Украіна. Цэрквы ў крывавых землях

Артыкулу “Цэрквы ў крывавых землях” выйшаў на старонках выдання First Things даследніцка-адукацыйнага Інстытуту рэлігіі і грамадскага жыцця. Аўтар артыкулу – навуковы супрацоўнік Ельскага універсітэта, архімандрыт Кірыл (Гаварун). Ён служыў у якасці старшыні Аддзела знешніх сувязяў Украінскай Праваслаўнай Царквы і першага намесніка старшыні навучальнага камітэта Маскоўскага Патрыярхата. Даследуе патрыстыку і эклезіялогію. КРЫНІЦА.INFO прадстаўляе пераклад гэтага артыкула на беларускую мову 



Украіна расколатая грамадзянскай вайной. Трохмесячная антыўрадавая дэманстрацыя зімой 2014 года на плошчы Кіева, вядомай як Майдан, прывяла да вымушанай адстаўкі пасля чатырох гадоў знаходжання на пасадзе ўкраінскага прэзідэнта Віктара Януковіча. За гэтым рушылі ўслед далучэнне Крыма да Расіі і дэ-факта вайна ва ўсходняй частцы краіны, якая ўсё яшчэ працягваецца.

Гэта больш, чым палітычныя падзеі. Яны датычацца самых фундаментальных перажыванняў сумлення і годнасці. Яны адлюстроўваюць абуджэнне грамадзянскай супольнасці і рэакцыі, якая імкнецца вярнуцца да панавання дзяржаўнай улады ў грамадскім жыцці. Будучыня краіны вісіць на валаску: як палітычнае выжыванне маёй нацыі, гэтак і маральны і духоўны характар ​​майго народа. Што неабходна сёння, не толькі ў Украіне, але ў кожнай постсавецкай краіне, дык гэта царкоўнае кіраўніцтва, якое ясна разумее небяспеку занадта шчыльнай сувязі паміж хрысціянскім сведчаннем і дзяржаўнай уладай, што прыводзіць да замяшчэння ідэалогіі тэалогіяй. Самай галоўнай неабходнасцю з’яўляецца заахвоціць і ўцягнуць грамадзянскую супольнасць.

Украінская Праваслаўная Царква Маскоўскага Патрыярхата (УПЦ МП) з’яўляецца самай вялікай царквой у краіне, і адзінай прызнанай супольнасцю праваслаўных цэркваў па ўсім свеце. Другім па велічыні з’яўляецца Кіеўскі Патрыярхат(УПЦ КП), які быў заснаваны ў 1992 годзе. Найменшая — Украінская Аўтакефальная Праваслаўная Царква (УАПЦ), заснаваная ў 1918 годзе пасля рускай рэвалюцыі. Нарэшце, ёсць Украінская Грэка-Каталіцкая Царква, якая знаходзіцца ў адзінстве з біскупам Рыма і трымаецца ўсходняга абраду.

З канца Савецкага Саюза, ніводная з гэтых цэркваў не шмат зрабіла для заахвочвання грамадзянскай супольнасці. У апошнія гады ўсё яны, у той ці іншай ступені, супрацоўнічалі з рэжымам Януковіча. Ніхто не адыйшоў занадта далёка ад узору адносін паміж Царквой і дзяржавай, агульнага для пост-імперскага праваслаўя, што да гэтага часу марыць пра Візантыйскую сімфонію, ідэал супрацоўніцтва Царквы і дзяржавы.

Гэты ўзор успрымае магутнасць дзяржаўнай сістэмы як незаменны сродак уплыву царкоўных лідараў на грамадства. Ён заахвочвае менталітэт заключэння кааператыўных угодаў па-за меркаваннямі людзей: Калі мы падтрымаем вашы палітычныя амбіцыі, вы будзеце падтрымліваць нашы царкоўна-будаўнічыя праекты і іншыя духоўныя амбіцыі для нацыі. Некаторыя з цэркваў, як УПЦ МП, у большай ступені былі звязаныя з дзяржавай; некаторыя, як УПЦ КП, менш. Нават Грэка-Каталіцкая Царква — больш прасунутая як у сацыяльным вучэнні, так і ў дзеяннях – не турбавала дзяржаву сваім маральным вучэннем. Агулам украінскае хрысціянства ў значнай ступені падтрымлівала традыцыйную праваслаўную ўпярэджанасць, што дзяржава з’яўляецца адзіным партнёрам, пасуючым для Царквы. Грамадзянская супольнасць фактычна ігнаравалася.

Майдан, аднак, змусіў усе цэрквы перагледзець гэты падыход. Пасля таго, як вялікая колькасць людзей з розных слаёў грамадства сабралася, каб выказаць сваю ідэнтычнасць у якасці грамадзян і выступіць супраць дзяржаўнага апарату, у якім дамінавалі Януковіч і яго паслугачы, узнік новы рэжым сацыяльнай ідэнтычнасці. Дэманстранты Майдана ўтварылі сацыяльны арганізм, здольны да дзеянняў супраць дзяржавы дзеля імкнення кожнага чалавека да годнасці. Яны далі жыццё незалежнай грамадзянскай супольнасці, які будзе дзейнічаць на сваіх уласных умовах. Сутыкнуўшыся з фармаваннем грамадзянскай супольнасці, Цэрквы ўжо не маглі больш меркаваць, што яны могуць знайсці сваё месца ў грамадстве, маючы справу толькі з урадавымі чыноўнікамі.

Найбольш актыўнасацыяльнае абуджэнне падтрымала ​​Украінская Грэка-Каталіцкая Царква. Кіеўскі Патрыярхат (УПЦ КП) больш неахвотна ставіў сябе ў адзін шэраг з пратэстоўцамі, але, у рэшце рэшт, сур’ёзна падтрымаў іх, прапаноўваючы свой Міхайлаўскі манастыр як бальніцу і прытулак для пратэстуючых, якія шукалі прытулку ад АМАПа. Праваслаўная Царква Маскоўскага Патрыярхату спрабавала захаваць нейтралітэт, але некаторыя з яе святароў прыйшлі падтрымаць Майданам. У рэшце рэшт, з падзеннем рэжыму, УПЦ МП змяніла сваю пазіцыю і падтрымаў часовы ўрад.

Запаволеная рэакцыя УПЦ МП, маёй уласнай царквы, адлюстроўвае той факт, што яна з’яўляецца найбуйнейшай і найбольш аўтарытэтнай галіной праваслаўя ва Украіне. Яна атрымала выгоду ад пазіцыі сацыяльнага ўплыву пасля распаду Савецкага Саюза і пачувалася камфортна ў шчыльнай сувязі з дзяржаўнай уладай. Гэтая парадыгма агульная ў постсавецкіх грамадствах. Але гэта рызыкоўна. Калі грамадства вызваляе сябе ад дзяржавы, як гэта адбываецца ва Украіне, Царква рызыкуе апынуцца ў ізаляцыі. Як блізкі партнёр рэжыму, Царква асацыюецца з яго злачынствамі. Калі рэжым падзе, Царква і яе хрысціянскае сведчанне дыскрэдытаваныя.

Гэта тое, што здарылася з Грэчаскай Праваслаўнай Царквой пасля ваеннай хунты 1967-1974 гадоў. Рэжымы Януковіча і грэчаскія палкоўнікі былі розныя, але іх метады ўстанаўлення дыктатуры былі падобныя. Абодва ўзурпавалі ўладу, змянілі канстытуцыю, скарумпавалі суды, і абапіраліся на паліцыю для падаўлення іншадумства. Хунта ў Грэцыі змусіла да адстаўкі старога і хворага арцыбіскупа Афінаў Хрызастома II Хатзістаўру, прасунуўшы на яго месца маладога архімандрыта Іераніма Кацонаса; замяніла кананічны сінод Царквы на некананічны «Арыстындынскі» сынод; і замяніла няўгодных біскупаў на тых, хто быў больш да спадобы.

Паралелі з Украінай неверагодныя. Грэцкая хунта скончылася пасля студэнцкага бунту ў Політэхнічным універсітэце Афін у лістападзе 1973 года, і Майдан стаў актыўным пасля таго, як студэнты Кіева былі збітыя ў ноч на 30 лістапада 2013 года, дакладна сорак праз гадоў. І грэцкая хунта і ўрад Януковіча абвясцілі сябе блізкімі да Царквы і абаронцамі яе інтарэсаў, але  парушаючы яе асноўныя вучэнні.

Падчас сваёй першай прэзідэнцкай кампаніі ў 2004 годзе Януковіч абапіраўся на падтрымку Украінскай Праваслаўнай Царквы Маскоўскага Патрыярхата. Ён страціў гэтыя выбары з прычыны Аранжавай рэвалюцыі, сацыяльнага паўстання, якое анулявала вынікі, атрыманыя ў выніку карупцыі і фальсіфікацыі выбараў. У 2009 годзе ён перамог і заявіў пра сваю падтрымку УПЦ МП. Але да 2012 года, намеціўшыся на пераабранне, ён пачаў ўмешвацца ў справы Царквы. Ён вырашыў замяніць прадстаяцеля мітрапаліта Уладзіміра Сабадана кімсьці, на яго думку больш лаяльным да яго. Зверхнік, аднак, не саступіў і застаўся на сваёй пасадзе. Разбіты, але рашучы Януковіч прызначыў свайго неразлучнага сябра служыць у якасці «назіральніка» у УПЦ МП. Гэта было часткай больш буйнога малюнка на ўстаноўку неафіцыйных назіральнікаў для маніторынгу ўсіх абласцей ўкраінскага грамадства. Гэта была «мадэль мафіі», што дазволіла,  лаяльнаму да Януковічу бізнэсмэну свабодна ўмешвацца ў царкоўныя справы.

Іншыя цэрквы, асабліва Грэка-Каталіцкую Царкву, спасцігла тая ж доля. Яшчэ ў траўні 2010 года ціск быў ужыты да Украінскага Каталіцкага Універсітэта ў Львове. У студзені 2014 года Міністэрства культуры накіравала ліст арцыбіскупу Святаславу Шаўчуку, папярэджваючы яго, што Грэка-Каталіцкая Царква можа страціць яе дзяржаўную рэгістрацыю. Як Януковіч ўсталяваў свой кантроль над грамадствам, зрабіўшы яго працягам дзяржаўнага апарату, цэрквы, што некалі бачылі сябе партнёрамі, сталі ахвярамі рэжыму — і ўсе яны атрымалі падставы для асуджэння яго.

Не ўсе з іх, аднак, зрабілі гэта аператыўна. На працягу доўгага часу Украінская Царква Маскоўскага Патрыярхата паказвала малую нязгоду з рэжымам. Гэта заставалася нават тады, калі памагатыя Януковіча пачалі душыць пратэсты.

На жаль, такія паводзіны пераклікаецца з ранейшым прыкладам Грэцкай Царквы, якая закрывала вочы на ​​шматлікія парушэнні законаў і правоў чалавека, думаючы, што больш разумна падтрымаць хунту. У выніку пасля распаду ўрада Грэцкая Царква страціла свой ​​аўтарытэт у грэцкім грамадстве. Нават пасля сарака гадоў, яе па-ранейшаму абвінавачваюць у супрацоўніцтве з дыктатурай. Я баюся, што УПЦ МП можа спасцігнуць тая ж доля ва Украіне ў бліжэйшыя гады. Такі зыход, аднак, не з’яўляецца непазбежным. Больш пазітыўнай будучыня магчымая, калі УПЦ МП возьме натхненне ад Майдана і ператворыць традыцыйнае царкоўна-дзяржаўнае партнёрства ў бачанне першасных адносін Царквы з грамадзянскай супольнасцю, і праз гэтыя адносіны будзе ўплываць на дзержаву.

Сёння, аднак, УПЦ МП робіць сітуацыю яшчэ горш. Яе прыходы і манастыры падтрымліваюць узброеных паўстанцаў на ўсходзе Украіны, часам адкрыта, часам таемным, прыхаваным чынам.  Афіцыйна мая Царква выступае за цэласнасць краіны і асуджае любы від гвалту. Гэта не азначае, аднак, ужываць епітым’ю адносна святароў і іншых асоб, якія патураюць і нават заахвочваюць сепаратызм і тэрарызм.

На коне нешта большае за маральныя прынцыпы, важныя такімі, як яны ёсць. «Руская вясна» на ўсходзе — гэта рэвалюцыя патэрналізму. Яго ідэал, часта невыразны, — усебаковая, кіруемая дзяржавай сістэма сацыяльнай арганізацыі, якая абараняе людзей ад рызык свабоды. Ён адлюстроўвае настальгію па часе, калі дзяржава ўзяла на сябе адказнасць за ўсе аспекты жыцця, тым часе, калі дзяржава была грамадствам. Было б няправільна інтэрпрэтаваць гэтую настальгію як проста жаданне аднавіць старую савецкую сістэму. Неа-савецкая ідэалогія істотна адрозніваецца ад старой камуністычнай ідэалогіі, што вызнавала афіцыйны атэізм. Настальгія па бяспечным, стабільным мінулым запазычвае таксама ад цяпер ужо даўно зніклай расійскай імперскай ідэалогіі.

Гэта выліваецца ў працяглым паўстанні пры падтрымцы Расійскай дзяржавы, якое выяўляе сябе сімваламі і ключавымі словамі праваслаўнага хрысціянства. Ідэалогія «рускага свету» стала мабілізуючай сілай для сепаратыстаў, каб забіваць і катаваць. Існуе, напрыклад, відэакліп на YouTube, у якім манах вучыць зноў завербаваных салдатаў з «Рускай Праваслаўнай арміі», навошта і як выкарыстоўваць сваю зброю: «Антыхрыст ідзе на Святую Русь. Што мы бачым сёння — гэта ў першую чаргу духоўная вайна, таму што антыхрыст ідзе на Святую Русь, супраць Праваслаўя”. Затым манах пераходзіць да практычных заняткаў, як выйграць вайну супраць антыхрыста, якога ён, мабыць, звязвае з Захадам і з украінскімі праваслаўнымі хрысціянамі, якія імкнуцца захаваць тэрытарыяльную цэласнасць сваёй краіны: «Я буду вучыць вас, як вы павінны правільна зарадзіць патроны, каб пулі знайшлі свае мэты, каб знішчыць ворага». Ён працягвае: «Так святыя айцы вучаць нам, што, калі вы бераце патроны і зараджаеце вашу зброю, вы павінны вымавіць наступныя словы малітвы: Прасвятая Багародзіца, выратуй нас. Святы Айцец Мікалай, маліся за нас. Святы Цар Мікалай, маліся за нас…».

Такое перакручанае выкарыстанне малітвы паказвае, як ідэалогія «рускага свету» прымае магутныя традыцыі праваслаўнага хрысціянства, але шляхам, які супярэчыць хрысціянскаму духу. Яно дэманструе, як вера была інструменталізаваная і палітызаваная. Доўгая праваслаўная традыцыя крытыкі заходняй тэалогіі, некаторыя аспекты якой апраўданыя, іншыя перабольшаныя, была ператвораная ў бясхітрасні антызаходні парадак дня. Гэта ідэалогія Усходу супраць Захаду заахвочвае ахвяру чалавечых жыццяў дзеля геапалітычных мэтаў. На жаль, многія царкоўныя іерархі ва Украіне і ў іншых месцах падзяляюць гэты парадак дня і не вырашаюцца выразна сфармуляваць належную маральную ацэнку вайны на ўсходзе сваёй краіны.

Наступствы гэтага смяротныя. Былі шматлікія выкраданні і забойствы неправаслаўных хрысціян ва ўсходнім рэгіёне Украіны Данбасе, дзе працягваецца ўзброены канфлікт. Грэка-каталіцкі святар айцец Ціхан Кульбака, сакратар абласной рады цэркваў, быў выкрадзены, а затым катаваны ў «Рускай Праваслаўнай арміі», перш чым быў вызвалены пасля народнага кампаніі ў яго падтрымку. Менш пашанцавала чацвяром членам пратэстанцкай царквы Праабражэнне Гасподняе, якія былі выкрадзеныя 8 чэрвеня і забітыя на наступны дзень. У запамінальным адкрыцці старшы дарадца так званай «Данецкай Народнай Рэспублікі» Ігар Друзь распавёў BBC, што паўстанцкія сілы пакаралі смерцю бяззбройных людзей, заявіўшы, што гэта злачынства дапаможа пабудаваць новую «сацыяльную дзяржаву» на падмурку «хрысціянскіх каштоўнасцяў. «Гэтая рыторыка сумна нагадвае нядаўна апублікаваныя афіцыйныя царкоўныя заявы.

Вялікі Інквізітар у “Братах Карамазавых” Дастаеўскага прадстаўляе тыповага кіраўніка неа-савецкай дзяржавы. Ён бярэ цяжар свабоды ад сваіх падданых. Пакуль большасць людзей у постсавецкіх грамадствах здаюцца шчаслівымі, знаходзячыся пад цяжкай рукой патэрналісцкай дзяржавы. Цэрквы часта дабраслаўляць прымусовыя практыкі постсавецкіх «Вялікіх інквізітараў”. Яны вучаць, што свабодай, як правіла, злоўжываюць. Каб абмежаваць злоўжыванні свабодай, яны занадта хутка вучаць, што свабоду не варта заахвочваць. Гэта умацоўвае аўтарытарызм і сакралізуе невытлумачальную культуру дзяржаўнага кантролю, што дазваляе квітнець клептакратыі. Пасля Майдана, аднак, Цэрквам ва Украіне неабходна вярнуцца да вучэння Евангелля, ці, прынамсі, Дастаеўскага аб свабодзе. Яны павінны заявіць, што адмова ад свабоды з’яўляецца грахом. Яна разбурае нашы адносіны з Богам і нашымі суседзямі. Гэта таксама прыводзіць да шматлікіх парушэнняў правоў і годнасці. Постсавецкія цэрквы павінны стаць «школамі свабоды», якія вучаць грамадзян, як ажыццяўляць сваю свабоду адказным чынам, які прыводзіць да даверу і агульнай мэты ў грамадзянскай супольнасці.

3 студзеня 2014 года The Guardian апублікавала ліст, падпісаны шматлікімі вядучымі інтэлектуаламі свету. «Сёння ўкраінскі Майдан прадстаўляе Еўропу ў яе найлепшых якасцях, што многія мысляры ў мінулым і сучасным меркавалі фундаментальнымі еўрапейскімі каштоўнасцямі”. Гэта працягваецца меркаваннем, што «Украіна мае патрэбу ў еўрапейскім плане Маршала, які забяспечыць яе ператварэнне ў поўную дэмакратыю і грамадства з гарантаванымі грамадзянскімі правамі”. Важна памятаць, што арыгінальны план Маршала быў большым за фінансавую дапамогу. Ён прадугледжваў асуджэнне ідэалогій, якія прывялі да фашызму і нацызму. Украіна сёння мае патрэбу ў аналагічным асуджэнні клептакратычных практык неасаветызму і яго ідэалогіі кантралюемай дзяржавай грамадзянскай супольнасці.

Гэта не будзе лёгка зрабіць у краіне, спачатку дэградаванай камунізмам, а затым дэмаралізаванай двума дзесяцігоддзі карупцыі, кумаўства і неасавецкай ідэалогіі. У сваёй кнізе Aufbrüche zu neuen Ufern (Прарыў у новае вымярэнне), Хайке-Шпрынгхарт паказвае шлях наперад у сацыяльны кантэкст, глыбока скампраметаваны мінулым. Яна апісвае ролю, якую хрысціянскія царквы адыгралі ў перавыхаванні пасляваеннага нямецкага грамадства. Хоць большасць нямецкіх цэркваў супрацоўнічала з нацысцкай партыяй, у канцы вайны яны былі адзінай установай у краіне, здольнай загаіць нанесеныя нацызмам раны. Яны прадстаўлялі ўсе “белыя аркушы”, якія засталіся ў нямецкай душы. Ва Украіне царквы могуць згуляць тую ж ролю. Яны могуць служыць у якасці «белых аркушоў» ва ўкраінскай псіхіцы, дзе можна ўявіць новае будучыню. Пытанне, ці згуляюць яны.