Пра што распавёў былы супрацоўнік НКУС у сваіх дзённіках

У Беларусі апублікаваныя ўспаміны экс-супрацоўніка НКУС, арыштаванага ў 1937 годзе. Унук аўтара спадзяецца, што кніга стане яшчэ адным сведчаннем злачынстваў сталінскага рэжыму, піша dw.com.

Кніга "Дзённікі супрацоўніка НКУС: дакументальнае выкрыццё сталінізму", якая нядаўна выйшла ў Беларусі, заснавана на ўспамінах былога супрацоўніка НКУС Іосіфа Ятчэні. Дзённікі некалькі дзесяцігоддзяў захоўваліся ў яго ўнука Уладзіміра. Ён атрымаў іх ад дзеда за некалькі дзён да яго смерці. Уладзімір не збіраўся публікаваць мемуары да таго часу, пакуль некалькі гадоў таму падчас відэатрансляцыі параду 9 траўня не ўбачыў на трыбуне міністра ўнутраных спраў Ігара Шуневіча ў форме афіцэра НКУС. Па словах Уладзіміра, яго ўразіў і сам ўчынак кіраўніка МУС, і тое, што ніхто з вышэйшых дзяржаўных асоб не асудзіў яго.
"У апошнія гады я бачу небяспечную тэндэнцыю апраўдання сталінскага рэжыму, — кажа Уладзімір. — Людзі зноў пачынаюць хваліць той перыяд, распавядаюць пра заслугі Сталіна і яго" эфектыўных "метадах". Таму ён вырашыў, што прыйшоў час апублікаваць дзённікі дзеда, і ўпэўнены, што той ухваліў бы яго рашэнне: "Дзед хацеў, каб людзі даведаліся праўду аб сталінскім камуністычным рэжыме, тым больш што ў нас да гэтага часу так і не быў асуджаны сталінізм як з'ява на ўзроўні дзяржавы".
Рэдактарам і выдаўцом дзённікаў стала журналістка Анастасія Зелянкова. Грошы на публікацыю збіралі з дапамогай краудфандынгавай кампаніі, неабходная сума была набрана ў рэкордна кароткія тэрміны — за паўтара тыдня.

Арышт і катаванні ў "амерыканцы"

Іосіф Ятченя нарадзіўся ў 1900 годзе ў сялянскай сям'і, служыў у царскіх войсках, а пасля рэвалюцыі 1917 года — у Чырвонай арміі. Потым працаваў у міліцыі, а затым стаў супрацоўнікам НКУС. Першага лістапада 1937 года Ятчэню арыштавалі, змясцілі ў турму НКУС у Мінску, дзе з дапамогай катаванняў з яго спрабавалі выбіць паказанні. Год праз яго вызвалілі.


Аб службе ў НКУС Іосіф Ятчэня фактычна не расказваў. Яго ўнук успамінае, што ў дзяцінстве ведаў толькі, што дзед служыў у міліцыі, і вельмі ганарыўся гэтым фактам. Пісаць успаміны Іосіф пачаў у 65 гадоў. Адзіным урыўкам, які ён прачытаў свайму ўжо даросламу ўнуку, быў эпізод, які апісвае яго знаходжанне ў турме НКУС у Мінску — "амерыканцы". У ім ён падрабязна распавядаў пра метады НКУС і катаваннях, якія яму давялося перажыць. Уладзімір успамінае, што гэтая гісторыя яго ўзрушыла.
"І вось я апынуўся ў "канвееры", — пісаў Іосіф Ятчэня. — На працягу пяці сутак не дазвалялі прысесці, не давалі піць, ёсць, спаць. Пераступаючы з адной нагі на другую, нарэшце, я не выстаяў і страціў прытомнасць. < ...> паднялі, пасадзілі за стол, далі глыток вады і ручку з пяром, паказваючы месца, дзе падпісаць пратакол. Прыходжу ў некаторую свядомасць, а думка працуе: падпісаць — значыць: смерць. А жыць страшэнна хочацца. Дрыготкімі рукамі хапаю пратакол і з усёй сілы рву яго".
Аўтара дзённікаў абвінавацілі ў працы на польскую разведку — падазрэнні, па ўсёй бачнасці, з'явіліся з-за таго, што яго жонка была полькай. Іосіф Ятчэня разумеў, што яго адзіны шанец выжыць — гэта не падпісваць пратакол, нягледзячы на ​​ўсе катаванні. Рабіць гэта было цяжка. "Вы не ведаеце, што такое падымацца кожную раніцу і чакаць, што сёння цябе заб'юць", — пісаў ён.
У сваіх успамінах Ятчэня разважаў пра мэту масавых рэпрэсій у Савецкім Саюзе. Ён лічыў, што такім чынам Сталін спрабаваў зняць з сябе адказнасць за бядотнае эканамічнае становішча і голад, панаваўшыя ў краіне. Як пісаў Іосіф, агенты НКУС дакладвалі, што людзі ва ўсім вінавацілі Сталіна і сістэму калгасаў, і Сталін, каб заглушыць падобныя размовы, прыдумаў "цудадзейны спосаб: запусціць у народ ідэю пра шматлікіх шпіёнаў і дыверсантаў, адпраўленых замежнымі дзяржавамі ва ўсе ведамствы і структуры СССР".

"Кніга, выкрывае сталінізм"

Дзённікі Ятчэні ўтрымліваюць вялікую колькасць імёнаў і гістарычных фактаў. Каб праверыць іх дакладнасць, рэдактару і выдаўцу Анастасіі Зелянковай прыйшлося звярнуцца да архіваў КДБ у Беларусі. У выніку, кажа яна, усе факты біяграфіі Ятчэні пацвердзіліся: "Яго справа сапраўды ёсць у архіве КДБ, а кожнае імя, якое ён згадвае ў мемуарах, пацверджана".

Азнаёміцца ​​з асабістай справай Язэпа Ятчэні часоў яго працы ў НКУС Зелянковай не ўдалося — ёй выдалі толькі дакументы аб яго затрыманні і знаходжанні ў "амерыканцы". "У архіве КДБ мне сказалі, што асабістай справы няма, а калі б і было, ніхто б мне яе не даў. Маўляў, павінны ж і ў КДБ быць таямніцы! Як быццам іх і без таго мала", — абурана кажа журналістка.
У дзённіках Ятчэні нідзе не ўзгадваецца пра яго ўдзел у рэпрэсіях падчас працы ў НКУС. Зелянкову гэта не здзіўляе: нават калі б аўтар успамінаў і ўдзельнічаў у арыштах і расстрэлах, ён не стаў бы пісаць пра гэта ў дзённіках, якія хацеў перадаць свайму ўнуку. "Нават самы заўзяты садыст не стаў бы пакідаць нашчадкам сведчанні сваіх зверстваў, — перакананая Зелянкова. — Іосіф, безумоўна, умеў маўчаць — на допытах у НКУС, напрыклад, так і не даведаліся пра яго службу ў царскай арміі".
Нягледзячы на ​​тое, што ўспаміны напісаны былым супрацоўнікам НКУС, кніга, на думку Зелянковай, стала дакументам, у якім выкрываецца сталінізм. "Гэта сведчанне таго, як чалавек, які быў часткай сістэмы, сам сутыкнуўся з рэпрэсіўнай машынай", — лічыць яна.

Апраўданне сталінізму — небяспечная тэндэнцыя

Уладзімір Ятчэня ўпэўнены ў тым, што яго дзед ні ў якіх рэпрэсіях не ўдзельнічаў. Іосіфу мяркуючы па яго дзённіках, больш за ўсё падабалася расследаваць злачынствы бытавога ці палітычнага характару. "Дзед быў чалавекам сумлення, з абвостраным пачуццём справядлівасці, ды і беспартыйны, таму ў рэпрэсіях удзельнічаць не мог", — сцвярджае Уладзімір.
Пра тое, што Іосіф Ятчэня быў сумленным і жаласлівым чалавекам, па словах яго ўнука, сведчыць гісторыя, пра якую дзед распавёў у сваім дзённіку. Да вярбоўкі ў НКУС ён служыў у міліцыі, і неяк афармляў пратакол на селяніна, які гнаў самагон, каб зарабіць грошы на рамонт хаты. Абвінавачаны быў бацькам васьмярых малалетніх дзяцей, і ў выпадку яго арышту сям'я пазбавілася б адзінага карміцеля. Іосіф вырашыў не даваць справе ход, загадаўшы селяніну маўчаць. Падобная велікадушнасць пазней каштавала яму звальнення са службы, а неўзабаве пасля гэтага яго завербавалі ў НКУС.
Уладзімір Ятчэня кажа, што не робіць са свайго дзеда героя. "Ён быў звычайным чалавекам, шрубкай сістэмы, які спрабаваў выжыць у вельмі цяжкіх умовах", — лічыць ён. Яго крыўдзіць той факт, што ніхто з яго знаёмых і супрацоўнікаў не адрэагаваў на выданне дзённікаў. Уладзіміру, паводле яго слоў, хацелася б "хоць якой-небудзь рэакцыі", тым больш, дадае ён, яму вядома, што "калегі шэпчуцца пра гэта".
Разам з тым, у Беларусі кніга карыстаецца поспехам — у кнігарнях раскупляюць вельмі хутка. Анастасія Зелянкова лічыць, што вялікая цікавасць да кнігі звязана з тым, што некаторыя яшчэ не да канца вызначылі сваё стаўленне да Вялікага тэрору і шукаюць больш інфармацыі пра падзеі таго часу. Узмоцненую ўвагу да перыяду сталінскіх рэпрэсій журналістка тлумачыць, у тым ліку, і актуальнымі падзеямі ў Беларусі, сярод якіх — сітуацыя вакол пахавання ахвяр сталінскіх рэпрэсій 1937-1941 гадоў ва ўрочышчы Курапаты і шэсці "несмяротных палкоў" з партрэтамі Сталіна.
Уладзімір Ятчэня спадзяецца, што мемуары яго дзеда стануць яшчэ адным сведчаннем злачынстваў сталінскага рэжыму. "Не мае значэння, колькі людзей прайшло праз "амерыканку". Нават калі гэта было адно жыццё — гэта злачынства, якое патрабуе асуджэння. А пакуль сталінізм не асуджаны, будуць спробы яго адрадзіць", — папярэджвае ўнук Іосіфа Ятчэні.
Паводле dw.com