«Выпраменьваю любоў, абцяжараную плутоніем»: Людзі слова пра Чарнобыль

Што людзі слова пісалі пра Чарнобыль падчас Чарнобыльскага тыдня?

У межах Чарнобыльскага тыдня Экадом звярнуўся да вядомых беларускіх пісьменні_ц і паэт_ак з прапановай падзяліцца сваімі думкамі аб атамнай энергетыцы ды пачуццямі ў звязку з гадавінай аварыі на ЧАЭС. Людзі слова апублікавалі творы і гісторыі пра тое, як асабіста ім адгукаецца рэха Чарнобыльскай катастрофы. Праглядзець усе допісы магчыма ў Facebook i Instagram пад хэштэгам #шляхбезатама22. Выкарыстоўваючы хэштэг, кожны і кожная таксама могуць пакінуць свае рэфлексіі і ўспаміны, прагнозы і страхі.

Юлія Цімафеева прыгадала 27 красавіка 1986 года, калі разам з сям’ёй вярталіся з вёскі Спярыжжа Брагінскага раёна у гарадскі пасёлак Піркі. Абодва населеныя пункты пазней былі выселеныя. Фота пакоя са светлым лесам у вакне вышэй — гэта якраз фотаздымак-ілюстрацыя да гэтага паста са старонкі Юліі Цімафеевай у Фэйсбуку.

Чорт

Сад жывы, як і ўсё наўкола. Я чую, як ён удыхае і выдыхае. Я бачу, як ад яго дыхання асыпаюцца долу круглыя пялёсткі. Мы крочым па вузкай вытаптанай сцежцы, а паабапал — крываватыя яблыні. Раскінуўшы драўляныя рукі, яны застылі ў нязручных позах, быццам заспетыя за дзіцячай гульнёй: “Замры!”. Калі б стаяла зіма, я, магчыма, спужалася б іх тонкіх і кручкаватых, быццам на агромністы аркуш снегу наклееных, чорных канцавінаў, але вясною, яблыні зусім не страшныя. Прывітанне, яблыні!

Дзед адводзіць нас на прыпынак, цягнучы цяжкую торбу з яшчэ зімовымі запасамі. Тата трымае сястру на руках, а я ля мамы іду сама. Выходныя амаль скончыліся, заўтра бацькам на працу, а нам у дзіцячы садок. Дзед гучна цалуе і абдымае ўнучак, дачку і зяця ды вяртаецца назад па той самай сцежцы да сваёй самотнай хаты. Мы махаем яму ўслед, пакуль яго тонкі абрыс не распускаецца між галін у яблыневай квецені.

На прыпынку мы чакаем аўтобус, які ўсё не едзе. Прыпынак — гэта зялёная драўляная лаўка без спінкі, мы з сястрой сядзім на ёй і гайдаем нагамі.

— Перастаньце! — сварыцца мама. — Чорта на назе калышаце!

Але на сандаліках мы нікога не бачым, і хіба чорта можа быць адразу два, ці нават чатыры?

— Чэрці нябачныя, — тлумачыць мама, а тата паглядвае то на гадзіннік, то на металічную шыльду з раскладам, то на пустую дарогу.

— Ігнаценкі сёння гарод садзілі, — кажа мама, апускаючыся побач на лаву. — Люда, Іванавага сына жонка, з Прыпяці званіла, казала, што Васіля сёння сярод ночы вызвалі. У іх там аварыя ці пажар на атамнай станцыі. Вызвалі тушыць.

— Ну, можа, нічыво сур’ёзнага.

— Можа. Но што-та срочнае. Самі гарод пасадзілі, без іх.

Неба, што яшчэ колькі хвілінаў таму было светлым, раптам цямнее. Хмары распырскваюць змрок. Вецер злуецца і сварыцца на траву ля прыпынку, на дарожны пыл, на яблыні ў садзе. Сад пачынае і сам задыхацца ад злосці і размахваць галінамі. Пялёсткі не хочуць яго слухацца, рвуцца за ветрам, пыл падымаецца з зямлі і кідаецца на нас, трава ля лаўкі грозна матае мяцёлкамі. Тады мы з сястрой, напужаныя гэтай чартаўнёй, пераглядваемся і ўрэшце перастаем гайдаць нагамі.

На пяску прасёлка з’яўляецца першая цёмная пляма, затым, крыху наводдаль, другая. І вось іх ужо дзясяткі, сыплюцца на нашыя голыя галовы. Цёплая вада працінае кофту, сукенку, залазіць пад калготкі і ў сандалі. Нам усё роўна не ўратавацца — побач ні даху, ні дрэва, ні нават чырвонага дзіцячага парасона з маіх мар. Таму замест таго, каб гайдаць нагамі чарцей, мы з сястрой падхопліваемся з лаўкі і радасна пачынаем бегаць наўкол, падстаўляючы кароткія языкі пад вясновыя кроплі. Мама зноў просіць нас супакоіцца, і мы зноў не слухаемся.

Нікому пакуль невядома, колькі бруду, бяды і смерці ў гэтых нявінных кроплях, у гэтым познакрасавіцкім дажджу, што проста цяпер будуе з неба ў зямлю шэры непранікальны мур, назаўжды аддзяляючы наша мінулае ад цяперашняга.

І раптам, гэтак жа нечакана, дождж спыняецца на паўслове, хмары паўзком ўцякаюць на поўдзень, толькі сінія пяткі маланкамі бліскаюць над лесам. Яблыні ціха трасуць расквечанымі галінамі, спрабуюць скінуць шкодныя кроплі, але яны ўжо прасачыліся ў кару, у пялёсткі, праніклі ў яшчэ ледзь назначаныя завязі.

А вось і аўтобус, мокры, як мы. Да Пірак 25 кіламетраў. Праз кроплі на шыбах я заўважаю, як галіны махаюць нам услед: “Бывайце!” Ці вернемся?

Марыя Мартысевіч нагадала пра доўгатэрміновасць шкоды радыёнуклідаў.

На Броннай сохнуць вішні, што ты ні рабі.

Яблыні і грушы часта сохнуць таксама,

але з вішнямі — катастрофа.

Гэта нібы таму, што ў былым ядзерным арсенале побач прыхоўваюць радыёадкіды:

туды шмат гадоў пад’язджалі фуры з заходнімі нумарамі і цыстэрнамі, дзе напісана: “вадкае” і “небяспека”.

Мне гэта расказаў чалавек,

які ніколі не жаніўся,

бо ў войску яго аблучыла

і дактары абяцалі, што ён памрэ ў маладосці.

Яму цяпер семдзесят.

Жыве бабылём.

Але ўсё нічога:

пара яго аднакласнікаў

і да войска не дацягнулі:

падарваліся ў лесе на мінах

другой сусветнай.

У Беларусі пакаленні

вымяраюцца тэмамі размоў за велікодным сталом:

вайна і рэвалюцыя.

вайна і голад,

вайна і рэпрэсіі,

вайна і калектывізацыя.

Майму пакаленню выпалі

радыяцыя і вайна.

Што ты рабіла 26 красавіка 86-га,

ці ішоў тады дождж,

у колькі гадоў

знасілася твая шчытавідка

(мая — у 30).

Калі вішню пасадзіць на пагорку,

яна можа выжыць.

Пра практыкі “сартавання” паводле хваробаў у дзіцячых інтэрнатах распавёў Артур Камароўскі.

вакол нас раскашавалі сады

і самлелыя яблыкі прасіліся да рук

нібы беспрытульныя жывёлы

за вялікім сталом кожны і кожная мелі сваё месца

нас было меней за астатніх

мы елі яблыкі замест апельсінаў

курыцу замест рыбы

пілі сок замест малака

чаму я?

усё што нам заставалася ў гэтай сталоўцы сталення —

пахі і шалупінне

большасць — елі звычайна

пілі малако

разбаўленае дзіцячай зайздрасцю

і дарослай сквапнасцю

мы хацелі быць з імі

мець такія ж пашкоджаныя залозы

угрызацца ў жоўтыя бакі апельсінаў

і смяяцца

пакуль ліпкі сок цячэ па руках і падбароддзі

але нам дасталіся толькі слабыя лёгкія

іх ніхто не хацелі

мы выходзілі на двор і ўнікалі яблыкаў

што зыркалі на нас з-пад вялікай травы

а пасля такія залозы знайшлі ў майго брата

мы сядзелі за адным сталом і елі адно

не было ніякіх апельсінаў

і яблыкаў было мала —

зімой яны ляжалі на саломе ў падвале

нібы пярліны

і пахлі так што мы душыліся слінай

плавалі ў трохлітровіках

буйным гарохам

кожную весну пасля навальніцы

калі лужыны былі жоўтыя ад квецені і пылку

мы думалі што на нас з дажджамі

выпала нейкая атрута

мы баяліся пузатых хмар

што нараджалі дрэнную ваду

але летам мы пра ўсё забывалі

і пляскалі голымі пяткамі па вадзе

кожнае лета я наўмысна трапляю пад дождж

і дажджы праходзячы скрозь мяне

перадаюць прывітанні і водар яблык суседнім краінам.

Ганна Комар падзялілася асабістай гісторыяй аднаго верша.

трышчаць храсткі,

калі я расхінаю рукі

ўпусціць цябе,

баляць калені

бегчы за табой.

твая свабода

сягае далей за маю

забруджаную паэтыку.

я выпраменьваю любоў,

абцяжараную плутоніем.

пакінь мяне маім хваробам,

шукай нерадыёактыўнае ўлонне.

У красавіку 2018 года, напярэдадні ўгодкаў аварыі на ЧАЭС, я прачытала новы верш свайму каханаму: па-англійску, бо гэта ягоная родная мова.

«Ты хочаш, каб я сышоў?» — запытаў ён мяне.

Я хацела, каб ён зразумеў мой глыбінны боль, пра які я не ўмела сказаць па-іншаму, як гэтымі заблытанымі метафарамі, якія ён не счытваў. Таму што ён не жанчына. Таму што ён не жанчына з Беларусі.

Таксічнасць, у якой мы выхоўваемся з маленства, — тая самая радыяцыя. Сумневы, страхі, трывогі, самазнішчэнне, недавер, немагчымасць быць пачутай… Наш голас — мёртванароджанае дзіця.

Так, я хацела, каб ён сышоў. Каб пакінуў мяне з маімі пакутамі, да якіх я прывыкла, каб не нагадваў адным сваім існаваннем пра існаванне іншага свету, іншага грамадства, дзе людзі больш вольныя ад унутраных і вонкавых абцугоў. Іхная дзяржава — не турма. Іхная школа — не турма. Іхная сям’я — не турма. Іхнае цела — не турма.

Пакінь мяне, ідзі да іншых жанчын, у іншых краінах. Жанчын, чыё ўлонне і чыё сэрца не закрытыя саркафагам. Яны народзяць табе дзіця, а я — не, бо раптам у яго пухліна, раптам у яго недаразвітасць, раптам штосьці пойдзе не так, раптам усё пойдзе не так — і гэтая дзяржава не дапаможа мне, не абароніць мяне, нават слухаць мяне не захоча… Выправіць услаўляць яе няісныя дасягненні пад радыеактыўным сонцам.

«Ну, дык якая ў нас экалогія…» — любіла адказваць мне мама падчас размоваў пра нашае слабое здароўе. Экалогія ў нас і праўда дрэнная. Таму пакінь, а я прайду тэрапію, падлекую каленкі і ўмацую храсткі. Зразумею, што мой плутоній — «мірны». І нараджу столькі здаровых тэкстаў, колькі спатрэбіцца, каб вывесці гэтую радыяцыю з нашых целаў і з нашай зямлі.

Экадом удзячны ўсім удзельні_цам акцыі #шляхбезатама22. Варта адзначыць, наколькі па-рознаму перажываецца трагедыя ў перапляценні асабістага і калектыўнага, цялеснага і пачуццёвага, але з заўсёдным болем і пэўнай разгубленасцю. Даведацца больш пра тое, як аварыя на ЧАЭС змяніла сусветную культуру, таксама можна ў новым выпуску аўтарскага праекта «Каля Культуры», падрыхтаваным Мікітам Монічам адмыслова да Чарнобыльскага тыдня.