Палітвязень: «Калонія на час няволі — гэта дом. І ў гэтым доме няма ніводнага кутка, дзе ты гаспадар

Ці трэба апублічваць факты жорсткага абыходжання ў калоніі? Хоць палітвязень, мастак па асвятленні Даніла Ганчароў, і казаў неяк, што пасля апублічвання дэталяў зняволення адміністрацыя калоніі яшчэ больш цісне на палітвязняў, аднак ён упэўнены, што рабіць гэта трэба.

30-гадовага мастака Данілу Ганчарова асудзілі па «народным» артыкуле ў 2021 годзе. За два гады няволі ў ПК № 17 мужчына даведаўся пра розныя рэжымы калоніі і адчуў на сабе стаўленне адміністрацыі да палітычных зняволеных, убачыў, што такое сапраўдны абсурд, і навучыўся яднацца вакол творчасці ў няволі. Засвоіў прафесію краўца і даказаў іншым вязням, што палітычныя — не «ср*ная інтэлегенцыя». Пра гэта і многае іншае былы палітвязень распавёў «Вясне».

Прызнанне віны ў судзе і прымус падпісаць прашэнне аб памілаванні

Пачынаем адразу са спрэчнага пытання, ці прызнаваць віну ў судзе. Даніла дзеліцца сваім катэгарычным меркаваннем.

«На маю думку, прызнанне віны на тэрмін ніяк не ўплывае. Гэта чыстай вады рандамайзер. Колькі яны вырашылі даць, столькі яны і далі. Непрызнанне грае сваю ролю ўжо пасля ў няволі. Адміністрацыя калоніі імкнецца зрабіць усё, каб ты змяніў сваё меркаванне і падпісаў адпаведны дакумент (прашэнне аб памілаванні. — Заўв. рэд.).

Сярод тых, хто зараз адбывае пакаранне, ёсць розныя меркаванні наконт прызнання ці непрызнання віны. Напрыклад, палітычны прызнае віну — і да яго больш лаяльна ставіцца адміністрацыя. І гэта выклікае пытанні ў тых, хто яе не прызнаў. Увогуле, шмат хто з палітычных трымаюцца за сваю пазіцыю, маўляў, «глядзіце, мы не зламаліся». І да тых, хто прызнаў, ставяцца з пагардай. Тыя, хто яе прызнае, часцей за ўсё пасля ідуць насустрач адміністрацыі і паводзяць сябе час ад часу не вельмі прыемна. Напрыклад, адно аднаго закладаюць. Будзем шчырыя, нешта я сумняюся, што за прызнанне віны дужа скасуюць тэрмін».

Маўчаць ці казаць?

У адным з інтэрв’ю Даніла казаў, што пасля апублічвання дэталяў зняволення адміністрацыя калоніі яшчэ больш цісне на палітвязняў. Але некаторыя прытрымліваюцца меркавання, што замоўчванне катаванняў грае толькі на руку ўладам. Дык ці трэба апублічваць факты жорсткага абыходжання ў калоніі?

«Я лічу, што казаць трэба. Калі чалавек можа сабе гэта дазволіць, варта апублічваць тое, што робіцца ў засценках калоніі. Не трэба гэта замоўчваць, мы ўжо 30 гадоў замоўчваем.

Чым больш ціску з боку Еўропы на рэжым, тым больш людзі ўнутры краіны пакутуюць. Так што ў любым выпадку трэба распавядаць пра катаванні і жорсткае абыходжанне. Вядома, не трэба казаць пра розныя пралазы, якія аблягчаюць вязням жыццё ў калоніі.

Пасля трагічнага выпадку з Вітольдам Ашуркам адміністрацыя калоніі стала сябе паводзіць больш асцярожна. Яны таксама нечага асцерагаюцца. І гэтага агалошвання яны ўсё ж такі баяцца. Калі б ім было ўсё роўна, адміністрацыя не выклікала б вязняў да сябе «на дыван» перад вызваленнем і не прасіла б нікому нічога не распавядаць пра калонію».

Black and red: прэсінг «блатных» ці безабароннасць перад адміністрацыяй калоніі

«Некаторым «блатным» асуджаным, якія сядзелі яшчэ пры старым рэжыме, не падабаецца, што зона стала «чырвонай» . Яны пазбавіліся ўлады. Але большасці звычайных вязняў, якія вымушаны былі доўгі час выжываць у «чорных» умовах, то-бок паводле парадкаў «блатных», пераход на новы рэжым падабаецца. Бо з іх спаў прэсінг «аўтарытэтных» вязняў. Агулам гэта супярэчлівая сітуацыя. «Чырвоны» стэрыльны рэжым адміністрацыі людзям дыхаць не дае. У чалавека няма вольнага часу, ён увесь час залежыць ад адміністрацыі і знаходзіцца ў стрэсе. Адміністрацыя мае ўсе рычагі шантажу і ціску, якімі актыўна карыстаецца. Зняволены цалкам безабаронны. Гэта страшна. Таму добрага ў «чырвоным» рэжыме таксама мала.

Напрыклад, падчас шыхтавання трэба гадзіну стаяць на вуліцы апранутым цалкам у форму. Калі на вуліцы 30-градусная спёка, здароўе не вытрымлівае. Пры мне быў выпадак, калі чалавек з суседняга атрада страціў прытомнасць і ўпаў на зямлю. Усё ж такі гэтых людзей асудзілі да пазбаўлення волі, а не здароўя».

Прыклады ціску ў калоніі

«Каб выканаць адно правіла, ты вымушаны парушыць іншае»

Вытрымка з Правіл унутранага распарадку (ПУР):

57.6. Содержать в чистоте жилые помещения, рабочие места, в опрятном виде одежду, по установленному образцу заправлять постель, соблюдать правила личной гигиены, иметь короткую стрижку волосистой части головы, своевременно брить лицо, хранить продукты питания и предметы первой необходимости в специально оборудованных местах и помещениях (чемоданы, рюкзаки, сумки, вещевые мешки должны содержать сведения о владельце и перечень имущества, подписанный осужденным, начальником отряда и работником режимного отдела учреждения).

Даніла распавёў, што адміністрацыя калоніі стварае такія ўмовы, пры якіх вязні ўвесь час жывуць у стрэсе. Нявольна параўноўваю з нагодамі для стрэсу на волі і прашу Данілу прывесці некалькі прыкладаў. Каб зразумець усю абсурднасць парушэнняў вязнямі ПУР і патлумачыць чалавеку на волі, як жыве і што адчувае зняволены, мы спыняемся больш дэталёва на некалькіх выпадках з паўсядзённага жыцця вязня ў калоніі.

«У калоніі ёсць правілы ўнутранага распарадку, паводле якіх жывуць усе вязні. Яны складзены такім чынам, што для таго, каб іх выконваць, табе трэба іх парушыць. Напрыклад, ты атрымаў «палажняк» (адзін камплект вопраткі, які належыць атрымаць кожнаму вязню — Заўв. рэд.): кліфт (пінжак — Заўв. рэд.), штаны, майку. Гэту вопратку ты павінен трымаць у належным стане. Але ты не можаш, напрыклад, папраць яе, бо ў цябе няма іншай. Каб выйсці з сітуацыі, можна, напрыклад, узяць на час адзенне ў суседа. Але правіламі гэта забаронена. Такім чынам, ты вымушана парушаеш правілы. Адміністрацыя калоніі ставіць цябе ў такое становішча, што, каб выканаць адно правіла, ты вымушаны парушыць іншае. Наглядчыкі нібыта заплюшчваюць на гэта вочы. Але ўвесь час нагадваюць: “Мы за вамі сочым!” Кожны вязень разумее, што як толькі ён не спадабаецца пэўнаму наглядчыку альбо ў адміністрацыі не будзе выкананы план па парушэннях, яго могуць пакараць. Напрыклад, за тое, што ён праў свой адзіны камплект вопраткі».

Таксама ў калоніі караюць, калі вязні ляжаць днём на ложку. За гэта адпраўляюць у ШІЗА.

«Іншы абсурдны прыклад прымянення штрафных санкцый. Супрацоўнік можа першым павітацца з вязнем і адразу ж абвінаваціць яго ў тым, што той не павітаўся. Гэтага дастаткова, каб накіраваць у ШІЗА, пазбавіць пасылкі ці спаткання з роднымі».

Гісторыя пра тое, як своечасова не пагаліўся

«Штодзень па буднях, а шостай раніцы, мы ідзём працаваць на прамзону. Гісторыя адбылася ў адзін з такіх дзён. Якраз у той час адміністрацыя забараніла браць на працу якія-небудзь прылады для галення. Таму перад выхадам я пагаліўся. Хаця на прамзоне, у адрозенне ад барака, ёсць гарачая вада. У той дзень запісаўся на падоўжаную змену працягласцю 12 гадзін. То-бок мусіў вяртацца ў барак бліжэй да 19 гадзіны. За дзень у мяне адрасла шчаціна. Па вяртанні наглядчык адразу ў мяне спытаў, чаму я няголены. Але я болей за 12 гадзін быў у прамзоне, у якую забаранілі праносіць прылады для галення. За гэта мяне пазбавілі спаткання з роднымі. Агулам вязням у калоніі належыць чатыры працяглыя спатканні і чатыры кароткатэрміновыя. Але праз падобныя «парушэнні» за ўвесь час зняволення я змог скарыстацца толькі адным».

«Парушэннем стала нефармальная прыяцельская размова з начальнікам атрада»

«З пачаткам вайны вязням перасталі выдаваць дазволы на спатканні. Я так разумею, паступіла адмысловае распараджэнне зверху, каб палітычныя былі пазбаўлены магчымасці бачыцца з роднымі. У той час я, згодна з графікам дзяжурстваў, прыбіраўся ў бараку. Заходзіць аператыўны супрацоўнік, вітаецца, я вітаюся ў адказ. Ён пачаў весці са мною прыяцельскую размову, а я не разумею, што адбываецца, чаму начальнік атрада раптам стаў размаўляць са мною «за жыццё», чаго ніколі раней не бывала. Пасля прыязнай размовы ён на развітанне мне кажа, што я назваўся «не па форме» і каб напісаў «тлумачальную». Праз два дні загадчык гаспадаркі мне паведаміў, што на мяне напісалі дакладную за тое, што не павітаўся. Я нават не зразумеў, што парушэннем стала тая нефармальная прыяцельская размова з начальнікам атрада. За гэта мяне пазбавілі доўгатэрміновага спаткання».

«Калонія на час няволі — гэта дом. І ў гэтым доме няма ніводнага кутка, дзе ты гаспадар»

«Калонія, барак на час зняволення становіцца для чалавека сапраўдным домам. Ён там жыве. І ў гэтым доме ў чалавека няма ніводнага куточка, дзе ён гаспадар. Ані твой ложак, ані тваё працоўнае месца ў прамзоне — цалкам адсутнічае зона бяспекі. У любую секунду ў тваю прастору могуць уварвацца і знайсці там «парушэнне».

«Людзі там не ў арміі»

«Адміністрацыя стварае ўмовы, каб ты там жыў кожны дзень, нібы ў арміі. Але людзі там не ў арміі. І шмат хто з вязняў трапляюць туды не на паўтара года. Кожны дзень трэба прачынацца без дзесяці шэсць, за дзесяць хвілін паспяваць пагаліцца і памыцца, затым бегчы на падлік. Пасля на прамзону, увечары з прамзоны. Усё гэта ў вельмі жорсткім рэжыме. У цябе афіцыйна тры вольныя гадзіны на дзень. І так без перапынку шмат гадоў. Ад гэтага людзі вар’яцеюць».

Адно парушэнне — два розныя пакаранні

«У калоніі існуе такое паняцце, як прафілактычны ўлік. Усяго, здаецца, больш за 10 катэгорый, паводле якіх ставяць на прафулік. Вось самыя распаўсюджаныя: трэцяя — схільнасць да агрэсіі, сёмая — схільнасць да суіцыду, яна ж і самая распаўсюджаная, дзясятая — схільнасць да экстрэмізму, гэта «палітычныя».

Вязні з прафулікам заўсёды ходзяць наперадзе калоны, на грудзях носяць адпаведную жоўтую бірку. Да «жоўтых» заўсёды большая ўвага. Калі даходзіць справа да парушэння, палітычныя прафулікоўцы больш пакутуюць. Разгледзім сітуацыю. Напрыклад, чалавеку з сёмай катэгорыяй і мне, з дзясятай, даюць парушэнне за размову ў страі. То-бок пагаварылі «сёмы» з «дзясятым». Адна размова, адно парушэнне. Але яму прызначаюць пакаранне ў выглядзе так званага суразмоўя, якое праз тры дні «згарае» і не цягне за сабою ніякіх больш цяжкіх наступстваў. А мне, «палітычнаму», даюць вымову, гэта рэальнае пакаранне. То- бок на момант, калі выпісваюць парушэнне, мы для адміністрацыі роўныя. Калі абіраюць пакаранне, дастаецца болей палітычным.

Вязень з прафулікам заўсёды мусіць быць больш пільным і асцярожным. Бо тых, хто з катэгорыяй прафуліку, і без нагоды «адстрэляць» (выпішуць парушэнне — Заўв. рэд.). Напрыклад, днём у бараку на ложках спяць пяць чалавек, з якіх некалькі на прафуліку. Спачатку разбяруцца з тымі, у каго жоўтая бірка, а да астатніх справа можа і не дайсці.

Жыць у падобным стрэсе магчыма. Але гэта вельмі моцна адбіваецца на здароўі. Людзі ў такіх умовах паступова губляюць свядомасць. Псуецца характар, фізічнае здароўе. Адразу пасля вызвалення, можа, гэта і не адчуваецца, бо людзі на адрэналіне. Троху пазней усё гэта адгукнецца».

РАСКЛАД (будні дзень)

Вось як выглядаў будні дзень Данілы ў калоніі № 17:

• 6:00 - 6:15 — пад’ём і руханка, ранішняя прыборка
• 6:15 - 6:30 — сняданак
• 6:30 -7:00 — шытхаванне, пралік
• 7:10 -8:00 — вязні выпраўляюцца на прамзону
• 8.00 - 16:00 — праца на прамзоне
• 16:30 - 17:00 — прыборка ў бараку
• 17:00 - 17:30 — шытхаванне/пралік
• 18:00 - 18:30 — вячэра
• 18:30 - 21:00 — адміністрацыйныя мерапрыемствы, лекцыі, званкі і г.д. Часам шчасціць пазаймацца сваімі справамі
• 20:00 - 20:30 — вечаровая прыборка
• 21:00 — праверка тых, хто стаіць на прафуліку
• 21:00 - 22:00 — вольны час
• 22:00 - 6:00 — адбой.

«Зранку і да 19-й гадзіны вольнага часу ў вязня паводле раскладу не прадугледжана. А цягам дня трэба і перакусіць, і дух перавесці, і кавы выпіць. На гэта ўсё набягае каля паўгадзіны. Ад сёмай і да дзясятай вечара пачынаецца адносна вольны час. Але ён адразу скарачаецца тым, што для прафулікоўцаў а 21:00 прадугледжана дадатковая праверка. Пасля дзявятай ужо трэба пачынаць рыхтавацца да сну. Таму апошняя вольная гадзіна сыходзіць.

Да таго ж у вольны час адміністрацыя часам чытае вязням ідэалагічна-выхаваўчыя лекцыі. Яны з’ядаюць яшчэ гадзіну. Таксама адымаем гаспадарчыя справы. У выніку застаецца зусім няшмат часу на асабістыя справы і маляванне».

Творчасць у калоніі: клуб і маляванне

Малюнак Данілы Ганчарова, зроблены ў калоніі

Палітвязень маляваў у бараку ў тыя вольныя тры гадзіны, якія заставаліся ўвечары.

«Клуб знаходзіцца пры бібліятэцы. У ім могуць займацца розныя тэматычныя гурткі. Каб арганізаваць заняткі ў клубе, спярша трэба атрымаць у адміністрацыі дазвол. Заняткі праходзяць у вечаровы час, звычайна пасля 19-й гадзіны. Быў час, калі палітычны зняволены ладзіў у клубе заняткі польскай мовы. Ён дамаўляўся, каб з волі дасылалі патрэбныя падручнікі. Незадоўга да пачатку вайны памяшканне бібліятэкі зачынілі на рамонт. А як пачалося поўнамаштабнае ўварванне, адміністрацыя перастала даваць дазвол «палітычным» (і асабліва тым, хто стаіць на прафуліку) збірацца ў клубе. Наведваць спартовы стадыён таксама забаранілі».

У калонію прапускаюць матэрыялы для малявання, але, напрыклад, Данілу не дазволілі драўляны планшэт. Даводзілася маляваць на зэдліку, пакуль мужчына не змайстраваў планшэт. Таксама не прапускаюць гелевыя асадкі і любімыя Данілавы мяккія матэрыялы — соус, сангіну, пастэль. Фарбы перадавалі блізкія ў пасылках або вязні набывалі іх у мясцовай краме.

Канкурэнцыя малюнкаў

Абмяркоўваем, ці даводзілася мужчыну вучыць маляваць іншых вязняў.

«Зняволены, які адседзеў пяць ці шэсць гадоў і цікавіўся малюнкам, маляваць ужо дакладна ўмее. Трэба разумець, што вязень, які даўно ў няволі, вельмі рукасты чалавек. Ён і шыць умее, і з дрэвам працаваць, і рамонт рабіць, і маляваць, і нават заспявае, калі трэба. Таму канкурэнцыя малюнкаў там даволі вялікая.

Ёсць такая пасада з абсурднай назвай, як начны днявальны. Гэта той, хто ноччу дзяжурыць у бараку. Яны за гэтыя шматлікія ночы зняволення, якія цалкам вольныя і падчас якіх няма з кім нават паразмаўляць, выдатна навучваюцца маляваць. Можа, іх малюнкі троху безгустоўныя, але, напрыклад, яны добра «лепяць форму». Мне з маімі паўтара гадзінамі вольнага часу на дзень было цяжка канкурыраваць з начнымі днявальнымі».

Распытваю Данілу, ці былі адваротныя прыклады — яднання вязняў вакол малявання.

«У мяне даволі хуткая пабудова малюнка, але я не люблю прамалёўваць святло і цень. Таму я дамаўляўся з начным днявальным, што я раблю «пабудову», а ён ноччу накладзе цені. Агулам на некалькі атрадаў нас было пяць мастакоў».

«Гэта вам не са сцягамі хадзіць. Тут працаваць трэба»

У калоніі падчас адбывання тэрміну ўсе вязні павінны працаваць. У шклоўскай калоніі ёсць некалькі працоўных цэхаў: дрэваапрацоўчы, швейны і так званая «проволока» — там вязні разбіраюць металічны лом. Даніла працаваў у швейным цэху.

Мужчына разважае, ці варта працаваць «на сістэму».

«Я згодны, што часам мае сэнс адмаўляцца ад працы ў калоніі. Але за гэта ты атрымаеш дадатковы тэрмін і паедзеш на «крытую». Мне гэтага не хацелася. Можа, хтосьці ўспрыме гэта як маладушнасць.

Праца ў калоніі патрэбная і каб папросту хутчэй ішоў час. Усё адно табе не дадуць гэты вольны час выдаткаваць на сябе. Зрэшты, ты атрымліваеш карысную спецыялізацыю. Напрыклад, я навучыўся збіраць па лякалах адзенне. Прынамсі, штаны пашыю».

«Першы месяц палітвязень выглядае ёлупнем, якога ў сталовую за руку трэба весці». Стаўленне іншых вязняў да «палітычных»

Па словах Данілы, некаторыя «непалітычныя» вязні прадузята ставяцца да палітычных.

«Гэта вам не са сцягамі хадзіць. Тут працаваць трэба. Папрыходзяць гэтыя палітычныя. Нічога не ўмеюць. Інтэлегенцыя с*аная», — пераказвае Даніла словы некаторых «непалітычных» вязняў. Але за час працы стаўленне да яго і іншых змянілася ў лепшы бок.

Таксама асуджаныя не па палітычным артыкуле часам не вераць, што ў адміністрацыі калоніі асаблівае стаўленне да палітычных.

«Нават у такім маленькім калектыве ёсць людзі, якія лічаць, што мы там у прывілеяваным стане. Трэба з імі размаўляць, тлумачыць рэальнае становішча.

Адміністрацыя ўвесь час кажа, што ў калоніі стаўленне да ўсіх аднолькавае. Калі хтосьці табе ўвесь час паўтарае, што ўсе на роўных, значыць, кагосьці абавязкова прыгнятаюць.

Палітвязня ўвесь час закідваюць у ШІЗА, не даюць завесці сяброўскія стасункі. Ён там сярод зняволеных не ведае, каму давяраць, хто яго можа закласці. Першы месяц проста галава круціцца і палітвязень выглядае ёлупнем, якога ў сталовую за руку трэба весці. Я сам такім быў. У такіх умовах складана адразу зарэкамендаваць сябе з лепшага боку».

Звычкі з волі

Напрыканцы размовы мастак распавёў цёплую гісторыю пра свайго сабаку Сэпту.

«Я даўно маю старога сабаку Сэпту, якому 14 гадоў і якога давялося пакінуць у Беларусі. Калі быў у калоніі, то напрыканцы дня, вяртаючыся ў барак, часта ўзгадваў, што зараз трэба выгуляць сабаку, а я ўжо стомлены пасля працы».