Шэсць фактараў для барацьбы з імперыяй

Перамагчы імперыю можна, калі саспелі шэсць фактараў, неабходных для барацьбы з ёй. І самы важны фактар шосты — антыкрамлёўскі. Украіне яшчэ прыйдзецца змагацца за сваю рэвалюцыю, але галоўнае зроблена — шосты фактар прынёс вынік.  



Адразу пасля грузінскай "рэвалюцыі руж" я праводзіў трэнінг для маладых кыргызскіх журналістаў, і сярод іх апынуліся некалькі чалавек, якія цікавіліся тым, што адбылося ў Тбілісі. Распавёў, што ведаў, але мяне здзівіла пытанне самага настырнага: "А мы ў Кыргыстане так зможам?" Я адказаў, што не. "Чаму?", — пакрыўджана спытаў настырны. "Вы не грузіны", — знайшоўся я.

Мне потым прыйшлося шкадаваць пра тое, што мог пакрыўдзіць чымсьці маладога чалавека, крый божа, які падумаў, што грузіны маглі быць лепш кыргызаў. Але ўжо 10 гадоў як мы сябры і тое пытанне стала толькі нагодай для ўспамінаў, якую мы выкарыстоўваем падчас разваг пра лёсы постсавецкіх тэрыторый. А для мяне — і чыннікам, каб падумаць пра прыроду "каляровых рэвалюцый".

Зразумела, я не прымаю версію заходняй змовы, якая выгодная крамлёўскім прапагандыстам, што спрабуюць прынізіць жаданне народаў паспрабаваць жыць самастойна, не ў імперыі. Раней прыдумлялі зневажальныя мянушкі — "басмачы", "белякі", "бандэраўцы" (ізноў актуальна), але прапагандысцкія тэрміны працавалі нейкі час, іх забывалі ці яны трансфармаваліся. Пра "бандэраўцаў" ізноў успомнілі  — апынулася, іх па-ранейшаму ненавідзяць у Расіі, але ва Ўкраіне імі зараз ганарацца.

Але як бы ні старалася крамлёўская прапаганда, гістарычная памяць нашмат мацней і больш стабільная, чым часовыя лозунгі. Пасля распаду СССР, памяць пачала даваць пра сябе ведаць усё часцей і часцей — адкрыліся межы, з'явіўся інтэрнэт, людзі пачалі мець зносіны, атрымліваць калісьці інфармацыю, якая раней была пад цэнзурай, нарэшце, людзі пачалі думаць.

Якія ж фактары ўплываюць на "каляровыя рэвалюцыі"?

Першы фактар — гісторыя дзяржаўнасці.

На постсавецкай прасторы толькі нешматлікія краіны могуць пахваліцца тым, што знаходзяцца ў межах сваёй гістарычнай тэрыторыі, гістарычнай дзяржавай, якая паўстала не менш, чым некалькі стагоддзяў назад.

Гэтым адрозніваецца Грузія, нягледзячы на тое, што ў розныя перыяды падвяргалася нападам і была часткай некалькіх гістарычных імперый. У Цэнтральнай Азіі межы сучасных дзяржаў штучныя, яны акрэсленыя таварышам Сталіным. На Каўказе, акрамя Грузіі, тая ж сітуацыя — сучасныя Арменія і Азербайджан, да таго былі часткамі Персіі ці небвялікімі ханствамі, якія залежылі ад буйнейшых суседзяў. Амаль падобная гісторыя ва Ўкраіне, Малдове і Беларусі, якія на розных этапах часткова ці цалкам уваходзілі ў склад ранейшых імперый.

Другі фактар — традыцыі палітычнай культуры.

Пасля 1917 года амаль усе цяперашнія постсавецкія дзяржавы спрабавалі вызваліцца ад загінулай Расійскай імперыі і жыць самастойна. Нават у Бухарскім эміраце, пратэктараце імперыі, партыя джадзідаў, "младабухарцаў", пад уплывам сацыял-дэмакратычных ідэй напісала праграму адукацыі Бухарскай Народнай рэспублікі, у якой была нават частка пра свабоду слова. У 1918-м і асабліва ў 1920-х гадах Чырвоная армія пачала наступ па ўсіх франтах, знішчаючы незалежнасць Украіны, Беларусі, Бухарскай і Каўказскіх рэспублік. Даўжэй за ўсіх трымалася Грузія, у якой ужо быў свой парламент і жанчынам упершыню ў Еўропе было нададзена права голасу. У лютым 1921 года Чырвоная армія захапіла і Грузію.

Трэці фактар — традыцыі свабоды слова.

Вядома, газеты, якія выдаваліся на абшарах Расійскай імперыі, падвяргаліся цэнзуры, але на нацыянальных ускраінах існавалі рэдкія газеты і часопісы, што адрозніваліся вальнадумствам. Іх выдавалі асветнікі, якія больш клапаціліся захаваннем родных моў, чым палітыкай. Традыцыі адносна вольнага слова былі ў Грузіі, Украіне і Беларусі. У савецкі час асветную ролю гулялі выданні ў эміграцыі, якія траплялі на тэрыторыю СССР у невялікай колькасці.

Чацвёрты фактар — традыцыі публічнай палітыкі.

Яркія палітыкі першай Дзяржаўнай думы 1905-1917 гадоў, сталі і першымі публічнымі палітыкамі XX стагоддзі ў Грузіі, Расіі, Украіне і іншых маладых дзяржавах. Але традыцыі былі і па-за парламенцкай дзейнасцю — так ці інакш папулярнасць сацыял-дэмакратыі на мяжы стагоддзяў выхавала шматлікіх інтэлектуалаў, якія станавіліся іныятарамі рэформаў.

Пяты фактар — традыцыі дысідэнцтва.

Барацьба за правы чалавека толькі ў другой палове XX стагоддзя стала ўсведамляцца як супрацьстаяння ўладзе, хоць і раней, у часы "чырвонага тэрору" інтэлектуалы спрабавалі не маўчаць. Але актыўная дысідэнцкая дзейнасць  была прыкметная ва Ўкраіне, Расіі, Грузіі, менш у Беларусі, Азербайджане, Арменіі, краінах Цэнтральнай Азіі.

Нарэшце, фактар шосты і самы важны — антыкрамлёўскі.

У кожнай постсавецкай краіне ў той ці іншай ступені існуе па некалькі фактараў, але калі няма галоўнага — "антыкрамлёўскага", то ніякай рэвалюцыі не атрымаецца, проста няма стымулу. Можна зрынуць прэзідэнта, і ў Кыргызтане гэта рабілі двойчы, але палітычная сістэма захавалася, як і жаданне паспрабаваць зрынуць. У Кыргызтане былі не рэвалюцыі, звычайныя паўстанні, перавароты, якія замяняюць лідараў, а тыя, хто прыходзіў на змену захоўвалі сістэму, паўтаралі памылкі папярэднікаў, і так можа адбывацца па некалькі разоў.

Першая рэвалюцыя на постсавецкай прасторы была ў Таджыкістане, у 1991–1992 гадах, але і яна скончылася правалам. Бракавала шматлікіх фактараў — адносна маладая рэспубліка, створаная ў 1924 годзе, не мела ні ўласных дысідэнтаў, ні традыцый свабоды словы, ні традыцый палітычнай культуры. Гістарычная памяць была, але — у суседнім Узбекістане, дзе па волі Сталіна знаходзяцца старажытныя таджыкскія гарады — Самарканд і Бухара. Спробы выкарыстоўваць шосты фактар скончыліся кровапралітнай грамадзянскай вайной, ініцыяванай Крамлём.

Другая спроба сур'ёзнай рэвалюцыі была ва Ўкраіне ў 2004 годзе. Гэта краіна валодае ўсімі пяццю фактарамі, але ў той час бракавала таго ж шостага, што зводзіла высілкі палітыкаў, апазіцыйных прэзідэнту Кучме да сітуацыі, падобнай з кыргызскай. Так і атрымалася — першая ўкраінская рэвалюцыя амаль забытая, паколькі вынікаў не дала. Крэмль адпомсціў Ўкраіне, падсунуўшы "проффесора" з крымінальным мінулым.

Затое атрымалася другая, і то пасля таго, як у сярэдзіне студзеня на Майдане нарэшце сталі казаць пра "руку Крамля", а пазней з'явіліся доказы прамога ўмяшальніцтва Расіі. Збольшага другая ўкраінская рэвалюцыя стала паўторам грузінскай "рэвалюцыі руж", з той толькі розніцай, што ў Тбілісі абышлося без кровапраліцця, і ў Грузіі ўжо была згуртаваная каманда аднадумцаў. Украіне яшчэ прыйдзецца змагацца за сваю рэвалюцыю, але галоўнае зроблена — шосты фактар прынёс вынік.

Чаму ён важны? Любая рэвалюцыя мае сэнс, калі радыкальна змяняецца не толькі палітычная сістэма, але і вызначана барацьба з вонкавым фактарам, у гэтым выпадку фактар імперыі ў асобе Крамля. Масква па добрай волі ніколі не прызнае ніводную рэформу, калі яна супярэчыць імперскай сутнасці — падпарадкаванню Крамлю.

Існуюць розныя формы падпарадкавання: актыўная — Беларусь, Казахстан, Арменія; пасіўная — Кыргызтан, Таджыкістан; маўклівая — Узбекістан, Туркменістан. Хоць, мяркуючы па выніках галасавання па рэзалюцыі Генеральнай асамблеі ААН па сітуацыі ва Украіне, у актыве Крамля засталіся толькі Беларусь і Казахстан. Іншыя краіны занялі пазіцыю нейтралітэту ці "мая хата з краю" — зусім не з'явіўшыся на галасаванне.

Гэта не значыць, што ў гэтых краінах саспела рэвалюцыйная сітуацыя. Яе зусім няма, ні ў Кыргызтане, ні ў Таджыкістане, ні ў Туркменістане. Незадаволенасць існуе, нават прадпрымаюцца спробы нешматлікіх выступаў і правядзення акцый, але бракуе большасці з неабходных фактараў. І, першым чынам, шостага, самага важнага.

Пакуль існуе крамлёўская прапаганда, эканамічныя рычагі, а для цэнтральна-азіяцкіх краін і фактар працоўнай міграцыі, немагчыма прадставіць існаванне якой-небудзь групы людзей, якія стварылі б праграму рэформаў і аб'ядналі вакол сябе нейкую частку насельніцтва. Да гэтага варта дадаць сумны вынік моўнай асіміляцыі, якая праходзіла за апошнія 100–150 гадоў, яшчэ з часоў Расійскай імперыі, і якая шмат у чым змяніла менталітэт народаў, пераўтвораных у спажыўцоў расійскай прапаганды і беспярэчна веруючых усяму, што кажа Крэмль.

Праходзіць час, з'яўляюцца новыя чыннікі недаверу да Крамля, як, напрыклад,  акупацыя Крыму, і калі не ўсе, але нейкая частка людзей пачынае цікавіцца  шостым фактарам, ім становіцца зразумелай палітыка Масквы. Зарад яшчэ не дастатковы, але ён ужо ёсць. Застаецца чакаць фармавання крытычнай масы, гэта значыць, фармавання шостага фактару.

Даведка:

Алег Панфілаў, сусветна вядомы журналіст, прафесар Дзяржаўнага ўніверсітэта Іліі, Грузія, аўтар і вядучы на тэлеканале ПІК.

У самы разгар расейска-грузінскага супрацьстаяння дырэктар Цэнтру экстрэмальнай журналістыкі Саюзу журналістаў Расеі Алег Панфілаў прыняў рашэнне хрысьціцца ў Грузінскай праваслаўнай царкве — такой была рэакцыя на сілавыя захады Расеі супраць Грузіі. Ужо на наступны год ён пераехаў на сталае жыхарства ў Тбілісі. А неўзабаве Міхаіл Саакашвілі прадаставіў яму грузінскае грамадзянства.