Ад карнавала да зачыстак: эвалюцыя святкавання 25 Сакавіка
Апошнія гады ў Беларусі адсвяткаваць Дзень Волі без наступстваў можна хіба што за сямейным сталом. Узгадваем, як гэты дзень адзначалі цягам апошніх дзесяцігоддзяў.
Святкаванне Дня Волі ў Мінску ў 2018 годзе каля Опернага тэатра. Фота Дзіяны Пінчук
Традыцыя святкавання Дня Волі 25 сакавіка ў Беларусі аформілася напрыканцы 1980-х. На ўздыме Адраджэння вулічныя шэсці ў цэнтры горада ў гэты дзень збіралі дзясяткі тысяч чалавек, атмасфера была ўзнёслай, часам нават з элементамі карнавалу.
Першае святкаванне Дня Волі ў 1990 годзе. Фота Уладзіміра Кармілкіна
На пачатку 1990-х абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі адзначалі і на афіцыйным узроўні і нават збіраліся зрабіць дзяржаўным «Днём Рэспублікі», але гэтая прапанова не набрала патрэбнай колькасці галасоў у парламенце. Тым не менш у святкаванні 75-годдзя БНР у 1993 годзе ў Белдзяржфілармоніі ўдзельнічалі Старшыня Рады БНР Язэп Сажыч, Старшыня Вярхоўнага Савета Станіслаў Шушкевіч, дэпутаты Вярхоўнага Савета і іншыя афіцыйныя асобы.
У другой палове 1990-х 25 сакавіка ўсё больш стала набываць рысы пратэстаў. З прыходам да ўлады Аляксандра Лукашэнкі на тле курса на збліжэнне з Расіяй нацыянальна арыентаваныя беларусы імкнуліся падчас святкавання дэманстраваць сваю нязгоду з афіцыйнай лініяй.
У 1996 годзе 25 сакавіка адзначылі вялікім мітынгам і канцэртам каля Опернага тэатра, аднак не абышлося без сутычак з сілавікамі і затрыманняў. Праз год святочнае шэсце ў цэнтры горада разагналі.
Дзень Волі-1996. Фота Георгія Ліхтаровіча, vytoki.net
Святкаванне Дня Волі ў 2000 годзе было адзначана тым, што ўпершыню ўлады задзейнічалі вадамёты і бронетранспарцёры, каб разганяць мітынгоўцаў, а цэнтр Мінска патрулявалі ўзброеныя вайскоўцы з сабакамі.
Усе наступныя гады рэжым Лукашэнкі імкнуўся перашкодзіць правядзенню мітынгаў і шэсцяў 25 сакавіка, аднак людзі не здаваліся і працягвалі збірацца то ў парку імя Янкі Купалы, то на пляцоўцы перад Акадэміяй навук, то на плошчы Якуба Коласа. Кожнага разу ўдзельнікаў затрымлівалі. Выключэннем сталі акцыі на Дзень Волі ў 2009 і 2010 гадах, калі ўлады давалі дазволы на іх правядзенне і ўдзельнікаў не затрымлівалі. Але ўжо ў наступным годзе людзям сабрацца не далі.
З 2011 да 2015 года святкаванне ўгодкаў абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі адбывалася па больш-менш традыцыйным сцэнары. Увечары 25 сакавіка прадстаўнікі дэмакратычных рухаў збіраліся ў цэнтры горада (звычайна адпраўной кропкай быў кінатэатр «Кастрычнік»), ішлі шэсцем да плошчы Бангалор, дзе ладзілі мітынг на пляцоўцы ў Парку дружбы народаў. Аднак у народзе тое месца неўзабаве займела назву «сабачнік»: не толькі таму, што парк — улюбёнае месца выгулу сабак, але і таму, што ўлады імкнуліся ўзяць пад кантроль і «загнаць за загарадку» мітынгоўцаў, усталёўваючы турнікеты і рамкі ды ставячы па перыметры пляцоўкі міліцыянтаў.
Найбольш драматычным Дзень Волі выдаўся ў 2017 годзе. Тады па краіне пракацілася хваля пратэстаў супраць «дэкрэту аб дармаедах», і ўлады вельмі рэзка рэагавалі на ўсплёскі грамадскай актыўнасці. Напярэдадні 25 сакавіка прэвентыўна затрымалі больш за 300 чалавек, 26 чалавек сталі фігурантамі «справы патрыётаў». 25 сакавіка ў цэнтры Мінска сканцэнтравалі вялікую колькасць сілавікоў, вадамётаў і іншай спецтэхнікі. У час акцыі закрылі тры станцыі метро і цалкам перакрылі праспект Незалежнасці. У выніку затрымалі больш за 700 чалавек, некаторых моцна збілі.
Адным з сімвалаў мірных пратэстаў 2017 года ў Беларусі стала фота дзяўчат на фоне ўзброеных шчытамі амапаўцаў. Фота Уладзіслава Рубанава
Раптоўна сітуацыя са святкаваннем 25 сакавіка змянілася ў 2018 годзе. Улады дазволілі маштабнае святкаванне «БНР-100» каля Опернага тэатра з канцэртам, выступленнямі прадстаўнікоў некаторых афіцыйных структур і шэрагам актыўнасцей. Упершыню за доўгія гады адбылося сапраўднае свята беларускай незалежнасці. Аднак і тут рэжым Лукашэнкі не здрадзіў сабе: агулам у гэты дзень затрымалі каля 120 чалавек, у тым ліку за выкарыстанне нацыянальнай сімволікі па-за межамі імпрэзы.
Што праўда, ужо ў 2019 годзе ўлады вырашылі збавіць імпэт, да таго ж апазіцыйныя сілы не паразумеліся, таму ў Мінску 24 сакавіка адбыўся ўжо не такі маштабны, як летась, мітынг і канцэрт у Кіеўскім скверы. Падчас мерапрыемства быў затрыманы Зміцер Дашкевіч, а арганізатараў пазней чакаў суд за адмову аплачваць паслугі міліцыі.
Аднак і 25 сакавіка мінчукі знайшлі шэраг магчымасцей адзначыць угодкі абвяшчэння незалежнасці БНР тэматычнымі заняткамі на курсах «Мова нанова», спевамі, канцэртам у знакамітай «Чабурэчнай» на Валадарскага, 7, дзе абвясцілі незалежнасць БНР, а таксама ў Курапатах, дзе абаронцы мемарыяла трымалі варту, пратэстуючы супраць рэстарана «Поедем поедим».
Затое святочны настрой панаваў 23 сакавіка 2019 года ў Гродне, дзе прайшоў вялікі канцэрт.
У 2020 годзе масавыя святкаванні 25 сакавіка адмянілі праз пандэмію каронавіруса. Але беларусы не разгубіліся і адзначылі Дзень Волі флэшмобам: вывешвалі нацыянальныя сцягі і размяшчалі іх здымкі ў сацсетках.
У жніўні 2020 года здарыліся прэзідэнцкія выбары, падзеі пасля якіх сталі фонам для Дня Волі-2021. Людзі ўсё яшчэ не пагаджаліся з палітыкай рэжыму Лукашэнкі і як маглі імкнуліся заявіць пра гэтую нязгоду. Вядома, мінчукам не дазволілі сабрацца для святкаванняў і мітынгаў, і вынікам гэтага дня сталі затрыманні па самых абсурдных прычынах: напрыклад, за дэманстрацыю жэстаў ці «пікетаванне» бчб-шкарпэткамі.
А вось у 2022 годзе беларусам унутры краіны на фоне працяглых рэпрэсій ужо было не да публічных святкаванняў, таму шэраг акцый, прысвечаных 25 сакавіка, летась прайшоў у розных краінах свету.