«У горадзе маім — такім мацоўным — адзін я быў!» Лёсы расстраляных паэтаў: Вацлаў Ластоўскі

 Ён быў прэм’ер-міністрам урада БНР, сакратаром «Нашай Нівы», аўтарам «Кароткай гісторыі Беларусі», «Падручніка расійска-крыўскага (беларускага) слоўніка» і нашумелай аповесці «Лабірынты», заснавальнікам часопіса «Крывіч» і выдаўцом школьных падручнікаў у «Беларускай кнігарні». Але ў нашым артыкуле Вацлаў Ластоўскі — паэт. Расстраляны паэт. Ён крыху выбіваецца з агульнага шэрагу імёнаў, якія мы ўжо ўзгадвалі: іншае пакаленне, іншы бэкграўнд, дастаткова позні старт, — але, на жаль, нязменна без хэпі-энду.

Ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года была адной з самых страшных начэй для Беларусі. У гэтую ноч бальшавіцкія каты пазбавілі нашу краіну голасу — голасу сумлення — расстраляўшы 26 беларускіх паэтаў, пісьменнікаў, перакладчыкаў. 26 жыццяў. Дзясяткі кніг. Сотні вершаў. Адна беларуская культура, якая і па сёння перажывае гэтую вялікую страту.

Але бяда ў тым, што такая ноч у гісторыі Беларусі была не адна — і ў кожную з іх, у кожны са страшных дзён краіна губляла сваіх найлепшых людзей, свае душы і сэрцы.

Да гадавіны «Ночы расстраляных паэтаў» «Новы Час» расказвае пра некаторых з тых, чые вершы ўжо больш за 80 гадоў шапочуць хвоі ў беларускіх лясах.

Вацлаў Ластоўскі

Палітык, пісьменнік, публіцыст, гісторык, этнограф, літаратуразнаўца — усё гэта вядомыя амплуа аднаго з самых вялікіх талентаў беларускай літаратуры Вацлава Ластоўскага. За што б ні браўся гэты чалавек, усё ў яго гарэла ў руках: ён быў прэм’ер-міністрам урада БНР, сакратаром «Нашай Нівы», аўтарам «Кароткай гісторыі Беларусі», «Падручніка расійска-крыўскага (беларускага) слоўніка» і нашумелай аповесці «Лабірынты», заснавальнікам часопіса «Крывіч» і выдаўцом школьных падручнікаў у «Беларускай кнігарні».

Але ў нашым артыкуле Вацлаў Ластоўскі — паэт. Расстраляны паэт. Ён крыху выбіваецца з агульнага шэрагу імёнаў, якія мы ўжо ўзгадвалі: іншае пакаленне, іншы бэкграўнд, дастаткова позні старт, — але, на жаль, нязменна без хэпі-энду.

Цяжка сказаць, чым для яго, чалавека вядомага — празаіка, публіцыста, грамадскага дзеяча, былі вершы і чаму ён пачаў іх пісаць. Можа быць, менавіта такой формы выражэння патрабавалі яго словы (а падбіраў ён іх філігранна). Яшчэ будучы 19-гадовым юнаком Ластоўскі пачаў «калекцыянаваць» розныя моўныя «цікавосткі» і ўвесь сабраны скарб захаваў у сваіх творах. Таму для сучасных беларусаў яго мова складаная, загадкавая, але вельмі прыгожая, а наследаванне Гамеру надае вершам Ластоўскага велічнасці, ненавязлівага пафасу — менавіта такога і чакаеш ад чалавека, улюбёнага ў гісторыю.

Нарадзіўся Вацлаў Ластоўскі 27 кастрычніка (8 лістапада) 1883 г. у засценку Калеснікаў Дзісенскага павета Віленскай губерні (цяпер Глыбоцкі раён Віцебскай вобласці) у шляхецкай сям’і. Скончыў Дзісенскае павятовае вучылішча, у 1904-1905 гг. «зайцам» слухаў лекцыі ў Пецярбургскім універсітэце.

У 1902 г. стаў сябрам Польскай сацыялістычнай партыі Літвы і Беларусі, але пасля перайшоў у Беларускую сацыялістычную грамаду. З 1909 г. працаваў сакратаром у газеце «Наша Ніва». Першую публікацыю ў ёй падпісаў псеўданімам Власт.

Быў жанаты на пісьменніцы Марыі Іваноўскай, якая пісала свае творы ў суаўтарстве з сястрой Зосяй пад псеўданімам Лаздзіну Пяледа. Прыкладна ў 1914 г. гэты шлюб распаўся, ад яго засталіся дзве дачкі — Ганка і Стаська.

З 1 студзеня 1910 года «Наша ніва» публікавала на сваіх старонках «Кароткую гісторыю Беларусі» В. Ластоўскага, якая асобным выданнем выйшла затым у друкарні Марціна Кухты. На выхад «Гісторыі...» вершам «Дудар» адгукнуўся Янка Купала, ён жа прысвяціў Вацлаву і Марыі Ластоўскім верш «Песня званара».

У 1915 г. Ластоўскі быў адным з арганізатараў партыі «Хрысціянская злучнасць», а ў 1916-м да міжнароднай канферэнцыі ў Лазане стаў суаўтарам «Мемарандума прадстаўнікоў Беларусі», дзе адстойвалася права беларусаў на незалежнасць.

У снежні 1919 Вацлаў Ластоўскі ўзначаліў урад БНР, тады ж быў упершыню арыштаваны польскімі ўладамі і высланы па-за межы Беларусі — спачатку ў Рыгу, пасля — у Коўна. Быў адным з арганізатараў партызанскай барацьбы супраць польскай акупацыі Заходняй Беларусі, звяртаўся да Антанты з просьбай паспрыяць БНР у справе незалежнасці. Шмат працаваў на дыпламатычнай глебе, а ад палітыкі адышоў у 1923 г., паспрабаваўшы цалкам прысвяціць сябе літаратуры, гісторыі і этнаграфіі.

Захоплены магчымасцю «беларускага адраджэння», у 1927 г. Ластоўскі пераехаў у БССР, дзе працаваў дырэктарам Беларускага дзяржаўнага музея і на палову стаўкі загадчыкам кафедры этнаграфіі ў Інбелкульце.

Свой першы верш ён надрукаваў у часопісе «Беларускі сцяг» у 1922 г., але як паэт знакамітым не стаў — можа быць, праз тое, што мова яго няпростая, насычаная дыялектызмамі і састарэлымі формамі. А можа, праз пазбаўлены паэтычнасці тэкст, поўны непрыхаванага дыдактызму. Хто ж любіць, калі яго павучаюць?

Праз год, у 1923-м, свет убачыла яго знакамітая аповесць «Лабірынты», а яшчэ праз год, з 1924-га па 1926-ы, Вацлаў Ластоўскі друкаваў найвядомейшую сваю працу — «Гісторыю беларускай (крыўскай) кнігі».

Здавалася б, з аднаго боку, кар’ера такая, што можна толькі пазайздросціць. З іншага — як пры ўсім пры гэтым ён яшчэ заставаўся на волі — у той час, калі за любы, не гаворачы ўжо пра палітыку, піск з-пад плінтуса пад пад’ездам чакаў «чорны варанок»?

Трагічны лёс не абмінуў і гэтага ўлюбёнца муз. Савецкімі карнымі органамі паэт быў арыштаваны 21 ліпеня 1930 г. па справе «Саюза вызвалення Беларусі» і праз 10 месяцаў допытаў і катаванняў у турмах Мінска і Масквы сасланы ў Саратаў, дзе працаваў загадчыкам аддзела рэдкіх рукапісаў біблітятэкі Саратаўскага ўніверсітэта. Паўторны арышт Ластоўскага адбыўся 20 жніўня ўпраўленнем НКУС Саратаўскай вобласці. 23 студзеня 1938 г. Вацлаў Ластоўскі як «агент польскай разведкі і ўдзельнік нацыянал-фашысцкай арганізацыі» быў расстраляны. Яму было 54 гады.

Рэабілітаваны ў 1958 і 1988 гг.

Адзіная кніга выбраных твораў пісьменніка і паэта выйшла ў 1997 г. у выдавецтве «Беларускі кнігазбор».

У 2017 г. мінскі гурт «Закон Гука» ў межах праекта «(Не)расстраляная паэзія» запісаў песню на верша Вацлава Ластоўскага «Пішы...».

На смаленскіх сценах

Смаленскіх сцен масіў патужны

ў бяссіллі распластаўся,

забітай волі крывічоў

мне ён нагробкам здаўся!..

Андрусаўскі злачын яго ўчыніў

сатрапіяй маскоўскай,

і дзвесце з лішнім лет, цягаючы ярмо,

яго раджайны гоні

кармілі чужакоў і ворагаў пладзілі

крывіцкае Пагоні.

Аж дзвесце цяжкіх лет канання

слязьмі і потам абліваўся...

Смаленск!

Праз мукі, горасці свае

у рэшце рэшт

святым для нас ты стаўся!..

Вясной

О ты,

зямля крывi

i волi маладой,

задушанай у калыбцы.

дымiць вясной

густою мглой

тваiх магiлаў-нiў

разор, крывёю злiты.

дымiць не мглой — слязьмi

i жокаццю

запёкшайся крывi,

што ржавiнай рудой

лягла паверх дрыгвы…

На крокацях тваiх вясна

не ёсць разросту шал:

сярод багна, сiвых амшар —

ад Радунiц да Гранае —

Марва

трызнуе тут.

У мглах тваiх не п’янь,

а горыч кадзiва чуваць

цем’яна-перных траў,

трупехнучых ў альсе.

* * *

Формаў трупехлых я вораг дасконны,

сцежак стаптаных не зношу тварэннi;

новым iмкненням даць новыя формы,

новыя словы i дум выражэння

стаўлю я мэтай.

Рэйнскі вадапад

Як вар,

укруг скалы,

што высiцца сярод ракi,

кiпiць — рычыць валва

i пенiцца, як вепр дзiкi,

калi яго ў княi

аступiць смыч.

Пс… во, у голкаце чыйсь клiч,

чыйсь плач цяжкi чуваць!

то зборанай валвы апошнi рык

распачны!

Не ўздымецца яна ўжо зноў

ў напружаннi змагарным:

ў ручве цiхiм i марным,

у забудзi ёй суджана сплываць.

Змаганне, гон, сталока…

цi ж толькi для таго ўся гэта склока,

каб грываю трахнуць адзiны мiг?!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

У гроце камяннай,

па-над шалёнаю кiпежай,

стаялi мы з табой, Iване,

ўслухаючысь ў змагарны гуд;

i ты сказаў з задумаю ў вачах:

«Во так шумiць нязмоўчна бор

у нас i дождж аб дах

ў бяссонлiвых начах…»

I ты хацеў, каб бор гудзеў

табе пад вечны сон…

Адзiн стаю я зноў

над спененай валвой,

спамiны цiснуцца навалай…

тутнiць у жылах кроў…

I я дрыжачаю рукой,

з святарнаю пашанай,

пасцерты ўжо дажджом

твой надпiс паднавiў.

I мне здалось,

што быў ты зноў са мной…

I быў-ткi, мусi,

як дух змагання

Беларусi.

Сабор Св. Марка ў Венецыі

Вiзантыi таўпежнай —

блiскучай, чваннай i мнагагрэшнай —

сiвы мармур старэтных сцен

замацаваў пакайны гiмн!

Масiў яго к зямлi прырос,

як собiна святая,

i толькi Апалонаў воз

iмкнецца да нябёс.

ўнутры вачамi грозных ўладароў

з залочанага стропу на шэры дол

святыя поснiкi халодным зрокам

з суровасцю нямой глядзяць!

Яны — iмперыi нябеснае княжаты,

багомасцю багаты, —

няслi ў жыццi крыжы,

дык ты… цяпер

дрыжы!

цi будзь раўнёю iм:

або чарнец, або ўладар…

Спагаду, лiтасцi табе

не сулiць iхнi зрок,

калi зняважыў неўнарок

зямны цi то нябесны цэзарызм.

ўвесь гэты холад, пыху i суровасць

адно мякчыць: залочана асноведзь.

З Мікеланджэла

Маўчы, прашу цябе, не важ мяне будзiць!

У гэты век, такi праступны i бясстыдны,

Не жыць, не чуць — якi то быў бы лёс завiдны!

Прыемна спаць, а каменем ўсё ж лепей быць…

Да .....

I ў храме вылi псы i шакалы…

З асiрыйска-вавiлонскiх показак

Заскробласцю мазгоў,

кастырствам дум

пышацца я не ўмею…

I дэмагагiчнасцю тупой

перад збянтэжанай таўпой

крыўляцца не пасмею,

шануючы ў таўпе людзей.

Пакiну гэта вам,

каты свабодных дум!

Агiдзен мне

ваш цесны светагляд,

ваш ум чарвя зямнога…

Арла душы маёй,

вам, карлiкам сляпым,

у цесну клетку не загнаць:

ён ўспоены маёй сардэчнаю крывёй,

з iм буду я

агнiстаю купiнаю пылаць,

кiдаючы святло

i ў вашы цвiлыя закуткi,

таргоўнiкi святым,

шакалы, недалюдкi!

Пішы…

Пiшы,

пра болесцi,

жыцця пішы,

пра глум i здзек —

ярэмнае мадзенне,

пра трутны хлеб,

пра слоў каменнi…

Як брат няволiць брата,

як раб багомiць ката,

пра стогн душы

пiшы!

Не словамi,

не чорнаю слязой

чарнiльнаю,

а нервамi, крывёй,

узрыгамi душы

пiшы!

Сябе распнi

на крыжу мук,

надзеi спапялi,

ачысцi сэрца

у агнi

цярпення,

усiх багоў i стодаў,

кром мiласцi к народу,

ты пакрышы!

й пiшы:

журбой сiротнаю,

смагой гаротнаю,

самотай ўдоваю,

пакрыўдай братняю,

тульбой бясхатняю,

сардэчнаю тугой,

мiлуючай душой,

зямлi апарамi

i чарамi

мiнуўшчыны

свой твор вяршы,

слязьмi душы

пiшы!

Чала я не хіліў прад сілай

Чала я не хiлiў прад сiлай

i не качаўся полазам у порсцi,

клумлiвай i тупой таўпе

не бiў паклонаў я,

пратораны дарожкi

з пагардай абмiнаў,

ламаючы шчырэц навiны.

Вось гэта ўсе мае грахi,

вось гэта ўсё, у чым я вiнны!..

У артыкуле выкарыстаныя матэрыялы кніг «Расстраляная літаратура» («Беларускі кнігазбор», 2008), «(Не)расстраляныя» («Янушкевіч», 2021), «Вацлаў Ластоўскі. Выбраныя творы» («Беларускі кнігазбор», 1997).