Прэзідэнты постсавецкіх дзяржаў: сысці нельга застацца

Дзярждума Расіі ўхваліла абнуленне прэзідэнцкіх тэрмінаў, а гэта значыць, што Уладзімір Пуцін патэнцыйна зможа зноў абірацца прэзідэнтам РФ. DW нагадвае, як працягвалі паўнамоцтвы кіраўніка іншыя постсавецкія краіны.

Дзярждума РФ ухваліла ў сераду, 11 сакавіка, у канчатковым чытанні пакет паправак да Канстытуцыі РФ, уключаючы палажэнне аб абнуленні прэзідэнцкіх тэрмінаў. Такім чынам, Уладзімір Пуцін зможа зноў абірацца ў прэзідэнты Расіі пасля 2024 года, калі гэтыя змены ўхваляць на галасаванні грамадзяне РФ і ўзгодніць Канстытуцыйны суд.
Гэта далёка не першы выпадак на постсавецкай прасторы, калі кіраўнік дзяржавы падаўжаў свае ўладныя паўнамоцтвы тым ці іншым спосабам. У пачатку 1990-х ва ўсіх краінах СНД былі прынятыя канстытуцыі, якія абмяжоўвалі працягласць знаходжання на пасадзе прэзідэнта адной асобы, як правіла, двума тэрмінамі — па 4-5 гадоў кожны. Аднак пасля шматлікія кіраўнікі былых савецкіх рэспублік атрымлівалі права балатавацца на большую колькасць тэрмінаў, а дзесьці павялічвалі працягласць саміх тэрмінаў або рабілі персанальныя выключэнні.

Узбекістан: расцяжымасць паняцця «тэрмін»

Былы прэзідэнт Узбекістана Іслам Карымаў заставаўся на гэтай пасадзе з 1991 года аж да свайго скону ў 2016 годзе. У сакавіку 2015 года ён атрымаў перамогу на чарговых прэзідэнцкіх выбарах у чацвёрты раз, набраўшы 90,39 працэнта галасоў. Пры гэтым у 90-м артыкуле канстытуцыі краіны з самага яе прыняцця ў 1992 годзе нязменна замацавана норма аб тым, што «адна і тая ж асоба не можа быць прэзідэнтам Рэспублікі Узбекістан больш за два тэрміны запар».
Адзін тэрмін Карымаву спісалі, прызнаўшы яго «нулявым», бо яго адлік пачаўся ў 1991 годзе, яшчэ да прыняцця дзеючай канстытуцыі. А на пытанні АБСЕ напярэдадні выбараў у 2015 годзе, чаму прэзідэнт ідзе на трэці тэрмін у парушэнне канстытуцыі, афіцыйныя асобы краіны далі даволі арыгінальны адказ, зафіксаваны ў справаздачы Бюро па дэмакратычных інстытутах і правах чалавека АБСЕ. «Паняцце "тэрмін" азначае дакладную колькасць гадоў, і паколькі раней прэзідэнцкі тэрмін складаў сем гадоў, а цяпер будзе складаць пяць гадоў, то дадзеныя тэрміны не могуць разглядацца ў якасці двух паслядоўных тэрмінаў», — патлумачылі тады ў Ташкенце.

Беларусь і Казахстан: далоў абмежаванні колькасці тэрмінаў

Кіраўнік Беларусі Аляксандр Лукашэнка з’яўляецца першым і да гэтага часу адзіным кіраўніком сваёй краіны, займаючы гэтую пасаду з 1994 года. Праз два гады пасля яго першай перамогі на выбарах быў праведзены рэферэндум па змене канстытуцыі, пасля чаго Лукашэнка па прыкладзе Карымава «абнуліў» адлік пяцігадовага тэрміну свайго кіравання. Таму яго другі тэрмін пачаўся ўжо ў новым стагоддзі, пасля перамогі на выбарах 2001 года.

Праз тры гады ў краіне прайшоў яшчэ адзін рэферэндум, які выкрэсліў з канстытуцыі норму, якая абмяжоўвала колькасць паслядоўных прэзідэнцкіх тэрмінаў для адной і той жа асобы. У цяперашні час Лукашэнка знаходзіцца на пасадзе кіраўніка дзяржавы ўжо пяты тэрмін запар. Наступныя выбары ў Беларусі адбудуцца ў 2020 годзе.
Прэзідэнт Казахстана Нурсултан Назарбаеў выйграў свае першыя выбары кіраўніка дзяржавы ў 1991 годзе, будучы адзіным кандыдатам у выбарчым бюлетэні. Праз чатыры гады яго прэзідэнцкія паўнамоцтвы ў Казахстане былі падоўжаныя на рэферэндуме да 2000 года. Пасля гэтага Назарбаеў яшчэ тройчы перамагаў на прэзідэнцкіх выбарах. У 2007 годзе казахстанскі парламент прыняў папраўкі да канстытуцыі краіны, абмежаваўшы паўнамоцтвы кіраўніка дзяржавы двума тэрмінамі. Аднак для Назарбаева як першага прэзідэнта Казахстана было зроблена выключэнне — ён можа балатавацца неабмежаваную колькасць разоў.
Чарговы тэрмін яго кіравання мінаў ў 2020 годзе, але ў сакавіку 2019-га 79-гадовы Назарбаеў абвясціў аб сваёй адстаўцы. Зрэшты, ён захаваў за сабою пасты кіраўніка Савета бяспекі краіны і старшыні кіруючай партыі, а яго дачка стала спікерам казахстанскага парламента.

Азербайджан: муж — прэзідэнт, жонка — віцэ-прэзідэнт

Ільхам Аліеў змяніў свайго бацьку на пасадзе прэзідэнта Азербайджана ў 2003 годзе, а праз пяць гадоў зноў перамог на выбарах кіраўніка дзяржавы. У 2009 годзе, падчас свайго другога прэзідэнцкага тэрміну, ён правёў рэферэндум, па выніках якога былі адобраны папраўкі да канстытуцыі. Паводле адной з іх, адна і тая ж асоба можа абірацца кіраўніком дзяржавы больш за два разы запар. Еўракамісія назвала той рэферэндум сур’ёзным крокам назад у развіцці дэмакратыі ў Азербайджане.

У 2016 года ў краіне прайшоў яшчэ адзін рэферэндум аб папраўках у канстытуцыю — гэтым разам прэзідэнцкі тэрмін быў падоўжаны з пяці да сямі гадоў. Акрамя гэтага была заснаваная пасада першага віцэ-прэзідэнта, якую заняла жонка кіраўніка дзяржавы Мехрыбан Аліева. На апошніх выбарах у Азербайджане, што адбыліся 11 красавіка 2018 года, Ільхам Аліеў ізноў атрымаў перамогу, набраўшы 86,22 працэнта галасоў і тым самым атрымаўшы магчымасць застацца на пасадзе прэзідэнта на чацвёрты тэрмін. Апазіцыя байкатавала выбары, а міжнародныя назіральнікі заявілі аб паўсюдных парушэннях правілаў галасавання.

Кіргізія і Таджыкістан: гледзячы як лічыць тэрміны

Першы прэзідэнт Кіргізіі Аскар Акаеў скарыстаўся папулярнай сярод лідэраў краін СНД магчымасцю «абнуліць» першы тэрмін і заставаўся ва ўладзе аж да «цюльпанавай рэвалюцыі» 2005 года, пасля якой збег у Расію.
Прэзідэнт Таджыкістана Эмамалі Рахмон неаднаразова карыстаўся магчымасцю «абнулення». Упершыню ён заняў пасаду кіраўніка дзяржавы ў 1994 годзе, застаючыся на гэтай пасадзе пасля выбараў 1999 і 2006 гадоў. Кожны раз у прамежку паміж выбарамі ён праводзіў рэферэндумы аб унясенні сур’ёзных змяненняў у канстытуцыю, якія анулявалі яго папярэднія тэрміны. Адна з рэдакцый асноўнага закона прадугледжвала павелічэнне тэрміну знаходжання на пасадзе кіраўніка дзяржавы да сямі гадоў.
У студзені 2016 года парламент Таджыкістана ў чарговы раз прагаласаваў за папраўкі ў канстытуцыю, якія дазваляюць балатавацца дзейнаму прэзідэнту неабмежаваную колькасць разоў і знізілі ўзроставы парог для кандыдатаў у прэзідэнты з 35 да 30 гадоў. На думку экспертаў, прынятыя папраўкі дазволяць удзельнічаць у маючых адбыцца выбарах восенню 2020 года старэйшаму сыну Рахмона — Рустаму Эмамалі. У снежні 2020 года яму споўніцца 33 гады.

Расія: ракіроўка і папраўкі ў канстытуцыю

У Расіі Уладзімір Пуцін пасля двух дазволеных Канстытуцыяй РФ прэзідэнцкіх тэрмінаў запар у 2008 годзе саступіў сваё месца Дзмітрыю Мядзведзеву, а сам перасеў у фатэль прэм’ер-міністра. Мядзведзеў літаральна праз некалькі месяцаў пасля ўступлення на пасаду прапанаваў унесці папраўкі ў асноўны закон краіны, павялічыўшы працягласць прэзідэнцкіх паўнамоцтваў з 4 да 6 гадоў. Ужо да канца 2008 года гэтыя папраўкі былі ратыфікаваны.

А ў 2012 годзе Уладзімір Пуцін зноў заняў пасаду прэзідэнта Расіі — цяпер ужо на 6 гадоў, скарыстаўшыся тым, што ў расійскай канстытуцыі фігуравала толькі абмежаванне на лік прэзідэнцкіх тэрмінаў «запар». На выбарах у сакавіку 2018 году Пуцін быў абраны кіраўніком дзяржавы: фармальна на другі шасцігадовы тэрмін, а фактычна — на чацвёрты.
Сімвалічна, што новыя папраўкі ў Канстытуцыю РФ, ініцыяваныя Пуціным, маюць на ўвазе выдаленне слова «запар» з пасажу пра колькасць прэзідэнцкіх тэрмінаў. Гэта значыць кіраўнік дзяржавы зможа займаць сваю пасаду не болей за два тэрміны ў агульнай складанасці. Але калі адначасова з гэтым на галасаванні і ў Канстытуцыйным судзе зацвердзяць і абнуленне прэзідэнцкіх тэрмінаў, то ў 2024 годзе Уладзімір Пуцін дэ-факта зможа заступіць на свой пяты тэрмін кіравання.

Арменія: ад змены формы праўлення да рэвалюцыі

Экс-прэзідэнт Арменіі Серж Саргсян займаў сваю пасаду з 2008 года. На той момант кіраўнік дзяржавы ў Арменіі мог абірацца не больш, чым на два тэрміны запар па пяць гадоў. Падчас свайго другога прэзідэнцкага тэрміну Саргсян правёў рэформу канстытуцыі ды пераўтварыў краіну ў парламенцкую рэспубліку.

Выбары новага прэм’ер-міністра, які цяпер станавіўся першай асобай дзяржавы, у 2018 годзе павінны былі завяршыць пераход Арменіі да новай формы праўлення. Падкантрольны Сержу Саргсяну парламент абраў прэм’ерам яго, што дазваляла экс-прэзідэнту захаваць уладу, нягледзячы на ​​немагчымасць яшчэ раз балатавацца на пасаду кіраўніка дзяржавы. Такое развіццё падзей прывяло да «аксамітнай рэвалюцыі» ў краіне. У выніку Саргсян сышоў у адстаўку, а новым прэм’ерам стаў апазіцыйны лідэр Нікола Пашынян.

Іншыя краіны СНД

Ва Украіне быў магчымы варыянт з трэцім тэрмінам Леаніда Кучмы за кошт «абнулення» яго першага прэзідэнцтва па рашэнні Канстытуцыйнага суда краіны. Аднак сам Кучма не скарыстаўся магчымасцю балатавацца ў чарговы раз. У выніку пасля распаду СССР ніводзін прэзідэнт Украіны не перавысіў дазволеныя канстытуцыяй два тэрміны па 5 гадоў. Тое ж самае адбылося і ў Грузіі з Літвой, дзе ўведзеныя аналагічныя абмежаванні для адой і той жа асобы, якая займае вышэйшую пасаду ў дзяржаве.
Латвія, Эстонія і Малдова — парламенцкія рэспублікі, у якіх роля прэзідэнта другарадная ў дачыненнi да прэм’ер-міністра. Зрэшты, і іх прэзідэнты ў постсавецкую эпоху не парушалі замацаваную ў канстытуцыях норму аб двух тэрмінах запар працягласцю па 4-5 гадоў. Не затрымоўваліся ва ўладзе даўжэй васьмі гадоў і кіраўнікі ўрадаў гэтых краін.
Паводле Deutsche Welle