Цёмная будучыня наперадзе. І дыктатар гэта адчувае
Аўтар ТГ-канала «Политонелогия» разбірае апошнія выступы Лукашэнкі. У прапаганды не засталося рабочых наратываў перад выбарамі.
Лукашэнка на парадзе 3 ліпеня
Наогул, прыемная перадвыбарная мітусня ў духу «няма калі тлумачыць, трэба збіраць хлеб», мабыць, змясціла Лукашэнку ў ліхалецце. Наратывы змешваюцца і пачынаюць супярэчыць адзін аднаму. Зрэшты, гэта яго звычайны стан.
Так, сёння мне ўсё ж давядзецца злёгку акунуцца ў гатункі апошніх падзей, куды асобнай катэгорыяй змешчаныя гатункі лукашэнкаўскай наменклатуры. І я ведаю, што быль пра «гатункі» — штамп жахлівых памераў. Толькі давайце шчыра, архаіка акрамя клішэ наўрад ці прапануе нешта іншае, і дыскурс застаецца адпаведным. І хацелася б ціха займацца жывой, прынамсі, еўрапейскай палітыкай, дзе сутыкаюцца ідэі рэальных людзей у рэальным полі. Аднак, пакуль дэкаланізатары крычаць пра дэкаланізацыю, АГЛ выходзіць на трыбуну маўзалея (яшчэ адзін штамп, але шпэераўская архітэктура таксама не бліскае ідэямі з часоў ледзь не Рыма, а можа, і за тое раней) рэспублікі.
Выходзіць і прамаўляе наступнае: «Роўна 80 гадоў таму, 3 ліпеня, пасля дзікіх гадоў акупацыі над сталіцай нашай радзімы зноў быў узняты чырвоны сцяг. Сцяг, які ў адно імгненне стаў гістарычным сімвалам нашай свабоды». Іншымі словамі, незалежнасць — гэта тая форма палітычнай прастытуцыі (то-бок, прабачце, вернасці), пры якой суб'ект сам выбірае, ад каго залежаць (спонсар жарту... а ці жарту? мой сябар, з якім мы хорам слухаем выступы Лукашэнкі).
Гаворка традыцыйна застаецца нікчэмнай стылістычна, адмоўны адбор у дзеянні — амаль монаспектакль пра яго. Аднак зразумела, што так ці інакш напісанне «праграмных» прамоў — праца калектыўная і праца з наратывамі. І я б выказаў здагадку, што лексічная парадыгма шмат у чым у спадароў дзейнічае на ўзроўні не цалкам ўсвядомленым. Таму што такая ўзрушаючая глухата да слова спараджае выдатныя і сапраўды значныя, супраць волі аўтараў, пасажы. Крыху ніжэй прывяду два, папярэдзіўшы, што гэтая частка артыкула да пэўнай ступені спекулятыўная і да канца нельга быць упэўненым у тым, што яны падбіраюць менавіта гэтыя словы не таму, што проста некампетэнтныя, не вельмі адукаваныя і ідыёты. Выкажу здагадку, што нешта сярэдняе — як звычайна. Устойлівыя наратывы, што разгортваюцца ў выглядзе штампаваных паслядоўнасцей слоў, адлюстроўваюць некаторы сфармаваны светапогляд.
Глядзіце таксама
Што тычыцца светапогляду, хачу тут працытаваць адну выдатную і трагічную кнігу пра нацыстаў. І канкрэтна цяпер зварот да прывіда Гітлера — гэта не зварот да клішэ пад назвай «закон Годвіна». Наадварот — гэта аналогія чыста паліталагічнай уласцівасці, бо мы ведаем, што, з інструментальнага пункту гледжання, аўтакратыі, верагодна, значна менш разнастайныя, чым дэмакратыі. Аўтар кнігі, які перажыў нацыстаў, прафесар філалогіі Віктар Клемперэр, які ўсю вайну і ўсе 12 гадоў тысячагадовага рэйха заставаўся ў Германіі, быў адлучаным ад прафесіі як габрэй, але заставаўся прафесіі верным — збіраў і аналізаваў мову нацыстаў:
«...Наадварот, слова "філасофія" цалкам замоўчваецца, і дзе толькі можна, замест яго выступае паняцце "светапогляд", "светасузіранне" (Weltanschauung).Сузіранне — не справа мыслення, думаючы чалавек робіць якраз нешта супрацьлеглае, ён аддзяляе, адцягвае сваё пачуццёвае ўспрыманне ад прадмета — гэта значыць абстрагуецца ад яго. Але сузіранне ніколі не бывае звязана выключна з вокам як органам пачуццяў. Бо вока толькі глядзіць, бачыць. У нямецкай мове дзеяслоў anschauen (сузіраць, узіраць) мае на ўвазе больш рэдкае, больш урачыстае, крыху нявызначанае, але поўнае прадчуванняў дзеянне (а можа быць, стан): гэтае слова азначае бачанне, у якім удзельнічае ўся глыбінная істота таго, хто сузірае, яго пачуццё; гэтае слова — знак бачання, якое ўзірае нешта большае, чым вонкавы бок аб'екта, якога сузіраюць, што схоплівае, да таго ж, і ядро, душу гэтага аб'екта».
Як відаць з гэтага, на мой погляд, дакладнага назірання Клепмерэра — свет у аўтакратыі крайняй ступені (якой, безумоўна, была Германія ў тыя гады) не асабліва хаваў апору на статыку, супрацьстаянне яе мысленню як працэсу, наадварот, дынамічнаму, працэсу, які, калі яго не спыніць, у рэшце рэшт закліканы знесці любую аўтакратыю. На самой справе гэта банальнасць, але цалкам наглядная. Арыгінальным было б, пачуй мы ад АГЛ «Я сыходжу». Астатняе цалкам ўпісваецца ў катэгорыю выключна банальнага.
Але хопіць добрых кніг і людзей, якія ўмеюць назіраць. На арэне калектыўныя спічрайтэры — лаўка людзей, адказных за ідэалогію — носьбіты светапогляду. Краіна глухіх, карацей: «80 гадоў таму ацалелыя мірныя жыхары Мінска з радасцю сустракалі савецкія танкі» Ну, хіба не хараство? Можна было столькі слоў знайсці, але сустракалі яны менавіта «танкі». З радасцю.
Наогул, усе прамовы другога чысла можна ахарактарызаваць супярэчлівым «аддавацца не аддаючыся». Амаль усе аналітыкі звярнулі ўвагу, што некалькі тыдняў таму АГЛ папрасіў прапагандыстаў злёгку прыглушыць прарасійскую ваенную рыторыку. Гэта заканамерна: ён не можа выступаць у якасці кандыдата ў прэзідэнты як «чалавек Пуціна» — ён «носьбіт незалежнасці», «вартаўнік мірнага неба над беларускай зямлёй». Пры гэтым залежнасць ад Крамля настолькі вялікая, што і сам Лукашэнка вымушаны паўтараць нават не Пуціна, а збольшага Салаўёва — паўтараць роўна пад Дзень незалежнасці. Як і заўсёды, Лукашэнка абавязаны ў рамках перадвыбарчай кампаніі разыгрываць карту ўласнай савецкасці. Адсюль у гаворцы выяўляюцца «пяцігодкі за чатыры гады» і іншае. Пуцінская Расія ў спробе сканструяваць выродлівую ідэалогію, наадварот, усімі сіламі і даволі даўно адступае ад свайго брэжнеўскага мінулага. Можа, памятаеце, фільм пра Зою Касмадзям'янскую, чыю гісторыю згвалціў Мядзінскі, укручваючы ў чыста савецкія падзеі біблейскія матывы (там яшчэ, даруй божа, Рагозін песеньку напісаў пра «рускую галгофу»)?
Усё гэта стварае ў свядомасці калектыўнага Лукашэнкі дзве крайнасці, якія абавязаныя нейкім чынам суіснаваць. Аднак калі саўдэпаўская мяжа — гэта чысты ананізм, то праца на «рускую ідэю» — гэта падыход пад Валодзіна, які прыляцеў пагутарыць і паглядзець стэндап незалежнасці. А храналогія такая. 2 ліпеня Лукашэнка кажа вось што: «Нічога прынцыпова новага ў нашым жыцці не адбываецца. Ні сёння, ні тады, у далёкім 1941-м, калі на нас рушылі заходнееўрапейскія орды. Праз беларускую зямлю і раней праносіліся смерчы крыжовых паходаў, крывавыя патопы, знішчаючы дашчэнту жыццё людзей. Але зямля адраджалася, народ наш станавіўся мацней».
Глядзіце таксама
Так завязваўся «сакральны вузел усходнеславянскага адзінства». Я думаю, будысты на «сакральны вузел адзінства» маглі б паспяхова медытаваць, дамагаючыся прыжыццёвага прасвятлення. Але гэта жарты, а рэальнасць пераносіць нас на некалькі хвілін наперад: «Тады, 80 гадоў таму, на святой беларускай зямлі завязаўся новы сакральны вузел. Вузел шматнацыянальнага савецкага адзінства. Яшчэ больш моцны».
Які клубок. Два супярэчлівыя вузлы: адзін цалкам нацыяналістычны — яго АГЛ запазычыў у «сябра Вовы». Другі — свой уласны. Вось вам і ўвесь светапогляд. Пры гэтым напад нацыстаў Лукашэнка ўслед за Дзмітрыем Мядзведзевым (або Кісялёвым — я іх блытаю) — гэта нашэсце «заходнееўрапейскіх ордаў». Там жа і вашынгтонскі абкам і ў цэлым — стандартная канспіралогія аматара каляровых рэвалюцый.
І што ж атрымліваецца? З аднаго боку, ён абавязаны ў рамках перадвыбарчай гульні дыстанцыявацца ад Расіі. Яму патрэбныя іншыя пункты апоры, але не вельмі ясна, дзе іх шукаць. Кітай, які разыгрываўся ў 2020-м, не вельмі задаволены паводзінамі Лукашэнкі (тут і агульная рэпутацыя і невідавочная адэкватнасць спікера, і міграцыйны крызіс). Я не схільны засноўваць свае развагі на нататках Дзмітрыя Балкунца, але ўсё там жа — у палацы 2 ліпеня агламерацыя падставілася: «...Асабліва ў гэтым упарцяцца нашы "сябры", нашы найбліжэйшыя суседзі — кіраўніцтва Польшчы, — растлумачыў Аляксандр Лукашэнка. — Яны ўжо дастукаліся да таго... прэзідэнт Дуда паехаў да Сі Цзіньпіна, скардзіўся на Лукашэнку:" Выкарыстоўвайце свой уплыў на Лукашэнку, на Пуціна, каб яны спынілі гэтую міграцыю"».
У перакладзе на чалавечую — «Мне прыляцела». На днях Юрый Дракахруст задаў Розе Турарбекавай пытанне пра КНР — маўляў, а навошта ім выглядаць міратворцамі ў вачах сусветнай грамадскасці? Тыранія ж і відавочна ж, што яны самі думаюць пра правы чалавека, і наогул усе дыктатары любяць адзін аднаго.
Адказ Розы Маратаўны можаце паглядзець па спасылцы. Калі коратка, яна кажа, што Кітай у сваіх знешнепалітычных дзеяннях зыходзіць з прагматычных меркаванняў і, безумоўна, даражыць еўрапейскім рынкам. Ад сябе дадам яшчэ адну думку. У кнізе «Дыктатары падману» Гурыеў і Трэйсман адносяць КНР хутчэй да катэгорыі дыктатур страху — гэта тыя, хто дзейнічаюць метадамі больш адкрытымі, больш колькасна і якасна жорсткімі, не спрабуюць прыкідвацца дэмакратыямі. Гаворка ў першую чаргу пра знешнепалітычныя інструменты. «Дыктатуры страху» — калі працягваць карыстацца гэтай тэрміналогіяй — гэта гісторыя XX, а не XXI стагоддзя, і трансфармацыя іх у бок «падману» звязаная, у прыватнасці, з глабальным пераходам (як фіксаваным працэсам) у інфармацыйную, постіндустрыяльную эпоху. Застаючыся з пачатку пяцідзясятых досыць устойлівым рэжымам, «камуністычны» (ну-ну) Кітай, перайшоўшы ў XXI стагоддзе, змяніў ідэалагізаванасць на прагматызм і на знешнепалітычным контуры (вось жа ўядаюцца гэтыя слоўцы) сёння вымушаны дзейнічаць танчэй і мякчэй. Уласна, увесь «Пояс і шлях» — канцэпцыя мяккай сілы.
Акрамя таго, дыктатары не любяць адзін аднаго. Прычын шмат. Унутраная дэінстытуцыяналізацыя, ухіл у персаналізм і, як вынік, палітычная адзінота — нішто з гэтага не спрыяе доўгатэрміноваму супрацоўніцтву — і гэта па-першае. Па-другое, дыктатуры вымушаныя знаходзіцца ў стане пастаяннай барацьбы са светам вакол і ўнутры сябе саміх. Прынамсі, падтрымліваць гэтае адчуванне «бітвы». Гэта, зноў-ткі, не вельмі плённая глеба для рэальнай інтэграцыі. І трэцяе, больш абстрактнае. Кожны дыктатар, размаўляючы са сваім больш-менш людаедскім калегам, глядзіць у люстэрка. Бо любы аўтакрат існуе ў рамках уласнага часавага плана, дзе «канечнасць» — фігура змаўчання. Маладосць глядзіць у старасць. Старасць бачыць маладосць. Стабільнасць баіцца турбулентнасці. Ну і апошняе. Дыктатуры схільныя прадаваць усіх.
Глядзіце таксама
Да выбараў 2020 года Лукашэнка заставаўся для КНР другарадным, але стабільным «мостам» адначасова ў Еўропу і, што яшчэ важней, — у «рускі свет». Цяпер, калі Лукашэнка ўжо пяты год сядзіць на штыках (любоўна называючы іх «атлантамі»), калі трэці год ідзе вайна і «рускі мір» прагінаецца пад расстаноўку сіл паўміфічнага (скажам так, публіцыстычнага) глабальнага Поўдня, калі Мінск неахвотна, але звонка аддаецца Крамлю — Пекіну няма ніякага сэнсу станавіцца пад канец турбулентнай кадэнцыі АГЛ у пазіцыю процівагі. Крэмль задаволены. Мінск, перайшоўшы на ручное кармленне ў духу «эканоміка — гэта калі купіў танней, а прадаў даражэй... ах так, яшчэ праекты ў космасе» — уразлівы.
У Мінску — нават сам АГЛ — адчуваюць, што наратывы, здаецца, перастаюць працаваць. Любыя. Паўтараеш крамлёўскія — ускладняеш і без таго каматозныя адносіны з заходнімі краінамі. Адыходзіш ад Крамля — атрымліваеш ціск і шантаж, у першую чаргу эканамічны. Пуцін сёння адчувае сябе больш упэўнена, чым у 2022-м — гэта заўважна. І прэзідэнцкія выбары — яны вось-вось. У выніку давялося 3 ліпеня напяліць клоўнскую форму і кепку — летась на Дзень незалежнасці Лукашэнка фарсіў у цывільным адзенні.
Ва ўсім гэтым бачная сур'ёзная разгубленасць. На фоне чаго цікавыя як апошнія падзеі, так і інсайды пра кулуарныя дыялогі з Еўропай. Там, за кардонам, на жаль, да пэўнай ступені адрозніваюць публічную і непублічную пазіцыі. Ёсць у гэтай гісторыі, вядома, нешта ад трагедыі паліцаяў — маўляў, мяне прымусілі, а што я, паміраць павінен быў? — гэта калі ты на людзях паводзіш сябе адным чынам, хуліш «Вашынгтон і орды», а ў глыбіні кабінетаў сіламі дыпламатаў, якія выжылі пакуль што, спрабуеш размаўляць, маўляў, мне дзявацца няма куды: кшталту, скажыце дзякуй, што я ў вайну не ўступіў і наогул.
Акрамя таго, дыктатары, якія трапілі ў слабую пазіцыю, схільныя не толькі да палітычнай прастытуцыі — яны вымушана вераць, што і ўсе вакол такія ж. «Брыда чалавечая», — казаў Сотнікаў герою Анатоля Саланіцына. А герой Саланіцына пераканаў сам сябе ў тым, што ведае людзей. Усе людзі аднолькавыя і брыдкія. Што ж, спадзяюся, меў рацыю Сотнікаў.
Калі ж абысціся без літаратуршчыны — паглядзім, як будуць развівацца апошнія падзеі. Гэта моцна залежыць ад кантэксту. Да таго ж, так — па мерках электаральных цыклаў да выбараў засталося няшмат. У рэальнасці ж — тэмпы, з якімі развіваюцца падзеі, робяць пакінуты амаль год перыядам бясконца доўгім. Калі існуе кулуарны перамоўны трэк у плане гуманітарных дамоўленасцей — хай застаецца і хай развіваецца. Галоўнае — захоўваць дыстанцыю і бачыць карціну цалкам. У знешніх актараў ёсць мяжа дапушчальнай цікавасці. У Лукашэнкі ёсць мяжа дапушчальных саступак. І я не ўпэўнены, што яму хапае гнуткасці і смеласці. Нездарма на нарадзе з новымі міністрамі ён слова «кантроль» у розных формах ён прамовіў больш за дзесяць разоў. Аднак паўтару: гуманітарны перамоўны трэк неабходны. Проста відушчы. (вось і Гутэрыш на саміце ШАС уступіў у двухбаковы дыялог з Лукашэнкам). І так, вязняў рэжыму будзе станавіцца больш.
Тым не менш, ледзь не любы аўтакрат у максімуме звычайны бандыт, асабліва на позніх стадыя захворвання. І я ўпэўнены, Лукашэнка ўслед за Пуціным, як сапраўдны апгшнік, паверыў у слабасць Захаду, а значыць, і ў магчымасць маніпуляваць.
Сілавы інструмент для наштыкаванага Лукашэнкі быў і застанецца ўжо назаўжды, мяркуючы з усяго, ключавым. У яго ў любым выпадку вялікая інерцыя — каб перайсці да сур'ёзных абмеркаванняў будучыні, АГЛ, мне здаецца, павінен будзе адкатваць занадта многае. Толькі восеньскія дыктатуры па вызначэнні жывуць адным днём. Адпусціць усіх ці многіх, супакоіць мянтоў (у шырокім сэнсе) — страшна. Наступствы — ідзі прадкажы.
Глядзіце таксама
І застаецца пытанне: наколькі вялікі ўплыў Кітая? Наколькі новы для заходніх краін інструмент ціску на Лукашэнку — зносіны з Сі — зможа купіраваць некаторыя элементы ціску Крамля? Я не магу пакуль адказаць на гэтыя пытанні, але мяркую, што канал уздзеяння на склеп незалежнасці праз Пекін часова будзе станавіцца больш эфектыўным з набліжэннем выбараў. Таму што, так ці інакш, Лукашэнка вымушаны лавіраваць, але ў пазіцыі пад Крамлём яму даводзіцца лавіраваць толькі паміж сабой (ну, памятаеце, савецкі вузел) і Масквой (ну, гэты самы — усходнеславянскі вузел... абодва сакральныя). Агулам, мне не здаецца, што прастора для манеўру досыць шырокая.
Тым больш, што для гэтага Лукашэнку неабходнае эфектыўнае МЗС. Гэта як з эканомікай пад канец трэцяга дзясятка ва ўладзе — «нам патрэбная эканоміка». Аднак МЗС знішчалі паслядоўна, і не Алейнік вінаваты ў тым, што знешнепалітычнае ведамства дыхае праз трубачку.
Тыя, хто кажуць, быццам Рыжанкоў — новы міністр МЗС — мае кантакты ў стане «англасаксаў», да пэўнай ступені маюць рацыю. Больш шырокая карціна, аднак, гняце. АП, адкуль прыйшоў Рыжанкоў — ужо многія гады стрэмка для міністэрства. Узыходзячая непасрэдна ў пакоі Лукашэнкі структура — адміністрацыя «прэзідэнта» — ёсць праекцыя яго сумнеўных і пацешных поглядаў на дзяржаўнае кіраванне. Дыпламаты ў замежжах і не толькі часта вылі і выюць да гэтага часу ад неабходнасці выконваць «паручэнія», што прылятаюць з АП. Ні Лукашэнка, ні яго пальчаткавыя лялькі з адміністрацыі папросту не разумеюць, што такое дыпламатычная праца, зводзячы яе да простых лікаў і прымітыўных задач, часцяком відавочна прапагандысцкай уласцівасці.
У цэлым, і тут мае сябры, былыя супрацоўнікі МЗС, не дадуць схлусіць — знешнепалітычныя напрамкі інфекцыйнай шматвектарнасці дзеляцца на 4 групы. «Далёкая дуга» (кшталту «глабальны Поўдзень»), «калектыўны Захад», РФ і КНР. Кітай, зрэшты, варта было б таксама аднесці да дугі, але яго ролю ў лёсе Беларусі я б усё ж адасабляў — як мінімум, на сённяшні дзень. Да прапагандысцкіх адносяцца сёння першы і другі напрамкі. На Захадзе чорт ведае што, а дуга — гэта больш пра прыгожа пагуляць, чым пра прагматыку. І ў гэтым сэнсе вялікая верагоднасць, што глыбока АПшны Рыжанкоў утопча МЗС глыбей — проста таму, што ён не разумее спецыфікі. І, як сказаў яму на нарадзе АГЛ: «Шанец трэба даць усім», — гэта значыць, чысткі працягнуцца. Гэта ўжо не згадваючы пра тое, што Рыжанкоў як актыўны ўдзельнік чыстак дзяржаўнага апарата канца дзясятых (зноў дзякуй сябрам, што нагадалі) — рэзануў МЗС на траціну ў 2018-м. Наколькі Алейнік не справіўся з роляй крыклівага аматара Лукашэнкі — пытанне ацэначнае. З чым ён дакладна не справіўся — дык гэта з ціскам АП, што ўмеў абыходзіць Макей, які і сам прыйшоў у міністры з адміністрацыі. Мой прагноз: МЗС чакае яшчэ большае спрашчэнне, значная ідэалагізацыя і не ў прыклад большы параліч.
Глядзіце таксама
Цёмная будучыня наперадзе — Лукашэнка не можа не адчуваць гэтага. Яму вельмі некамфортна. Занадта шмат невядомых. Занадта шмат супярэчлівых фактараў. Арцём Шрайбман выказаў здагадку ў свежым артыкуле на «Карнегі палітыка», што Пяткевіч вырвалі з нябыту як элемент стрымлівання Крутога на пасадзе кіраўніка АП. Збольшага, магчыма, і гэта гаворыць на карысць таго, што рэжыму патрабуецца павялічыць дыстанцыю ад маскоўскіх наратываў.
Думаю, гэта занадта тонка для нашых актараў. Лукашэнка ўсё больш па сякерах і сучкарубах. Пяткевіч — хутчэй прывід утульнага мінулага. Калі АГЛ услых палохаецца метадычкі каляровых рэвалюцый — ён гаворыць і пра тое, што за апошнія некалькі кадэнцый была як быццам прайграна інфармацыйная кампанія. Сёння прапаганда легла пад калектыўнага Салаўёва і там замерла, і толькі выкрыквае. Непапулярная вайна, няясныя мэты яе, фашызаваны «рускі мір» — не паліва для N-нага тэрміну. Губернатар пад Пуціным — не каралеўская справа. Пераналада вытворцаў наратываў патрэбная сёння рэжыму. Выбары нават Пуцін не адмяніў, хоць колькі крыкаў было. Перакульваючыя выбары — як працэдура, безадносна выніку — не адыгрываюцца, але ў гэта паверыць нельга, інакш навошта ўсё гэта. У рэжыму няма нават намёку на стратэгію — адны тактычныя хады і прастора суцэльных супярэчнасцей. Замест плана — наточаныя пікі сілавікоў-«атлантаў». Вось і скончыў штампам. Зрэшты, на жаль, пікі — яны эфектыўныя.
P. S. ШОС. Цяпер афіцыйна. (адобрана «Асацыяцыяй відавочных састарэлых палітычных жартаў за 300»)