Ці парк Жыльбера сапраўды гісторыка-культурная каштоўнасць?
Парк Жылібера ў цэнтры старога Гродна ў жыхароў горада выклікае супярэчлівыя пачуцці: кагосьці цешаць атракцыёны ды магчымасць выпіць каву ў любую гадзіну сутак, іншыя ўздыхаюць па дзясятках спілаваных дрэваў ды ўтульнай атмасферы 20-30-гадовай даўніны.
Ігар Трусаў
Адзінае, у чым меркаванні сыходзяцца, дык гэта ў пытанні гістарычнасці парку: ад яго старога выгляду XVIII ці нават ХІХ ст. ужо нічога не засталося. Але з якой нагоды тады парк мае статус гісторыка-культурнай каштоўнасці?.. Гісторык архітэктуры Ігар Трусаў тлумачыць, чаму нельга называць парк Жылібера паркам XVIII ст., і прапаноўвае свае варыянты яго аднаўлення.
Пра апраўданасць такога статусу, перспектывы аднаўлення парку па стане ў часы Жылібера або ХІХ ст., каруселі і кавярні мы паразмаўлялі з гісторыкам архітэктуры Ігарам Трусавым.
Увесь міф трымаецца на агародзіку Жылібера
— Вы сапраўды лічыце, што наяўны ў парку Жылібера статус гісторыка-культурнай каштоўнасці — гэта памылка?
— На мой погляд, такі статус неправамерны. Для нейкай аховы тут проста няма падставаў. З пункту гледжання навукі аб рэстаўрацыі, казаць, што мы маем парк XVIII ст. — нельга.
— То бок наш парк нельга лічыць паркам XVIII ст.?
— Гродзенскі стараста Антоні Тызенгаўз напрыканцы XVIII ст., як вядома, запрасіў да нас у горад не толькі архітэктара Сакка і батаніка Жылібера, але яшчэ і архітэктара Спампані. Ён, верагодна, і спраектаваў парк. Менавіта Спампані распрацоўваў парк у Шчорсах пад Наваградкам і, мажліва, парк у Свяцку. Там сапраўды былі спраектаваныя і разбітыя паркі.
Тут жа гэтага не было: меркаваць пра планіроўку парка ў 1780-90-я гады наогул немажліва — няма аніводнага інвентару XVIII ст., які б апісваў парк. Калі такі інвентар, канешне, знойдзе нехта з даследчыкаў — калі ласка — але я вельмі сумняюся…
Дарэчы, па часе Спампані мог толькі спланаваць парк. Дрэвы ў любым выпадку не паспелі б вырасці, бо ўжо хутка пачаліся змены: Рэч Паспалітая была падзеленая, горад перайшоў у іншыя рукі. То бок нават саджанцы не паспелі вырасці, як ужо прыйшлі расейцы, перапланавалі і зрабілі па-свойму.
— А як жа батанічны сад Жылібера?
— Батанічны сад — гэта фактычна градкі, дзе раслі лекавыя расліны, якія яму дасылалі з усіх канцоў Еўропы. Гэта градкі, аранжэрэя, што заўгодна, але не парк. Знаходзілася ўсё гэта, дарэчы, бліжэй да дома-музея Багдановіча, дзе зараз месцяцца атракцыёны. Датычна ж парка, ніхто з даследчыкаў пакуль не знайшоў ані графічных крыніцаў, ані інвентароў. Што аднаўляць?
Уявіце сабе, што архітэктар Спампані нешта спланаваў, але раптам скончылася фінансаванне. Тызенгаўза ж адхілілі ад усіх гарадзенскіх справаў у 1785 годзе. Не факт нават, што тады дарожкі паспелі разбіць. Таму ўвесь міф трымаецца на агародзіку лекавых раслінаў, які тут зладзіў Жылібер.
— Ну а як жа хаця б ясень XVIII ст., які быў канчаткова спілаваны зусім нядаўна?
— Мы, зноў жа, нічога пра яго не ведам. Так, гэта ясень XVIII ст. Але ці быў ён прадугледжаны ў парку? Ці адпавядаў ён тагачаснаму праекту? Там, дзе ён стаяў, парк ужо сканчаўся, між іншым.
Да вайны ў парку гралі аркестры ды прадавалі марозіва: не больш!
— А што наконт аднаўлення Губернатарскага саду, які існаваў тут у ХІХ — пачатку ХХ стст.?
— Тут значна больш дадзеных: ёсць графічныя матэрыялы, ёсць нават здымкі. Дарэчы, наконт назвы тут ёсць блытаніна: Губернатарскі сад існаваў каля палаца губернатара, які згарэў падчас І Сусветнай вайны. А поруч з былой медыцынскай школай Тызенгаўза, якая ўжо належыла Друцкім-Любецкім, у княгіні быў свой сад, які яна пасля падарыла гораду.
Толькі ў выніку зліцця гэтых двух садоў у ХІХ ст. і паўстаў Гарадскі публічны сад. Дарэчы, толькі пасля гэтага ён і стаў “публічным”, то бок гуляць тут ужо мог кожны гараджанін.
— Добра, але аднавіць парк па стане на ХІХ ст. рэальна?
— Уявіце сабе, там, дзе мы сядзім (цэнтральны фантан), стаяла драўляная альтанка, дзе гралі палкавыя аркестры тых частак, якія стаялі ў горадзе. Людзі тут наўпрост гулялі ды слухалі музыку. Не было сучаснай танцпляцоўкі, атракцыёнаў, кавярні… А зараз давайце пагаворым пра грошы. Парк у Шчорсах, напрыклад, дзе я працаваў, можна аднавіць. Але пасля: што з ім рабіць? Калі не будзе кавярняў, каруселяў і ўсяго іншага — які прыбытак ён будзе прыносіць? Гэта будзе страшэнна стратнае прадпрыемства.
— Аднавіць, тэарэтычна, можна ўсё, што заўгодна. Напрыклад, у парку ў Бальценіках Семянчук знайшоў нават дарожкі XVIII ст., пасыпаныя гравіем! Пры жаданні можна і тут знайсці, гэта праца спецыялістаў. Але я больш пра сэнс кажу. Навошта?
— А што з паркам міжваеннага перыяду?
У нашым музеі захоўваецца план, паводле якога палякі перарабілі парк напрыканцы 1920-х. Заўважце, што частка дрэваў т.зв. Губернатарскага саду была ўжо тады вырубленая. Але тады трэба і помнік Элізе Ажэшцы вяртаць на яго першапачатковае месца – каля лялечнага тэатра. А што рабіць з брацкай магілай і агнём, якія не падлягаюць пераносу?..
У парку міжваеннага часу, дарэчы, прадавалі толькі марозіва з вазочкаў — ніякіх крамаў, зноў жа, не было. За плотам корпуса сучаснага аграрнага ўніверсітэта быў батанічны сад — як у Жылібера.
Можам пакінуць усё як ёсць і не “выдзелвацца”…
— Такім чынам, якія шляхі для парку Вам бачацца?
— Ёсць два варыянты. Вось першы: тэарэтычна мы можам аднавіць гарадскі сад станам на ХІХ ст. або міжваенны перыяд. Але калі парк знаходзіцца на балансе ўпраўлення культуры, то, як вядома, культура ў нас мае прыносіць грошы: танцпляцоўка, тыр, кавярні ды каруселі грошы прыносяць. А адкуль браць грошы, калі ўсё гэта знікне? Праблема.
А вось другі. Мы можам пакінуць усё так, як ёсць і не “выдзелвацца”, што мы маем парк XVIII ст. Тады ўжо можна рабіць тут усё, што заўгодна. Гэта будзе шчыра, як мінімум.
— Даволі песімістычная карціна…А ёсць нейкія пазітыўныя ідэі або пажаданні?
— У нас ёсць цалкам нядзеючы Каложскі парк, пра які ўсе забыліся. Зараз у людзей машыны ёсць, ды і наогул дабрацца туды зусім няцяжка. Туды трэба перанесці ўсе атракцыёны і кавярні — і не проста перанесці, а зрабіць там гэтага больш у некалькі разоў, чым тут. Цэнтр побач, узбярэжжа Нёмана побач — цудоўная лагістыка.
А ў парку Жылібера, пасля прыборкі атракцыёнаў, можна было б зрабіць агромністы прыгожы сквер. Няхай эклектычны, які будзе несці ў сабе элементы розных перыядаў. Тады паступова можна будзе падсаджваць дрэвы, якія тут былі ў ХІХ ст. ды ў 1920-30-х гадах. Калі будынак былой медыцынскай школы купяць, уявіце, што парк будзе пачынацца адразу ж ад заезду ў камендатуру.
Пакуль жа… Мы маем фактычна парк культуры і адпачынку савецкага гатунку. Калі мы гэта прызнаем і не кажам пра XVIII ст. — то ўсё ок. Адзінае, што тут месца мала нават на парк адпачынку: яшчэ тры кафэ паставіць і дрэваў не застанецца…
Фота: Васіль Малчанаў