Сяржук Сыс: «Праваабарона і творчасць для мяне павязаныя ў адно»

Калі шукаць Сяржука Сыса ў інтэрнэце па прозвішчы і імені, то першыя дзесяць спасылак будуць пра яго, як пра пісьменніка і паэта. Але журналістам ён вядомы найперш як праваабаронца. З праваабарончай дзейнасцю звязаная і яго вымушаная эміграцыя.

Сяржуку Сысу 26 студзеня спаўняецца 60 гадоў. Мы размаўляем з ім, наколькі сумяшчальныя праваабарона і літаратура, пра мары і планы, і пра тое, як жыццёвыя перыпетыі адбіваюцца на творчасці.
— У інтэрнэце цябе згадваюць найперш не як праваабаронцу, а як паэта і літаратара. Згадкі цябе якправаабаронцы — хіба на другой старонцы гугл-пошуку. Але ў той жа час, калі паглядзець на склад нашых праваабаронцаў — сярод іх багата не юрыстаў, як можна падумаць, а менавіта літаратараў, гісторыкаў, і ўвогуле гуманітарыяў. Як сумяшчаюцца праваабарона з паэзіяй і літаратурай?
— На маю думку, шлях да праваабароны ў паэтаў, літаратараў, тых, хто займаецца культурай, у тым, што гэтыя людзі маюць у душы пачуццё, скажам так, нейкай абвостранай справядлівасці. Яно ўрэшце і прыводзіць многіх да таго, што трэба абараняць правы чалавека.
Я ж таксама не нарадзіўся праваабаронцам, а, мабыць, найперш паэтам, бо пісаць пачаў рана. Першы раз мой верш быў надрукаваны ў 1975 годзе, у такой газеце, як «Піянер Беларусі» — цяпер нават гучыць смешна. А ўяўленне пра тое, што трэба нешта бараніць, з'явілася пазней, ва ўніверсітэце, пад час сяброўства з Алесем Бяляцкім. Гэтае сяброўства мне вельмі шмат дало ў плане разумення, хто я такі на свеце, што трэба рабіць. Спачатку гэта была абарона беларускай мовы — мы шмат праводзілі мерапрыемстваў, пісалі лісты ў абарону беларускіх школ. Гэта ўсё захавалася, і з часам пачало набываць менавіта праваабарончыя рысы.
Да прыходу ў праваабарончы цэнтр «Вясна» я ўвогуле не меў уяўлення, што такое правы чалавека, як іх трэба абараняць, чаму яны парушаюцца. І я спачатку вучыўся гэтаму, але… Для мяне праваабарона і творчасць павязаныя ў адно, і цяжка падзяліць маю праваабарончую дзейнасць і літаратуру. У мяне гэта нешта непадзельнае.

— У цябе выйшла тры зборнікі вершаў, але ў інтэрнэце шмат згадак пра неапублікаванае. Найперш, зборнік аповедаў пра савецкія часы. Такое адчуванне, што з-за праваабароны не хапае часу на літаратурную дзейнасць. Ці так гэта?
— Усё, чым мы займаемся ў плане праваабароны — гэта інфармацыя, збольшага, негатыўная. І ты цягнеш гэты груз, мы не пішам кожны дзень пра нейкія ўдачы, шчаслівыя моманты, і гэты негатыў накопліваецца, і накопліваецца гадамі. Таму сыход у літаратуру — гэта такое адхланне, псіхалагічны сыход ад негатыву ў нешта пазітыўнае, спосаб бачыць вакол сябе іншае. Без гэтага мне, мусіць, немагчыма жыць спакойна. Я лічу, што літаратура дазваляе мне не выгараць у праваабароне, заставацца самім сабою, і рабіць сваю справу далей. Каб не было літаратуры, паэзіі, — я не ведаю, ці заставаўся б я зараз у праваабарончым асяродку, і што б я рабіў увогуле.

— Ты вымушана пакінуў Беларусь. Напэўна, самы час, каб заняцца тым, што назапашана? Як адбілася вымушаная эміграцыя на літаратурнай дзейнасці?
— Сітуацыя тут даволі цікавая. У час апошняга ператрусу, затрыманняў сябраў «Вясны» 14 ліпеня 2021 года, калі я цудам паспеў уцекчы, была канфіскаваная ўся тэхніка, цвёрдыя дыскі. Такім чынам, знікла кніга маіх твораў за апошнія пяць гадоў, якая называлася «Узнясенне». Нешта з кнігі было ў сацыяльных сетках, і цяпер я ўзнавіў з яе працэнтаў трыццаць — астатняе знікла беспаваротна. Цяпер я працую з выдавецтвам «Люта Справа» ў Кіеве, і сёлета там выйдзе мая кніга — вершы з узноўленага, вершы выгнанніка ад ліпеня да канца мінулага года, пераклады ўкраінскіх паэтаў-сучаснікаў на беларускую мову. Такія дзве часткі: і мая творчасць, звязаная з краінай, у якой я цяпер жыву, і пераклады. На маю думку, гэта кніга будзе арганічнай, дзе паказаныя і мае перажыванні, асэнсаванне таго, што здарылася са мной, з усімі намі, з беларусамі…

Можа быць, мая частка будзе недзе змрочнай, але я лічу, што паэзія — гэта заўсёды боль, боль творцы за тое, што адбываецца.
Падборка маіх вершаў будзе ў літаратурным альманаху тут, а што тычыцца Беларусі — у нас застаўся адзіны літаратурны часопіс, «Дзеяслоў». Там сёлета таксама плануецца падборка маіх новых твораў.
А што рабіць з тым, што знікла — я не ведаю. Ёсць, канешне, ілюзорны шанец, што гэта недзе неяк захаваецца, але спадзяванняў на гэта мала.
Дарэчы, там знікла яшчэ і кніга пра беларускі лес і беларускія грыбы, якую я часткамі друкаваў, і якая, напэўна, таксама прапала. Але гэта мне надае такую «пазітыўную злосць» працаваць далей, ствараць далей і рабіць далей, нягледзячы на страты.
— Грыбы? Даведнік па «ціхім паляванні», ці…?
— Гэта даволі ўнікальная і складаная праца. Гэта метафізічнае, я б сказаў, пісанне, — асоба чалавека, беларуса, і яго стасункі з лесам. Лес для беларуса — гэта не проста тэрыторыя, дзе можна адпачыць, гэта нешта большае, і гэта даволі багата паказана ў літаратуры. Беларус ідзе ў лес і калі яму добра, і калі яму пагана, каб дакрануцца да дрэў, да гэтай цішыні…
Гэта не дапаможнік па грыбах, хаця па кнізе можна зрабіць уяўленне пра тое, якія грыбы растуць у беларускіх лясах. У канцэпцыі пакладзена мноства гісторый — мае, маіх сяброў, выпадкі, якія здараліся падчас грыбнога палявання, метафізіка лесу, што такое грыбніца ўвогуле…
У нас у Беларусі расце 1200 найменняў грыбоў. Тысяча дзвесце! А мы ведаем і збіраем дзясятак, максімум два дзясяткі, а некаторыя людзі — і таго менш.
Мне гэтую цягу да грыбашукальніцтва прывіў калісьці на Лысай Гары, там, дзе ў мяне было лецішча, паэт Сяргей Вераціла. Ён быў апантаны лесам, і шмат ведаў пра яго, тое, што я нават не мог уявіць. І сёння я магу сказаць, што ведаю і ўжываю пад дзве сотні грыбоў, сярод якіх шмат карысных. Кажуць што грыбы — не вельмі карысная ежа, але сярод іх шмат тых, якія валодаюць і лекавымі асаблівасцямі…
І вось гэтая страта для мяне, — можа быць, горшая, чым кніга паэзіі. Вершы — яны створацца новыя, а сабраць тое, што я пісаў тры ці чатыры гады пра грыбы — вельмі складана. Але спадзяюся нешта аднавіць, таму што многія гэтыя гісторыі былі ў сацсетках, у беларускіх СМІ. На гэта трэба час, але яго няма, бо ў Беларусі такое робіцца… Праваабарончая дзейнасць адымае шмат часу.

— Шчыра кажучы, я слаба ўяўляю, як праваабарона можа ажыццяўляцца з-за мяжы… Ці магчыма гэта ўвогуле?
— Зразумела, шмат што змянілася. Няма прамога кантакту з ахвярамі парушэння правоў чалавека, экспертаў, юрыстаў, з якімі можна параіцца імгненна і вынайсці нейкія шляхі дапамогі чалавеку. Цяпер гэта робіцца збольшага анлайн, вельмі вялікую дапамогу аказваюць валанцёры, актывісты грамадскіх рухаў, што засталіся ў Беларусі. Інфармацыю знайсці можна, але ўскладняецца ўсё тым, што стала больш ланцужкоў у яе перадачы.І складаней стала з тым, што людзі баяцца. Баяцца расказваць, нават калі крымінальны пераслед, праблемы з працай. Шмат людзей проста баяцца агучваць факты свайго пераследу, і нават калі ёсць кантакты, цяжка людзей угаварыць распавесці, да канца аргументаваць, што гэтыя факты трэба агучваць. Што зробіш, гэта нашая праца, і мне падаецца, што збольшага мы не зменшылі сваёй дзейнасці — у тым ліку і я. Проста гэта робіцца цяжэй і даўжэй.

— Даволі вялікая веха — 60 гадоў. Традыцыйнае пытанне пра «вашыя творчыя планы».
— Усе планы залежаць цяпер ад жыцця. Я быў вымушаны з'ехаць без дакументаў, без пашпарту — было канфіскавана ўсё. І нават калі я атрымаю нейкі статус, то ў жыцці будзе шмат пераменаў. Безумоўна, яны знойдуць сваё адлюстраванне ў творчасці, — я пішу цяпер празаічныя зацемкі, экспрэсіі, якія таксама хачу аб’яднаць у нейкую кнігу. Паэзія — яна не пішацца па жаданні і кожны дзень, таму я хачу апісаць той шлях, які я прайшоў і яшчэ прайду.

Я рэалістычна гляджу на падзеі, я не думаю, што сёлета я вярнуся дадому, мажліва, буду бадзяцца па свеце некалькі гадоў. І той вопыт, і тыя ўражанні я таксама буду аддаваць паперы.
Я параўноўваю цяпер сваё светлае 50-годдзе, якое было ў кнігарні «Логвінаў», у кавярні, дзе сабраліся сябры, паплечнікі, праваабаронцы, літаратары, спявалі барды, Зміцер Бартосік… І я не мог нават уявіць, што ў нас усё стане настолькі горш. Я думаў, што ў 60 гадоў будзе нейкае свята паэзіі, і як ты кажаш, падвядзенне нейкіх вехаў. Але жыццё такое, якое ёсць.

— І ўсё ж: спадзевы на тое, што нешта стане лепш, што ты вернешся, аддадуць камп'ютары з кнігамі… Ці адбудзецца гэтае свята?
— Я гэтым толькі і жыву, гэта непахісная вера, і справа толькі ў часе. Я веру, што я вярнуся, змагу хадзіць па Мінску, займацца тым, чым займаўся, сустракацца з сябрамі, хадзіць у лес…
Я мару пра тое, што ўсе, хто цяпер сядзяць у турме — выйдуць. Што адновіцца нашая дзейнасць у поўным аб'ёме, што я зноў змагу прыйсці да нас у офіс, сустрэць тых людзей, з якімі я сустракаўся раней, абмяркоўваць іншыя тэмы, і займацца парушэннем іншых правоў, — правоў сацыяльных меншасцяў, рэлігійных правоў і правоў жывёлаў.
Ну а наконт літаратуры… Я думаў, што ў 60 год я змагу выдаць нейкае «Выбранае», тое, што я стварыў за шмат гадоў. Не толькі вершы, але і апавяданні, якія друкаваліся, дарэчы, і ў «Літаратурнай Беларусі», дадатку да «Новага Часу», апавяданні, якія засталіся на тым камп'ютары, які знік у Следчым камітэце… Але ёсць нешта і тутака, я думаю падрыхтаваць сёлета яшчэ і кнігу прозы… Так што і літаратурная дзейнасць працягваецца — можа нават, актыўней, чым у Беларусі. Хаця са сваім спецыфічным адбіткам.
«Новы Час» віншуе Сяржука Сыса з юбілеем, ды спадзяецца на яго далейшыя творчыя поспехі, дзе б ён не быў.