«Трэба было заплаціць гэтую цану, каб разумець, чаго варта свабода»
Беларуска з мужам і дзецьмі збегла з «хатняй хіміі» і цяпер знаходзіцца ў бяспецы. Але па-ранейшаму мае зносіны з прэсай на ўмовах ананімнасці і распавядае, як ім удалося выехаць з краіны, пра інтаксікацыю гвалтам, пра даносы і будучыню, у якой краіна будзе ведаць сваіх «герояў».
Малюнак Вольгі Якубоўскай
Беларуску Паліну (імя зменена з мэтай бяспекі) і яе мужа сілавікі затрымалі ў канцы 2022 года — паводле «народнага» артыкула 342-1 Крымінальнага кодэкса аб арганізацыі і падрыхтоўцы дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак.
Тры месяцы да суда муж і жонка правялі ў СІЗА, а іх непаўналетнія дзеці і старэйшыя сваякі з’язджалі з глузду ад невядомасці, піша «Салідарнасць».
Сям'і ўдалося выехаць з краіны, і цяпер яны ў бяспецы.
«Чаго табе не хапала» — гэта іх любімае пытанне
Іх «узялі» за падзеі 2020 года: удзел у пратэсных маршах, выхад на дарогу і, як заведзена, «перакрыццё руху», што нанесла шкоду Мінсктрансу. Чаму цягнулі столькі часу? Паліна ведае дакладны адказ: на іх з мужам даслалі ананімку ў ГУБАЗіК.
— Такіх на Валадарцы на сённяшні дзень адсоткаў 60 — тых, за кім прыйшлі па ананімках, — кажа Паліна. — Велізарная колькасць. Як я зразумела, гэта такі спосаб звесці рахункі для людзей, якім ты па той ці іншай прычыне непажаданы: калі націснуць на цябе па-іншаму не атрымліваецца, паведамляюць сілавікам, што вось гэты — экстрэміст, гэты — БЧБ-шнік, і ніхто не разбіраецца — цябе закрываюць.
Доўгі час Паліне здавалася, што ўладзе ўжо не трэба «знайсці і пакараць» усіх пратэстоўцаў у 2020 годзе, і пытанне ад'езду сям'я не разглядала.
— Хоць якраз у той дзень, калі было затрыманне, мы з мужам абмяркоўвалі, што ў краіне пачалася нейкая ўсеагульная дэпрэсія. Мне здаецца, у 2021-м яшчэ былі нейкія пробліскі аптымізму, надзеі на перамены, а вось праз год сітуацыя проста ў разы пагоршылася. Напрыклад, тое, што адбываецца цяпер у бізнесе — гэта нават не выжыванне, гэта спроба зрабіць глыток паветра, каб хаця б ляжаць, а не памерці канчаткова. Муж кажа: «Давай збяром грошай і да Новага года з'едзем». А праз паўгадзіны нас затрымалі.
«Візіт» няпрошаныя госці абставілі, як спецаперацыю па злове асабліва небяспечных злачынцаў. З усімі атрыбутамі: аўтобус з дзясяткам сілавікоў у амуніцыі, з электрашокерамі, з летанінай па пад'ездзе і ўкладваннем тварам у падлогу. Дзеці часткова бачылі затрыманне, і гэты страх яшчэ доўга даваў пра сябе знаць.
Заіканне, якое пачалося ад нервовага ўзрушэння ў малодшага дзіцяці, не прайшло да гэтага часу.
Сілавікоў гэта, вядома, не хвалявала. «Дзеці, бацькі — твае праблемы. Не трэба было хадзіць! Дахадзілася? Колькі ты зарабляла? У цябе ж і кватэра, і машына, чаго табе не хапала?» — казалі «людзі ў чорным».
— Мы тры месяцы правялі на Валадарцы па «палітыцы», у выніку выйшлі на «хатнюю хімію» — нам далі тры гады. Адразу, вядома, была такая эйфарыя ад таго, што ты нарэшце дома, з дзецьмі. А потым накрывае, разумееш, што і ты, і дзеці разам з табой будуць працягваць сядзець у турме, толькі дома.
Мы паглядзелі, як усіх, хто сядзеў з намі і каго адправілі таксама на хатнюю хімію, прэсуюць, правяраюць бясконца — і ноччу, і днём. Я ведаю, што некаторых маіх знаёмых на «хатняй хіміі» ловяць на выдуманых парушэннях, шукаюць прычыны, каб зрабіць больш жорсткім рэжым.
Паліна з мужам зразумелі, што такая ж узмоцненая ўвага з боку сілавікоў і вымотвальная гульня ў «злых і добрых паліцэйскіх» чакае і іх. А калі асуджаны на хатнюю хімію атрымлівае тры і больш спагнанні, яму могуць змяніць рэжым адбыцця пакарання і адправіць у калонію, што ў беларускай практыцы здаралася ўжо не раз.
Сітуацыя пагаршалася тым, што ГУБАЗіК, праводзячы затрыманне, забірае пашпарты і не выдае іх людзям назад нават пасля рашэння суда.
— Нам удалося аднавіць папяровыя дакументы (а ў іх былі шэнгенскія візы) літаральна цудам, — кажа Паліна, — таму што звычайна выдаюць ID-карты, каб чалавек нікуды не з'ехаў. Але нам пашанцавала і атрымаць пашпарты, і нават хутка аднавіць візы ў пасольстве. Хоць не было мэты з'ехаць з Беларусі — рабілі на ўсялякі выпадак, хай будзе, як план Б.
А яшчэ рэгулярна праглядалі базу МУС — на абодвух сужэнцах былі абмежаванні на выезд з краіны. У нейкі момант Паліна даведалася, што яна, нарэшце, выязная — і рашэнне з'ехаць прынялі ў рэкордныя тэрміны, літаральна за некалькі дзён вырашыўшы самыя неадкладныя справы.
— Я разумела, што заставацца мы ўжо проста не можам, хоць усё кінуць і ехаць у невядомасць было вельмі страшна, — прызнаецца Паліна. — Муж настаяў: з'язджаем, кропка. І мы ўсёй сям'ёй адважыліся. Са школай прайшло на здзіўленне лёгка: апавясцілі аб ад'ездзе, здалі падручнікі і атрымалі даведку.
«Нават у кватэры баялася размаўляць»
Муж і жонка разумелі, што праз Мінск і Маскву ляцець небяспечна, у аэрапортах ёсць спісы «палітычных», і могуць не выпусціць. Таму шлях сям'я выбрала не самы просты — праз невялікія гарады Расіі, каб не прыцягваць непатрэбнай увагі. А пасля, праз трэцюю краіну, у Літву.
— Калі ехалі па Расіі, мяне ўразіла ўбачанае, — з сумным смяшком прызнаецца Паліна. — Як гэта краіна каго хоча захапіць, калі ў іх унутры такая разруха і развал, якіх я не бачыла ніколі ў жыцці?
Спачатку памежнікі не хацелі прапускаць нас як уцекачоў з візай С. Балазе, з сабой былі ўсе дакументы аб затрыманні і судзе, таму нас дапыталі, адсканавалі паперы і ўрэшце сказалі, маўляў, welcome to Europe.
Зрэшты, нават праз месяц жыцця па-за Беларуссю перажыты страх не адпускае, усюды мроіцца КДБ, і спаць спакойна не атрымліваецца.
— Я з'язджала з дзікай паранояй: здавалася, што за кожнай сцяной праслухоўка, што ў пад'ездзе выскачыць які-небудзь чалавек у масцы з-пад лесвіцы або з іншага паверха. Нават у кватэры, здаецца, баялася размаўляць. Людзям, якія не пабылі ў гэтай сітуацыі, складана зразумець узровень страху, і я, калі размаўляю з сябрамі, якія там засталіся, гэта адчуваю.
Гэта як быццам у страшнай казцы: ты жывеш, побач быццам бы звычайныя людзі, а ўначы яны ператвараюцца ў нейкіх монстраў, і гэта бачаць не ўсе. Але ўбачыўшы сапраўдны твар сістэмы, яе звярыны ашчэр, разбачыць ужо немагчыма. І ты разумееш, што сапраўды шмат дзе сочаць, і ў Тэлеграм сядзяць, і камеры, і жучкі — гэта не трызненне запалёнага ўяўлення.
Паліна прыкмеціла яшчэ адну асаблівасць жыцця ў цяперашняй Беларусі. З аднаго боку — вельмі вялікая падтрымка і салідарнасць з палітвязнямі. А з іншага — большасць тых, хто жыве звычайным жыццём, нібы нічога не здарылася, не разумеюць таго, што адбываецца з беларусамі ў няволі і, магчыма, таму абясцэньваюць гэтую траўму. Маўляў, ну адседзеў, што тут такога — а «такое» ламае многім экс-зняволеным жыццё.
— Мне падаецца, такое бытавое абясцэньванне адбываецца таму, што ўсе жывуць у страху і з часам прымаюць яго як норму. І хоць многія лічаць гэту ўладу нелегітымнай, яна ўсё роўна ўплывае на розумы людзей, атручвае іх, гэтая інтаксікацыя працягваецца гадамі.
Малюнак Вольгі Якубоўскай
«Куды падзенуцца ўсе тыя людзі, хто працаваў у сістэме?»
— Пакуль плануем застацца ў Літве. Мне тут камфортна, шмат сяброў, часам здаецца, што палова Мінска ў Вільні жыве. Да таго ж, каб рухацца кудысьці далей, яшчэ не ўсе пытанні вырашаны — у Беларусі засталася нерухомасць, якую трэба прадаць. Хацелася б тут адаптавацца, пачаць уласны бізнес, каб дзеці раслі ў зусім іншай атмасферы, каб у іх была магчымасць вучыцца і развівацца ў Еўропе.
У Беларусь, шчыра скажу, вяртацца не хачу. Проста не бачу сэнсу. Тое, што адбываецца там цяпер, засела ў грамадстве настолькі глыбока і маштабна, што становіцца страшна. Нават у самым аптымістычным выпадку, калі не стане цяперашняй улады, каб выкараніць яе ўплыў, спатрэбяцца гады, калі не дзесяцігоддзі. Куды падзенуцца ўсе тыя людзі, хто працаваў у сістэме, у судах, турмах, у ІЧУ — пачнуць усміхацца і дапамагаць?
Я ў гэта не веру, таму што знутры ўбачыла зусім бесчалавечнае стаўленне. ІЧУ запомніўся як катаванні, пра існаванне якіх многія нават не падазраюць.
За ўсё сваё жыццё я раней нідзе не бачыла настолькі злых людзей, якія літаральна ненавідзяць усіх, хто трапляе за краты, і мэтанакіравана здзекуюцца, так, каб кожны, хто сядзіць у ІЧУ, сапраўды пакутаваў з першых крокаў.
У нашай першай жаночай камеры — двухмеснай — у нейкі момант быў 21 чалавек. Ратавала толькі тое, што ў самой камеры былі адэкватныя людзі. Але вакол поўная невядомасць, і табе, як толькі могуць, ускладняюць жыццё нават бытавымі момантамі: не перадаюць ні лекаў, ні перадач ад родных, у цябе няма зубной шчоткі, змены бялізны — наогул нічога.
Маю перадачу з медыкаментамі прынялі, але да мяне яна не дайшла. Куды ўсё гэта дзяецца, і як з гэтым жывуць тыя, хто глядзіць у вочы сваякам і прымае гэтыя пакеты?
Акрамя гэтага, дадае Паліна, у ІЧУ не прабіваецца ніякая карэспандэнцыя. Лісты, дакладней, іх частку перадаюць ужо ў СІЗА.
— Я атрымала, можа быць, адсоткаў 35-40 — ад сям'і і ад дзвюх блізкіх сябровак, больш нічога не даходзіла.
«У нас быў вельмі цяжкі шлях. Але пазітыўных момантаў больш»
Азіраючыся на тое, што адбылося ў 2020-м, і разумеючы, якую цану давялося заплаціць за сваю грамадзянскую пазіцыю, Паліна, як многія беларусы, задаецца пытаннем, ці не дарма ўсё гэта было. Прызнаецца — часам шкадавала ў турме, калі накрывала ўсё разам: фізічныя пакуты, уласнае бяссілле нешта змяніць, перажыванні за дзяцей, невядомасць, што будзе далей.
— Цяпер я разумею, што гэта, напэўна, быў такі цяжкі шлях, які нам трэба было прайсці. Таму што, застаючыся ў Беларусі, ты ўсё роўна застаешся ў турме — проста пераходзіш з маленькай у вялікую.
Тут за месяц я толькі двойчы бачыла паліцыю. У Мінску, толькі выходзячы з пад'езда, я сустракала міліцыянтаў ледзь не адразу.
Але, ведаеце, як бы гэта горка не гучала — напэўна, трэба было заплаціць гэтую цану, каб разумець, чаго варта свабода.
У нас быў вельмі цяжкі шлях, наша сям'я фактычна страціла ў Беларусі ўсё. Але пазітыўных момантаў больш, і я пераканана, што жыццё змянілася да лепшага.
Цяпер, знаходзячыся ў бяспецы, можам распавядаць пра тое, што адбываецца ўнутры. Каб у будучыні адказалі за свае ўчынкі тыя, хто застаўся ў сістэме, хто ператварыў суды ў пасмешышча, хто даносіў. Краіна павінна ведаць сваіх «герояў».