«Маці расстралянага вырашыла: сына забралі на руднікі». Гутарка з праваабаронцам, які дабіваецца адмены смяротнага пакарання

«Ніхто не кажа, што вінаватых трэба вызваліць. Пакаранне павінна быць строгім і справядлівым, але не трэба адказваць смерцю на смерць», — распавёў «Нашай Ніве» Андрэй Палуда.

Андрэй Палуда больш за дзесяць гадоў змагаецца за адмену смяротнага пакарання ў Беларусі. Наша краіна застаецца апошняй не толькі ў Еўропе, але і на ўсёй постсавецкай прасторы, дзе ад імя дзяржавы расстрэльваюць людзей.

Сёлета па ініцыятыве Следчага камітэта ў Крымінальны кодэкс хацелі ўнесці змены — выключыць з закона смяротнае пакаранне, але ў выніку да гэтага не дайшло. Больш за тое, цяпер «расстрэльныя» артыкулы вісяць і над некаторымі палітвязнямі.

«Наша Ніва» спытала ў Андрэя, каго часцей за ўсё прысуджаюць да расстрэлу ў Беларусі, чаму памілавалі маладых хлопцаў, якія забілі настаўніцу ў Чэрыкаве, і як сваякі асуджаных перажываюць расстрэл.

«Наша Ніва»: Раскажыце, калі вы зацікавіліся тэмай смяротнага пакарання ў Беларусі?

Андрэй Палуда: У 2005 годзе ў Бялыніцкім раёне адбылося страшнае злачынства — забілі сям’ю з шасці чалавек, сярод іх было двое дзяцей. Натуральна, што гэтая справа ўскалыхнула ўсю краіну.

Хутка затрымалі мясцовых хлопцаў, іх родныя настойвалі, што яны невінаватыя. Я тады быў у Беларускім Хельсінкскім камітэце, дапамагаў ім складаць скаргі. Пытанне найперш стаяла ў тым, што хлопцаў моцна збівалі пры затрыманні і пасля падчас следства з іх выбівалі прызнанні.

Нечакана для нашай сістэмы хлопцаў прызналі невінаватымі ў забойстве. І ў судзе, і пасля вызвалення ў інтэрв’ю яны расказвалі, як іх прымушалі ўзяць на сябе віну.

Праблема такіх гучных спраў — што на следства ідзе ціск: раскрыць любой цаной. А што гэта значыць? Могуць быць пакараныя невінаватыя, могуць быць дапушчаныя грубыя парушэнні пры вядзенні следства.

Такая ўвага і ціск грамадства, канешне, не на карысць справе. І гэта праблема не толькі для Беларусі, тое самае адбываецца ў любой краіне, калі праваахоўнікі не могуць працаваць з халоднай галавой.

«НН»: Але «Бялыніцкая справа» на гэтым не скончылася. Фігурантаў зноў затрымалі, і ўжо ў 2020 годзе іх прызналі вінаватымі.

АП: Сапраўды, але даць смяротнае пакарання суд не рашыўся, хоць гэта справа аб забойстве шасці чалавек. Двое фігурантаў атрымалі па 25 гадоў зняволення, двое — пажыццёвае. І гэта вельмі жорсткае пакаранне. 

«Наяўнасць смяротнага пакарання істотна павышае ўзровень агрэсіі ў грамадстве»

«НН»: Калі вы абараняеце прысуджанага да смяротнага пакарання, ці важна вам разумець, вінаваты ён насамрэч ці не?

АП: Я заўсёды кажу, што людзі, якіх мы абараняем, часцей за ўсё не белыя і не пухнатыя. У большасці выпадкаў віна чалавека не выклікае пытанняў, пытанне ў пакаранні, якое абірае суд.

Наяўнасць смяротнага пакарання істотна павышае ўзровень агрэсіі ў грамадстве. Па сутнасці, мы жывём у сітуацыі канвееру смерці. Адзін чалавек забівае другога, мы гэта асуджаем, але пасля даём згоду на забойства гэтага чалавека ад імя дзяржавы, ад імя кожнага з нас.

Да таго ж, нельга выключыць магчымасць судовай памылкі. І гэта самы сур’ёзны аргумент супраць смяротнага пакарання. Нават калі дапусціць, што памылкова расстраляюць аднаго чалавека, яго ўжо не вярнуць.

«НН»: Каго ў Беларусі часцей за ўсё прысуджаюць да найвышэйшай меры?

АП: Звычайна гэта мужчына, які мае праблемы з алкаголем, раней прыцягваўся да крымінальнай адказнасці, у сям’і ёсць праблемы з гвалтам.

У нас няма прыкладаў серыйных забойцаў, якія б за грошы мэтанакіравана знішчалі людзей. Часцей за ўсё як адбываецца? Выпілі, пабіліся, заснуў, прачнуўся — нічога не памятаю, а побач — забіты чалавек.

Наяўнасць смяротнага пакарання іх не спыняе, бо яны ў такім стане, што проста не ўсведамляюць, чым усё гэта скончыцца, часта нават не могуць паслядоўна расказаць, што адбылося.

І тут, канешне, ёсць пытанне да дзяржавы, якая, з аднаго боку, стымулюе попыт на алкаголь, а калі чалавек ужо не ў стане сябе кантраляваць пасля выпітага, суд прымае рашэнне яго расстраляць.

Таксама ёсць пытанні да выпраўленчага працэсу асуджаных. Калі чалавек выходзіць на свабоду і здзяйсняе яшчэ больш жорсткае злачынства, то хацелася б ведаць, а што з ім там рабілі ў калоніі.

Пасля вызвалення з людзьмі не працуюць. Фармальны ўлік, на які іх ставяць, праблему не вырашае. Многія не могуць уладкавацца на працу і вяртаюцца да шкодных звычак і дрэннай кампаніі. Ну і пытанне хатняга гвалту: часта бойкі ў сям’і рэгулярныя, але ніхто не рэагуе на гэта, пакуль усё не заканчваецца забойствам.

Так што смяротнае пакаранне комплексна праблему не вырашае. Так, дзяржава забіла аднаго чалавека. Але алкагалізм, рэцыдывы, гвалт ад гэтага ў грамадстве не зменшыліся. Гэта значыць, страшныя забойствы могуць здарацца зноў, што і пацвярджае крымінальная хроніка.

Праблема ў тым, што на ўзроўні дзяржавы няма сістэмнага аналізу і працы з ключавымі праблемамі, якія прыводзяць да расстрэльных спраў. 

«Часта сваякі церпяць яшчэ больш, чым асуджаны, хоць яны ж ні ў чым невінаватыя»

«НН»: Якія крымінальныя справы, па якіх даводзілася працаваць, запомніліся найбольш?

АП: Напэўна, справа Андрэя Жука. Яго і яшчэ двух фігурантаў прызналі вінаватымі ў нападзе і забойстве на работнікаў аграфірмы, якія везлі заробак.

Добра памятаю, як маці білася за яго, а калі стала вядома, што Андрэя расстралялі, безнадзейна спрабавала знайсці, дзе яго пахавалі. Сваякам не выдаюць цела і не кажуць, дзе пахаваны чалавек. І для многіх гэта дадатковы моцны ўдар. Людзі хочуць пахаваць роднага па сямейных традыцыях, хочуць ведаць, куды на магілу можна прыйсці.

Адна з маці, памятаю, вырашыла, што яе сына не расстралялі, а насамрэч забралі ў Расію на руднікі, а сваякам проста не кажуць праўду. Відаць, так ёй псіхалагічна было прасцей.

Таксама добра памятаю справу Уладзіслава Кавалёва, яго судзілі за выбух у метро. Яго маці і пасля выканання прысуду рабіла вельмі шмат для адмены смяротнага пакарання, казала: «Не хачу, каб хтосьці яшчэ перажыў тое, што я». 

«НН»: Адкуль у сваякоў, найперш жанчын, сілы змагацца за асуджаных? У вачах грамадскасці яны абараняюць самых страшных злачынцаў.

АП: Калі гэта маці, то, якім бы ні быў яе сын, часцей за ўсё, яна будзе яго абараняць. Часта яны просяць проста захаваць жыццё — дайце максімальны тэрмін, але не забівайце.

Калі казаць пра жонак і дзяцей, то рэакцыя бывае рознай. Але быў выпадак, калі былая жонка вельмі падтрымлівала асуджанага мужа, хацела нават зноў распісацца з ім, пакуль ён у СІЗА, каб ім далі спатканне.

Як яна тлумачыла гэта? Казала, што ведала яго іншым чалавекам, не такім, якім ён стаў, калі забіў.

«НН»: Калі судзілі аднаго з «чорных рыэлтараў», ён казаў, што яго сын не можа спакойна хадзіць у садок, што на яго кідаюцца і дзеці, і дарослыя — маўляў, гэта сын забойцы. Як часта сваякі нясуць такі цяжар?

АП: Сапраўды, часта сваякі церпяць яшчэ больш, чым асуджаны, хоць яны ж ні ў чым невінаватыя. Сястра аднаго з асуджаных расказвала, што ішла з дзіцёнкам па вёсцы, побач спынілася машына з незнаёмым чалавекам, які пачаў сыпаць праклёны — маўляў, яна сястра забойцы.

Дачка іншага асуджанага казала, што ёй пісалі — маўляў, мала расстраляць яе бацьку, трэба яшчэ прыгледзецца да яго дачкі і ўнучкі, бо ў іх цячэ кроў злачынцы.

Маці аднаго з расстраляных хацела замовіць службу па ім у царкве, а ёй адмовілі. Вось з чым даводзіцца сутыкацца родным.

Ніякай праграмы псіхалагічнай падтрымкі няма — ні для сваякоў асуджаных, ні для сваякоў пацярпелых — ім таксама дзяржава не дапамагае, у якасці сатысфакцыі родным забітых даюць смяротны прысуд, але ніякай палёгкі насамрэч яны не адчуваюць. 

«Пакаранне павінна быць строгім і справядлівым, але не трэба адказваць смерцю на смерць»

«НН»: Сёлета памілавалі двух маладых хлопцаў, які забілі настаўніцу ў Чэрыкаве. Гэта было даволі нечакана на фоне маштабных рэпрэсій, якія цягнуцца з 2020-га. У вас ёсць версіі, чаму так адбылося?

АП: У Беларусі насамрэч адзінкавыя выпадкі памілавання асуджаных да смяротнага пакарання. Якія былі прычыны ў гэтым выпадку, мне дакладна невядома.

Даводзілася чуць, што такім чынам улады спрабавалі выйсці на дыялог з еўрапейскімі краінамі, якія даўно і паслядоўна заклікаюць Беларусь адмовіцца ад расстрэлаў.

У любым выпадку, гэта быў акт гуманізму. Нам вядома, што камісія па памілаванні і па іншых справах рыхтавала адпаведную рэкамендацыю, але канчатковае рашэнне прымае Лукашэнка.

Змест такіх дакументаў не разгалошваецца, таму сапраўдныя матывы невядомыя. Ведаю, што браты Косцевы, якія цяпер у жодзінскай турме адбываюць пажыццёвы тэрмін, перадавалі словы падзякі праваабаронцам, журналістам і проста неабыякавым людзям, якія звярталіся ў дзяржорганы з просьбай замяніць смяротны вырак на зняволенне. 

І паказальны момант — пасля памілавання ніхто ж не выходзіў на дэманстрацыі з абурэннем, што было прынята такое рашэнне. Гэта кажа пра тое, што грамадства гатовае да палітычнага рашэння спыніць расстрэлы.

«НН»: Цяпер па «расстрэльных» артыкулах сядзяць і палітвязні. Як вы лічыце, ці пойдзе ўлада на тое, каб выносіць найвышэйшую меру па палітычных справах?

АП: Нам невядома пра такія выпадкі. Часцей за ўсё ў Беларусі выносілі смяротныя прысуды за забойства некалькіх людзей, за асабліва жорсткія забойствы. І спадзяюся, што па палітычных справах такіх прысудаў не будзе.

Мы нядаўна праводзілі інфармацыйную кампанію за адмену смяротнага пакарання. І падрыхтавалі праект «Страчаныя лёсы Беларусі» — пра выбітных беларусаў, жыццё якіх абарвалася смяротным выракам.

Гэта Вацлаў Ластоўскі, Максім Гарэцкі, Тодар Кляшторны, Браніслаў Тарашкевіч і мноства іншых пісьменнікаў, навукоўцаў, якія маглі б даць вельмі шмат нашай краіне, калі б іх не расстралялі. І заўважу, што большасць пасмяротна рэабілітавалі.

«НН»: Ці верыце вы, што ў Беларусі могуць адмяніць смяротнае пакаранне? Апошні год рэпрэсіі толькі ўзмацняюцца.

АП: Я веру, інакш проста немагчыма працаваць з такой складанай тэмай, якая закранае так шмат гора. У смяротнае пакаранне ўцягнуты не толькі забойца і яго ахвяра, але і сваякі з двух бакоў, а яшчэ вельмі шмат людзей сістэмы.

І, паверце, ніхто не адчувае радасці ад такой працы. Перакананы, што мы павінны спыніць гэты канвеер смерці. Памілаванне братоў Косцевых дапамагае верыць, што нават у безнадзейнай сітуацыі, калі прысутныя ў судовай залі пляскалі ў далоні смяротнаму выраку, ёсць месца і для гуманізму.

Ніхто не кажа, што вінаватых трэба вызваліць. Пакаранне павінна быць строгім і справядлівым, але не трэба адказваць смерцю на смерць.

«Наша Ніва»