Азбука паліталогіі: У пошуках беларускіх фашыстаў

Слова «фашызм», калі меркаваць па тым, як часта яго ўжываюць у газеце «СБ. Беларусь сегодня», перажывае ў дзяржаўнай публіцыстыцы другое нараджэнне.

Крыху статыстыкі. Калі за няпоўныя дваццаць гадоў з моманту яго першага згадвання на сайце газеты (17.07.2001) было апублікавана 620 артыкулаў, якія змяшчаюць гэта слова, то за студзень-лістапад 2020 года — 186 (30 %).
Справа, аднак, не ў колькасным росце. Кардынальна змяніўся сэнс, які «залатыя пёры» сталі ўкладваць у слова «фашызм». У нулявыя гады слова было звыклым для постсавецкага чалавека. Так, у першым артыкуле гаворка ішла пра дабрачынную аптэку «для былых вязняў фашызму».
Але што знаходзіць пошукавік сёння? «Марш против фашизма» — под бчб» (21.11.2020). «Дичь: марш против фашизма под нацистскими флагами — в Минске...» (22.11.2020). «Эта мантра от наших либералов-демократов нам уже хорошо известна: коммунизм = фашизм…» (04.11.2020).
І нарэшце, артыкул, што змяшчае выказванне галоўнага персанажа маёй «Азбукі паліталогіі». Не магу адмовіць сабе ў задавальненні, каб не працытаваць ключавы абзац: «Что касается фашизма, ко мне это никак не приклеишь, потому что я интернациональный человек. Для меня что украинец, что русский, что поляк, что белорус, литовец, немец — для меня все равно. Вы же видите мою политику. Я всегда гордился тем, что у нас нет драк и противоречий между разными национальностями. Я не националист… А фашизм — это высшая форма национализма. Фашистом может быть ярый националист — это не ко мне» (20.11.2020).
Веды, атрыманыя на гістарычным факультэце Магілёўскага педагагічнага інстытута ў гады брэжнеўскага застою, не схаваеш. А ў тыя слаўныя гады, па якіх сёння многія льюць кракадзілавы слёзы, уладальнікі дыпломаў «выкладчык гісторыі і грамадазнаўства» фашызм ад нацызму (нацыянал-сацыялізму) не адрознівалі. І гэта не было вынікам нейкай недапрацоўкі. Усё адначасова і прасцей, і складаней, бо без падмены паняццяў у савецкіх ідэолагаў паўсталі б праблемы пры тлумачэнні пераваг сацыялізму над усімі іншымі грамадска-эканамічнымі фармацыямі.

Пад самагонку і шашлык

Аўтар «Азбукі паліталогіі» гістарычных факультэтаў савецкага разліву не заканчваў. Тым не менш звычку чытаць навуковыя манаграфіі неяк здолеў набыць, і таму для яго не з’яўляецца таямніцай тое, што «фашызм цалкам і абсалютна супрацьстаіць дактрыне лібералізму». Аўтар цытаты — найбуйнейшы тэарэтык і практык фашызму, правадыр (дучэ) італьянскага народа Беніта Мусаліні.
У 1945 годзе ён быў расстраляны і павешаны за ногі ў Мілане партызанамі-камуністамі. Але з гэтага факту не вынікае, што стаўленне фашыстаў і камуністаў да лібералізму і дэмакратыі прынцыпова адрозніваліся.Быў Мусаліні нацыяналістам? Пытанне спрэчнае. У любым выпадку, да фанатыка барацьбы за «чысціню нямецкай расы» Адольфа Гітлера яму было далёка. Нездарма будучы фюрэр нямецкага народа сваю палітычную кар’еру пачынаў у нямецкай нацыянал-сацыялістычнай рабочай партыі (НСДАП) — партыі «чыстых арыйцаў». Пра што савецкім людзям пастаянна нагадваў закадравы голас Яўхіма Капеляна ў культавым фільме «Сямнаццаць імгненняў вясны».
А цяпер самы час адкрыць манаграфію «Фашысты» прафесара сацыялогіі Каліфарнійскага ўніверсітэта Майкла Манна: «У Веймарскай рэспубліцы жылі 60 мільёнаў немцаў, але яшчэ амаль 20 мільёнаў пражывалі за яе межамі, у асноўным на прылеглых тэрыторыях. З-за гэтага паняцце “германская нацыя” было сканцэнтравана не столькі на дзяржаве, колькі на этнічнай, патэнцыйна нават на расавай ідэнтычнасці — і мела магутны патэнцыял тэрытарыяльнай экспансіі».
Такі раскол склаўся ў выніку Першай сусветнай вайны, якую Германія прайграла. Што тычыцца радзімы фашызму, то краіна-пераможца Італія «...была паўвостравам, сур’ёзных тэрытарыяльных спрэчак не мела і з асноўнымі сваімі суседзямі — Францыяй і Швейцарыяй — падтрымлівала добрыя адносіны...»
Успрыманне фашызму ў якасці вышэйшай формы нацыяналізму — тыповы прыклад побытавага разумення праблемы. Яно цалкам пасуе для пікніка на прыродзе пад самагонку і шашлык. Але ж не на такі ўзровень прэтэндуе аўтар цытаты з газеты «СБ. Беларусь сегодня», ці я памыляюся?

Што застаецца?

Каб рухацца далей, я прывяду яшчэ адну цытату з манаграфіі: «Фашызм — зусім не тупіковая галіна развіцця сучаснага грамадства. У XX стагоддзі ён быў адной з вядучых палітычных дактрын сусветна-гістарычнага значэння. І цалкам верагодна, што той жа фашызм, хоць, хутчэй за ўсё, пад іншым імем, зможа адыграць важкую ролю і ў XXI стагоддзі. Фашызм — гэта адметная рыса сучаснасці».
Прашу звярнуць увагу на апошні сказ цытаты. Фашызм не ўчора нарадзіўся, і Нюрнбергскі працэс рысу пад ім не падвёў. Фашызм не варта зводзіць да палітычных практык ашалелых дучэ і фюрэра. «Фашызм, — тлумачыць гісторык Ілля Герасімаў, — гэта пра правал мадэрнасці ў масавым грамадстве з-за слабасці палітычных інстытутаў і здрады інтэлектуалаў».
Як тут не прыгадаць байку «Ліса і вінаград». Яе гераіня не здолела справіцца з выклікам сучаснасці — і адмовіла выкліку ў праве на існаванне. Вось так і цэлыя народы часам вяртаюцца ў архаіку, бо не паспяваюць за дынамічнымі пераменамі.
Многія еўрапейскія народы сутыкнуліся з гэтай праблемай яшчэ ў першай палове XX стагоддзя (Італія, Германія, Аўстрыя, Іспанія, Румынія, Балгарыя і г. д.). Расійская імперыя — з-за слабага развіцця трэцяга саслоўя (буржуазіі) — знайшла свой адказ на выклік мадэрнасці: бальшавізм.
Беларуская мадэль — гэта яшчэ адна спроба ўпісацца ў сучаснасць шляхам запазычанняў заходніх тэхналогій і закупкі абсталявання, але нічога не змяняць пры гэтым у сацыякультурнай сферы.
Асноўным вынікам мадэрнізацыі дзяржаўных прадпрыемстваў, што была абвешчаная ў 2013 годзе (гл. табліцу), сталі страты, і ад яе давялося адмовіцца. Што засталося? Стандартны для сусветных лузераў набор развагаў: адданасць традыцыйным каштоўнасцям, дэградацыя Захаду, зайздрасць суседзяў з-за нашай стабільнасці, імпартазамяшчэнне і іншыя нікому ў свеце не цікавыя рэчы.


Усё вышэйпералічанае і яшчэ многае з таго, што засталося за дужкамі, пацвярджае правал мадэрнасці. Фашызацыя ўнутранай палітыкі — натуральная рэакцыя на чарговую спробу калі і не перагнаць прамыслова развітыя краіны, то хаця б скараціць адставанне ад іх.
Для тых жа, у каго слова, якое прыйшло да нас з італьянскай мовы, выклікае негатыўныя асацыяцыі, можна знайсці іншыя словы. Але справа не ў словах. Пры дапамозе паўтору правільных слоў нават смаку халвы адчуць у роце не атрымліваецца.

Пра тры віды сукна

Развіццё азначае дыферэнцыяцыю. Але чым больш інтэнсіўна з калісьці адзінай (традыцыйнай) культуры вылучаюцца лакальныя субкультуры (напрыклад моладзевыя), тым складаней знаходзіць агульны інтарэс, без якога з асобных грамадзян немагчыма фарміраваць грамадства.
У фашызму ёсць свой варыянт вырашэння галоўнай сацыяльнай праблемы. Ён прапануе своеасаблівую палачку-ратавалачку ў выглядзе ўладнай «вертыкалі». З яе дапамогай, на думку адзінага палітыка (АП), быў пераадолены хаос «ліхіх 90-х». З яе дапамогай плануецца і не трапіць на ўзбочыну сусветнага развіцця, сучасны этап якога заключаецца ў пераходзе ад індустрыяльнай эканомікі да постіндустрыяльнай.
Поспехі беларускага Парка высокіх тэхналогій дазвалялі спадзявацца на магчымасць такога пераходу. У 2019 годзе ПВТ экспартаваў паслуг на $ 2,2 мільярда (+$0,8 млрд да 2018 года). Ён практычна на 100 % забяспечыў рост экспарту паслуг па краіне. Але які будзе вынік гэтага года і года наступнага, калі «эфект 9 жніўня» адаб’ецца ў поўнай меры? Пажывём — пабачым.
Але поспехі ў эканоміцы, насуперак уяўленням марксістаў савецкага і постсавецкага разліву, — толькі следства ад поспехаў у сацыяльнай і палітычнай сферах. Постіндустрыяльную эканоміку без постіндустрыяльнага грамадства не пабудаваць. Ахвочым абагнаць Еўропу па якасці аўтамабіляў неабходна спачатку абагнаць яе па якасці судовай сістэмы.
У сувязі з гэтым прывяду фрагмент з «Адэскіх апавяданняў» Ісаака Бабеля, які днямі нагадаў слухачам «Эхо Москвы» палітолаг Уладзімір Пастухоў: «Ведаеце, у чым розніца паміж брытанскім сукном, польскім сукном і маскоўскім сукном? Брытанскае сукно — гэта сапраўднае сукно. Польскае сукно — гэта лайно ў кветачкі. А маскоўскае сукно — гэта проста лайно».
Гэтую цытату палітолаг прывёў для ілюстрацыі якасці беларускай выбарчай сістэмы. Зрэшты, нічога новага чытачам НЧ ён не паведаміў.