Ці чакае краіну новая «Перабудова»?

Апошнім часам здаецца, што беларуская эканоміка жыве па інерцыі. Быццам бы прадпрыемствы працуюць. Быццам бы заробак плаціцца. Увогуле, звонку выглядае ўсё добра. Аднак статыстычныя даныя, якія публікуюцца ў адкрытым доступе, радуюць мала.

Не ўсё так добраПа-першае, грошай у беларускіх прадпрыемстваў становіцца ўсё менш. На 1 траўня 2021 года чыстая запазычанасць прадпрыемстваў-флагманаў склала 110,2 млрд рублёў. Гэта максімальная сума доўгу буйных і сярэдніх прадпрыемстваў за ўсю гісторыю вымярэнняў па прынятай у краіне методыцы. Дастаткова толькі сказаць, што вышэйзгаданыя 110,2 млрд рублёў — гэта амаль увесь ВУП Беларусі: за 2020 год ён склаў 147 млрд рублёў.
Хуткі рост запазычанасці тлумачыцца дэвальвацыяй беларускага рубля. Частка абавязацельстваў прадпрыемстваў намінаваная ў замежных валютах — і абясцэньванне «зайчыка» павялічвае памер абавязацельстваў у рублёвым эквіваленце. Пры гэтым на прамысловыя прадпрыемствы — «красу і гонар беларускага эканамічнага цуду», — прыпадае больш за палову чыстага доўгу. Сума абавязацельстваў прамыслоўцаў склала 68,1 млрд BYN. Гэта таксама максімальнае значэнне за перыяд замераў.
З пачатку 2021 года аб’ём запазычанасці ў прамысловасці павялічыўся на 31,3%. Для параўнання: за ўвесь 2020 год сума абавязацельстваў падскочыла «толькі» на 17,3%.
У той жа час прадукцыя, якую вырабляюць гэтыя прадпрыемствы, не карыстаецца асаблівым попытам — гэта значыць, не прадаецца. На 1 чэрвеня складскія запасы ў прамысловасці былі 59,6% ад сярэднямесячнага аб’ёму вытворчасці. Груба кажучы, калі на тры тыдні закрыць усе заводы і фабрыкі — яны могуць жыць выключна прадаючы назапашаную прадукцыю.
Дзіўна, але лідарамі па запасах сталі прадпрыемствы Мінска і Мінскай вобласці. Усю Мінскую вобласць, уключна са сталіцай, можна спакойна адпраўляць у адпачынак на месяц — складскія запасы дасягнулі 1,502 млрд BYN, што эквівалентна 93% месячнага выпуску. На прадпрыемствах Жодзіна (чытай — БелАЗ) запасы склалі 362,8 млн BYN, Мінскага раёна — 235,5 млн BYN.
У Мінску ўзровень складскіх запасаў — 1,193 млрд BYN, або 86,5% месячнага выпуску. Самыя буйныя запасы — на складах у машынабудаванні (207,1 млн BYN), у харчпраме (175,5 млн BYN), а таксама ў вытворчасці транспартных сродкаў і абсталявання (173,1 млн BYN). Атрымліваецца, што як належна не працуюць, у першую чаргу, МАЗ, МТЗ, МЗКЦ.
Стагнацыю прамысловай вытворчасці пацвярджаюць і вынікі знешняга таварнага гандлю за пяць месяцаў 2021 года. Імпарт перавышае экспарт. За студзень-травень 2021 года адставанне экспартных паставак ад імпартных дасягнула 1,040 млрд USD. Па выніках пяці месяцаў імпартныя пастаўкі былі пакрытыя экспартнымі толькі на 93,3%. То-бок, на кожныя $100 імпарту ў Беларусь прыпадала крыху больш за $93 экспарту з Беларусі.
За пяць месяцаў мы патрацілі на мільярд долараў больш, чым зарабілі. Для кампенсацыі такой «працы» давядзецца альбо зацягваць паясы ўнутры краіны, альбо залазіць у новыя даўгі, альбо абвяшчаць дэфолт па знешніх абавязацельствах.
Тым не менш, прадпрыемствы працягваюць утрымліваць рабочых, якія ходзяць на працу і атрымліваюць «заробак». Відавочна, што гэты заробак выплачваецца не за кошт продажу ўласнай прадукцыі, а за кошт крэдытаў, якія прадпрыемствы бяруць у банках. Заробак, такім чынам, ператвараецца ў нейкае падабенства «сацыяльнай падтрымкі», што ніяк не звязаная з колькасцю і якасцю вырабленай і прададзенай прадукцыі.
Прыкладна так было ў часы брэжнеўскага застою. Толькі тады крыніцай валютных паступленняў для СССР была «прыродная рэнта» — нафта і газ, якія прадаваліся за мяжу па добрых цэнах. За кошт здабычы карысных выкапняў СССР падтрымліваў вытворчасць і ўзровень жыцця. Цяпер ролю нафты і газу, якіх у Беларусі няма, для прамысловасці граюць банкаўскія крэдыты.
Пытанне толькі ў тым, як доўга банкі змогуць фінансаваць гэтыя «зарплатныя праекты».

Заціснутыя ў інфляцыі

У банкаў на самай справе становішча таксама не вельмі добрае: варта толькі ўспомніць апошнія дзве знакавыя навіны, якія тычацца банкаўскай дзейнасці. Першая: Нацыянальны банк адмяніў уласную рэкамендацыю пра абмежаванне ставак па валютных укладах. Асноўная маса валютных укладаў у Беларусі намінаваная ў доларах, стаўкі па такіх укладах у мінулыя месяцы не перавышалі 2,3% гадавых.
Паводле даных Myfin.by, камерцыйныя банкі млява адрэагавалі на такі, падавалася б, шчодры дазвол. Стаўкі па валютных укладах у большасці банкаўскіх устаноў пасля адмены абмежаванняў выраслі ў сярэднім усяго на 1%: цяпер банкі прапануюць валютныя ўклады з разліку 3,4–3,5% гадавых.
Здавалася б, для прыцягнення валюты ад насельніцтва можна было б значна павысіць працэнт па ўкладах, але банкі рызыкаваць не спяшаюцца. Такая асцярожнасць звязаная з другой навіной: з 9 ліпеня набыў моц указ Лукашэнкі, які дазваляе ўводзіць у краіне драконаўскія абмежаванні на валютныя аперацыі. У выпадку «пагрозы эканамічнай бяспецы» Нацбанк атрымлівае права ўводзіць поўную забарону на куплю замежнай валюты, усталёўваць гранічныя аб’ёмы, колькасць і тэрміны валютна-абменных аперацый, патрабаваць атрымання дазволу на правядзенне такіх здзелак. Акрамя гэтага, беларускі ЦБ зможа дэ-факта канфіскаваць замежную валюту з рахункаў юрыдычных асоб, прымусова канвертуючы яе ў беларускія рублі.
«Пагрозамі эканамічнай бяспецы», якія могуць стаць падставай для ўвядзення жорсткіх мер, названыя, у прыватнасці, зніжэнне золатавалютных рэзерваў краіны ніжэй за дапушчальны ўзровень або рэзкія ваганні курсу беларускага рубля. Не дзіўна, што расійскія СМІ адрэагавалі на гэтую падзею загалоўкамі: «У Беларусі ўступіў у сілу ўказ аб канфіскацыі валюты».
Таму банкі не рашаюцца на ўсю моц карыстацца дазволам Нацбанка і рэзка павышаць працэнт па валютных дэпазітах. Сапраўды: людзі прынясуць у банк валюту, а яе потым канфіскуе Нацбанк — і як потым глядзець у вочы ўкладчыкам? Тлумачыць, што «невінаватая я, гэта Нацбанк прыйшоў»? Укладчыкаў, будзем шчырыя, такія нюансы мала цікавяць. Іх цікавіць тое, што яны аддалі валюту банку — і не змаглі яе забраць.
Прычым, насельніцтва відавочна адчувае гэты трывожны момант. За травень з банкаў забралі амаль $200 мільёнаў укладаў, не кажучы ўжо пра тое, што насельніцтва з’яўляецца чыстым пакупніком валюты 19 месяцаў запар. За чэрвень 2021 года нета-купля валюты фізічнымі асобамі склала $31 млн. А ў безнаяўным сегменце чыстая купля дасягнула $134,8 млн.
Зарабіць жа банкам становіцца практычна немагчыма. Як правіла, «доўгія» крэдыты насельніцтву прывязаныя да стаўкі рэфінансавання, якая складае ў дадзены момант 8,5%. Напрыклад, ільготны крэдыт на будаўніцтва жылля мае на ўвазе правіла «стаўка рэфінансавання Нацбанка +3%». Таму цяпер такія крэдыты можна атрымаць пад 11,5% гадавых. Аднак гадавая інфляцыя ў краіне разагналася да 9,9%, у выніку маржа банка на сённяшні момант складае ўсяго 1,5%. А пры далейшым разгоне інфляцыі да канца года ад прыбытку банкаў не застанецца практычна нічога — і гэта аптымістычны сцэнар. У песімістычным сцэнары банкі сыдуць у мінус.
Банкі спрабуюць зарабіць на спажывецкіх крэдытах: стаўкі па іх цяпер завоблачныя, 30% гадавых (29,9%, калі быць дакладным). Але насельніцтва ў нас ужо дасведчанае, і пад такі працэнт крэдыты браць не хоча.
Як прыклад — два асноўныя дзяржбанка краіны адсправаздачыліся наконт сваёй дзейнасці за паўгода. Актывы Беларусбанка на 1 ліпеня 2021-га выраслі з 36,8 да 37,5 млрд BYN (паказчыкі, нібыта, нядрэнныя). Аднак рост актываў Беларусбанка не быў заснаваны на павелічэнні актыўнасці на крэдытным рынку: наадварот, сума па радку «крэдыты кліентам» у банка скарацілася з 27,3 да 27,2 млрд BYN. Галоўны імпульс росту актываў даў радок балансу «каштоўныя паперы». Па гэтым радку сума ўзрасла з 4,1 да 4,9 млрд BYN. Рост па гэтым радку азначае, што банк уклаў грошы ў нейкія аблігацыі. Такі скачок дае падставы выказаць здагадку, што гэта маглі быць аблігацыі Мінфіна — напрыклад, у рамках дзяржпадтрымкі БМЗ.
Актывы Белаграпрамбанка за паўгода выраслі з 12,6 да 13,2 млрд BYN. Сітуацыя тая ж, што і з Беларусбанкам, — да росту актываў прывяло не крэдытаванне. Сума па радку «крэдыты кліентам» звалілася з 7,7 да 7,5 млрд BYN. Белаграпрамбанк таксама ўклаўся ў каштоўныя паперы — памер гэтых інвестыцый з 1 студзеня па 1 ліпеня вырас з 3,1 да 3,3 млрд BYN.

Замкнёнае кола

Такім чынам, банкі ўкладаюцца ў куплю каштоўных папер Мінфіна, не купіць якія яны не могуць. Грошы ад продажу аблігацый Мінфіна ідуць на падтрымку прамысловасці, якая працуе неэфектыўна. Атрымліваецца дырэктыўна замкнёнае кола, разарваць якое ў дадзенай палітыка-эканамічнай сітуацыі магчымым не ўяўляецца.
Вось і атрымліваецца «брэжнеўскі застой»: згодна з паперамі ўсё добра, актывы растуць, прадпрыемствы працуюць, зарплата плаціцца... А калі глянуць крыху глыбей, то — грошы сыходзяць на падтрымку неэфектыўнай вытворчасці і ў прадухіленне (дакладней — адцягванне) сацыяльнага выбуху. Але такія захады — усяго толькі кансервацыя сістэмы, якая нават не прадугледжвае якога-небудзь развіцця. На развіццё няма ані сіл, ані сродкаў.
Гарбачоўская «перабудова», якая пачалася пасля «брэжнеўскага застою», паўстала не проста так. Яна ўзнікла з-за ўсведамлення адной праблемы: немагчымасці падтрымліваць малаэфектыўную савецкую сістэму вытворчасці пастаянным прытокам нафтадолараў. Таму паўстала неабходнасць у «Перабудове», якая спачатку мелася на ўвазе як рэарганізацыя гаспадарчых функцый і сувязяў, інтэнсіфікацыя эканомікі і паскарэнне навукова-тэхнічнага прагрэсу. Прычым, рыхтаваў «Перабудову» яшчэ Андропаў — Гарбачоў на першым этапе проста скарыстоўваў яго напрацоўкі.
Аднак у 1996-м, пасля абвалу цэнаў на нафту, высветлілася, што адміністрацыйнымі мерамі сітуацыю ў краіне не змяніць. І пайшло-паехала.
Грошы — не бясконцыя. У бліжэйшыя паўгода ў дачыненні да Беларусі паволі пачнуць дзейнічаць сектаральныя санкцыі. Ці чакае нас свая, новая «Перабудова»?