«Венесуэльскі гамбіт»: як Беларусь паклала сабе ў кішэню 1,5 млрд «нафтавых» долараў

Беларускія расследавальнікі высветлілі, што за «дапамогай брацкай Венесуэле» стаіць цэлая схема па нажыванні на крызісе ў гэтай краіне. Гледзячы па ўсім, паркаў Уга Чавеса ў Мінску павінна быць як мінімум некалькі — калі не на ўсе $1,5 млрд.

Паміж Беларуссю і Венесуэлай ёсць не толькі сяброўства, але і таямніца. І не з танных — амаль на паўтара мільярда долараў. Расследавальніцкі цэнтр сумесна з венесуэльскім выданнем Armando.Info і Цэнтрам па расследаванні карупцыі і арганізаванай злачыннасці OCCRP знайшоў сакрэтныя дакументы, якія гавораць, што ў Беларусі перад Венесуэлай ёсць немалы доўг за пастаўкі нафты, якія былі яшчэ ў часы Уга Чавеса.

Як беларускія ўлады ўмудрыліся ўлезці ў нафтавыя даўгі і дзе яшчэ Мінск застаўся вінны Каракасу — у гэтым расследаванні.

Аднойчы ў Венесуэле

Некаторы час таму крыніца з беларускіх дзяржорганаў перадала БРЦ дакументы, з якіх вынікае, што Беларусь да гэтага часу цалкам не разлічылася за венесуэльскую нафту. Хаця атрымала яна яе больш за 10 гадоў таму, яшчэ ў часы прэзідэнцтва Уга Чавеса. Сума доўгу прыстойная: амаль $1,5 млрд.

У расследавальнікаў ёсць копія дакумента, датаванага вераснем 2015 года, які рыхтавалі да нарады прэм'ер-міністра Беларусі. Ён указвае, што беларускія ўлады зусім і не збіралася вяртаць Венесуэле гэтыя грошы. Калі коратка, там гаворыцца, што Мінск вырашыў «разглядаць запазычанасць не як беларускі доўг, а як дапамогу Баліварыянскай Рэспублікі Венесуэла».

OCCRP паспрабавалі высветліць, ці плануе Венесуэла патрабаваць гэты доўг, і накіравалі запыт у дзяржаўную нафтагазавую кампанію Венесуэлы PDVSA, але пакуль адказу не атрымалі.

Генеральны дырэктар «Беларускай нафтавай кампаніі» Міхаіл Касцечка, калі яму патэлефанавалі з БРЦ, таксама нічога не пракаментаваў, бо, паводле яго слоў, увогуле не ведае, пра якую запазычанасць ідзе гаворка.

Але ў дакументах, якія ёсць, дакладна сказана, што гэта за доўг і адкуль ён узяўся. Размова пра дзевяць мільёнаў тон нафты, якая па дамоўленасці з Венесуэлай пачала пастаўляцца ў Беларусь у разгар «энергетычнай вайны» з Расіяй.

Справа была ў 2010 годзе. Тады Крэмль не ішоў на саступкі па аб'ёмах бяспошлінных паставак сыравіны для беларускіх НПЗ. Уладзімір Пуцін спрабаваў такім чынам загнаць Беларусь у Еўразійскі саюз на сваіх умовах. Лукашэнка супраціўляўся і паляцеў да Чавеса, з якім дамовіўся пра альтэрнатыўныя пастаўкі нафты.

Дамоўленасцей удалося дасягнуць у тым ліку дзякуючы сяброўскім адносінам Лукашэнкі і Чавеса. Бо дапамогу адна адной дзве краіны аказвалі да таго моманту заўважную: Беларусь дапамагла распрацаваць венесуэльскую сістэму СПА. А Венесуэла, у сваю чаргу, выдзеліла Беларусі крэдыт на $500 млн.

Пасля гэтага паміж краінамі з'явіліся дамоўленасці і наконт паставак тэхнікі, здабычы нафты, будаўніцтва жылля і заводаў — увогуле Мінск і Каракас абвясцілі пра стратэгічнае партнёрства. Таму нядзіўна, што, калі Пуцін заганяў Лукашэнку ў Еўразійскі саюз, змяншаючы колькасць субсідзіраванай нафты для Беларусі, кіраўнік апошняй вырашыў знайсці іншыя крыніцы вуглевадароднай сыравіны. Але самае цікавае тут — гэта цана, па якой Каракас пастаўляў Мінску нафту, і ўмовы аплаты тавару.

Па кантракце «Беларуская нафтавая кампанія» купляла ў венесуэльскай PDVSA 30 млн. тон нафты гатунку «Санта Барбара» ці іншага гатунку па дамоўленасці ў 2011-2013 гадах. Сыравіна паступала праз парты Чорнага і Балтыйскага мораў на беларускія заводы ў Мазыры і Наваполацку.

80% кошту нафты БНК аплачвала на рахунак PDVSA не пазней за 35 каляндарных дзён з даты афармлення накладной. А астатнія 20% акумуляваліся ў выглядзе абавязацельства пакупніка перад прадаўцом. Форма выканання абавязацельстваў вызначалася ўрадамі Венесуэлы і Беларусі.

Груба кажучы, Беларусь атрымала скідку на венесуэльскую нафту, паабяцаўшы аплаціць пятую частку ад кошту пазней, але так і не зрабіла гэтага.

У момант, калі танкеры з нафтай паплылі ў Беларусь, венесуэльцы яшчэ не падазравалі, што з імі не разлічацца. І разам з беларусамі пастараліся скараціць выдаткі на дастаўку тавару. Была скарыстана такая схема: венесуэльская кампанія PDVSA прадавала «Санта Барбару» ў сваіх партах азербайджанскай кампаніі «Сокар», а на беларускія заводы замест «Санта Барбары» ішла азербайджанская нафта маркі «Азеры Лайт».

Нягледзячы на ўсе намаганні па змяншэнні выдаткаў на транспарціроўку, паводле звестак Белстата, расійская нафта ўсё роўна абыходзілася Беларусі танней за венесуэльскую і азербайджанскую. Аднак ад супрацоўніцтва з Каракасам і Баку Мінск атрымаў свае выгады: Лукашэнку ўсё-ткі атрымалася выгандляваць у Пуціна бяспошлінныя пастаўкі нафты.

З 2010 па 2012 год Беларусь купіла ў PDVSA больш за 9 млн. тон сыравіны і заплаціла за іх каля $7 млрд.

Потым у адносінах Лукашэнкі і Пуціна надышло пацяпленне, і Беларусь перастала набываць нафту ў Венесуэлы. І доўг, які ўтварыўся па кантрактах — 20% ад кошту нафты, або амаль $1,5 млрд — так за 10 гадоў і не выплацілі. Венесуэла прапаноўвала пагасіць яго, перадаўшы ёй частку акцый «Нафтана», «Мінскага аўтамабільнага завода» і «Беларускага металургічнага завода». Беларусь жа высунула прапанову вярнуць грошы беларускімі таварамі. Але гэта кулуарна. А публічна запазычанасці нібыта не існавала.

«Уся гэта гісторыя з нафтай вылілася ў тое, што Беларусь правяла здзелку па нярынкавым кошце. Гэта значыць, яна на гэтым вельмі сур'ёзна зэканоміла, не даплаціла Венесуэле дастаткова сур'ёзную суму. І зараз гэта запазычанасць — з пункту гледжання Венесуэлы і падарунак — з пункту гледжання Беларусі. Гэты абавязак з'яўляецца сталай тэмай беларуска-венесуэльскіх перамоў», — пракаментаваў сітуацыю Анатоль Котаў, былы дыпламат і супрацоўнік Адміністрацыі прэзідэнта Беларусі.

Нягледзячы на тое, што перамовы наконт выплаты Мінскам грошай Каракасу вядуцца да гэтага часу, венесуэльскі бок, здаецца, афіцыйна ніякіх прэтэнзій Беларусі так і не прад'яўляе. Калі ён захоча вярнуць пазыку, то можа звярнуцца ў міжнародны суд, і той можа пастанавіць спагнаць гэтыя грошы. Каракас мог бы накіраваць сродкі, напрыклад, на выплаты маючым у іх патрэбу ў сваёй краіне: узровень дабрабыту насельніцтва сёння дастаткова нізкі.

Справа тэхнікі

Як даведаліся расследавальнікі, нафта — гэта не адзінае, на чым спрабавалі зарабіць у Венесуэле беларускія ўлады. Былі і іншыя праекты. Напрыклад, паводле дамоўленасці паміж Лукашэнкам і Чавесам, Беларусь пастаўляла ў Венесуэлу тэхніку — у прыватнасці, трактары. За іх, мы высветлілі, Беларусь атрымала больш за $270 млн.

Мяркуючы па экспартных даных за 2008-2014 гады, прадавалі трактары Каракасу па адмысловай цане — прыкладна ў 2 разы вышэйшай за рынкавую. Напрыклад, пакуль Куба, Нікарагуа і Эль-Сальвадор у 2011 годзе куплялі беларускі трактар за $15-17 тысяч, у Венесуэлу яны ішлі па $45 тысяч.

Журналісты БРЦ патэлефанавалі на «Мінскі трактарны завод», каб даведацца, што за трактары пастаўлялі ў Венесуэлу, але там з імі размаўляць не захацелі.

«Давайце адразу скончым размову. Не будзем мы для вас нічога каментаваць», — заявіў прадстаўнік МТЗ.

А вось іншыя сумесныя з Венесуэлай праекты, звязаныя з тэхнікай, аказаліся менш паспяховымі. Напрыклад, заводы па зборцы трактароў «Беларус» і грузавікоў «МАЗ» пачалі будаваць у штаце Барынас у снежні 2010 года і скончылі ў рэкордныя тэрміны — усяго праз паўтара года. Агульны кошт праектаў ацэньваўся ў $55 млн.

Кожны год на прадпрыемствах планавалі выпускаць 10 тысяч трактароў і 5 тысяч грузавікоў. Беларусь і Венесуэла хацелі збываць прадукцыю не толькі мясцовым фермерам, але і суседнім краінам. Але не склалася. У 2017 заводы прыпынілі сваю працу: у Венесуэле пачаўся эканамічны крызіс. За пяць гадоў на трактарным заводзе ў Венесуэле сабралі ўсяго каля трох тысяч машын. Прыкладна такая ж сітуацыя склалася і на заводзе па зборцы грузавікоў.

БРЦ паспрабавалі высветліць на МТЗ і МАЗ, што зараз адбываецца на сумесных прадпрыемствах, але з імі адмовіліся размаўляць па тэлефоне. Летась у снежні калегі з Венесуэлы ездзілі на гэтыя заводы і выявілі, што яны не працуюць.

Зарабіць на бядзе

Яшчэ адзін няўдалы праект, куды ўвязалася Беларусь, — будаўніцтва жылля. Неўзабаве пасля таго, як Мінск і Каракас заключылі нафтавы кантракт, у Венесуэле з-за паводкі без прытулку засталіся тысячы сем'яў. Чавес запусціў праграму будаўніцтва жылля. Беларусі гэтая справа падалася перспектыўнай, і яна вырашыла паўдзельнічаць у некалькіх праектах. Самым шматабяцальным здавалася будаўніцтва 10 тысяч кватэр на тэрыторыі раёна «Фуэртэ Ціуна» ў Каракасе. Кошт праекта ацэньвалі ў $750 млн.

Але, паводле інфармацыі БРЦ, Венесуэла пералічыла толькі малую частку ад гэтай сумы авансам. Потым будоўля на доўгі час застопарылася.

«Пакуль плацілі грошы, беларусы будавалі. Як толькі грошай не стала, адпаведна, ніхто будаваць не мог», — тлумачыць былы беларускі дыпламат Павел Слюнькін, які ў 2011-2012 гадах працаваў у «Белзамежбуд».

Летам 2022 года беларуская амбасада ў Венесуэле адрапартавала нарэшце, што чарговыя квадратныя метры здадзены. І дадала, што паўза была праз заходнія санкцыі, уведзеныя супраць Беларусі і Венесуэлы. За 15 гадоў беларусы пабудавалі ўсяго 8 тысяч кватэр з запланаваных 20 тысяч — здалі толькі адзін жылы комплекс з трох. Кошт завершанага праекта ў горадзе Маракай і наваколлі ацэньваецца ў $320 млн.

Таемны партнёр

Не толькі афіцыйны Мінск зарабляў на партнёрстве з Венесуэлай. У ходзе расследавання БРЦ знайшлі і бізнесменаў, якія змаглі атрымаць сваю выгаду ад сяброўства Чавеса і Лукашэнкі.

І заводы, і жыллё ў Венесуэле будавала кампанія «Белзамежбуд». Яна з’явілася ў канцы вясны 2007 года. Яе заснавалі «для выканання даручэнняў урада па будаўніцтве жылля і іншых аб'ектаў у Венесуэле».

Паводле падлікаў расследавальнікаў, «Белзамежбуд» выканаў у Венесуэле праекты як мінімум на паўмільярда долараў. Частка гэтых грошай пайшла не толькі дзяржаве, але і ў прыватную кішэню.

Заснавальнікам кампаніі выступілі чатыры прадпрыемствы: два з іх («Гомельпрамбуд» і «Будаўнічы трэст № 8») падпарадкаваны ўраду, а два іншыя — прыватныя. Хто ж гэтыя таямнічыя бізнесоўцы, якія склалі кампанію ўладам?

9 ліпеня 2007 года — праз месяц з лішкам пасля з'яўлення кампаніі «Белзамежбуд» — урадавая дэлегацыя з Беларусі адправілася ў Каракас. На борце самалёта былі тагачасныя віцэ-прэм'ер Уладзімір Сямашка і кіраўнік Савета бяспекі Віктар Шэйман. Лукашэнка прызначыў яго курыраваць беларускія праекты ў Венесуэле. Сярод пасажыраў прысутнічаў і бізнесовец Віктар Шаўцоў.

Менавіта ён і стаў адным з бенефіцыяраў беларускіх праектаў у Венесуэле. Тады Шаўцоў быў ключавым уладальнікам «Трастбанка».

Яшчэ адным прыватным удзельнікам «Белзамежбуда» з доляй у 39% стала фірма «Белпарс» — дачка іранскага холдынга «Kayson», заснаваная бізнесменам Махамадам Рэза Ансары.

З часам 39% акцый «Белзамежбуд» перайшлі спачатку эмірацкай кампаніі «Almando», а затым — іншай эмірацкай фірме «Alm Investments».

За імі стаіць даўні партнёр Шаўцова, рэзідэнт Аб'яднаных Арабскіх Эміратаў султан Махамед Ахмад Аль-Зараім Аль-Сувайдзі. Але, па сутнасці, будаўнічым бізнесам запраўляў Шаўцоў, які быў старшынёй рады дырэктараў «Белзамежбуд».

Падчас згаданага вышэй урадавага візіту «Белзамежбуд» падпісаў кантракт на пастаўку беларускай тэхнікі ў Венесуэлу. А праз пяць месяцаў, у снежні 2007 года, калі Лукашэнка ўпершыню пабываў у Каракасе з афіцыйным візітам, беларускі забудоўшчык атрымаў першы кантракт на будаўніцтва жылля ў штаце Арагуа. У 2009 годзе кампанія падпісала яшчэ адзін кантракт на будаўніцтва завода па выпуску будматэрыялаў — з меркаванымі інвестцыямі ў $112 млн.

Але самым паспяховым годам для «Белзамежбуда» быў 2010-ы, калі былі заключаны новыя кантракты — і на жыллё, і на будаўніцтва заводаў па зборцы беларускай тэхнікі. Іх падпісалі падчас чарговага візіту Лукашэнкі ў Каракас. Гэта значыць, высокапастаўленыя чыноўнікі лабіравалі не толькі інтарэсы дзяржавы ў Венесуэле, але і прыватных асоб.

«У момант росквіту ўсіх гэтых будаўнічых праектаў Шаўцоў меў доступ у дастаткова высокія кабінеты менавіта дзякуючы таму, што карыстаўся пратэкцыяй і дапамогай сябра Уга Чавеса», — расказаў Анатоль Котаў.

Віктар Шаўцоў сапраўды даволі часта падарожнічаў у кампаніі беларускіх чыноўнікаў. З дапамогай «К*берпартызанаў» удалося адсачыць два яго ваяжы з Віктарам Шэйманам, чатыры — з Уладзімірам Сямашкам, і больш за 20 — з тагачасным намеснікам міністра, а потым і міністрам архітэктуры і будаўніцтва Анатолем Нічкасавым.

Апошняму БРЦ патэлефанавалі і паспрабавалі высветліць у яго, ці лабіравалі беларускія чыноўнікі інтарэсы Віктара Шаўцова ў Венесуэле.

«Навошта вы мяне пра іншага чалавека пытаецеся? Я ведаю, што міністэрства рабіла, што я рабіў. А вы кажаце: падарожнічаў. Ды не падарожнічаў я. Я выконваў заданні ўрада па арганізацыі будаўніцтва ў Венесуэле. Гэта былі нашы міждзяржаўныя абавязацельствы», — адказаў суразмоўца.

Наконт інтарэсаў Шаўцова Нічкасаў сказаў:

«Не, не і яшчэ раз не. І размова наша скончана. Больш не турбуйце».

Дык хто ж гэты бізнесмен Віктар Шаўцоў, якому даверыліся беларускія высокапастаўленыя чыноўнікі? Справа ў тым, што заснаваны ім «Інфабанк» аказваў пэўныя паслугі ўладам. Як пісала выданне «Ежедневник», гэты банк вырас на пасрэдніцкіх аперацыях са спецыфічнымі краінамі, у якіх у сілу астракізму з боку ЗША і Захаду спрабавала шукаць сваю нішу кіраўніцтва Беларусі.

У 2004 годзе «Інфабанк» Шаўцова трапіў пад абмежаванні ЗША па падазрэнні ў адмыванні грошай для рэжыму Садама Хусейна. Сродкі былі зароблены на здзелках у абыход праграмы ААН «Нафта ў абмен на харчаванне».

Паводле інфармацыі выдання «Ежедневник», пад іракскі праект была створана беларуская кампанія «Белметалэнерга». І адным з яе бенефіцыяраў, як можна здагадацца, быў Віктар Шаўцоў.

Менавіта «Белметалэнерга» забяспечыла 90% паставак беларускай тэхнікі ў Ірак. А Ірак плаціў за гэта нафтай, якая прадавалася на сусветным рынку, пісала выданне «Ежедневник».

У 2014 годзе пасля разбіральніцтва ЗША знялі абмежаванні з банка. Да таго часу яго ўжо перайменавалі ў «Трастбанк», а цяпер ён называецца «Банк Рашэнне». Асноўны бенефіцыяр фінансавай установы — ужо згаданы намі Махамед Аль-Сувайдзі. Шаўцоў — яго мінарытарны акцыянер і ўзначальвае назіральны савет банка.

«Віктар Шаўцоў так ці інакш звязаны са структурамі «Інфабанка»/«Трастбанка» і здзелкамі з нафтай у Іраку. У якасці такога пасрэдніка ён зарабіў сабе капітал. І, натуральна, калі ва ўсім гэтым удзельнічаў беларускі бок, то гэта азначала пэўную ступень набліжанасці да Лукашэнкі. Адпаведна, яго з'яўленне ў Венесуэле ў якасці асноўнага аператара будоўлі не з'яўляецца абсалютна выпадковасцю, гэта хутчэй заканамернасць», — пракаментаваў Анатоль Котаў.

Сувязі з персідскімі краінамі былі дарэчы і падчас венесуэльскіх праектаў. Як даведаліся расследавальнікі, Віктар Шаўцоў браў крэдыты на будаўніцтва ў Каракасе ў сваіх арабскіх партнёраў.

Ёсць і яшчэ адзін цікавы факт у біяграфіі Шаўцова. У кастрычніку 2011 года яго затрымаў КДБ па падазрэнні ў асабліва буйным крадзяжы. Справа была звязана з будаўніцтвам жылля ў Венесуэле. У гэтай лацінаамерыканскай краіне «Белзамежбуд» падазравалі ў сувязях з арматурнай мафіяй, якая займалася кантрабандай жалеза. Размова ішла і пра крадзяжы будматэрыялаў.

Гэту справу 23 снежня 2011 года каментаваў сам Лукашэнка.

«Гэта звычайная крымінальная справа, у нас такіх хапае, але гэты спадар не першы раз трапляе ў поле зроку праваахоўных органаў. Шкоду нанёс дзяржаве? Двухразовы, трохразовы памер — грошы на стол, і пайшоў. Не заплаціць грошы — будзе сядзець у турме», — цытавала яго дзяржагенцтва «БелТА».

СМІ пісалі, што Шаўцоў выйшаў на волю ў снежні 2012 года. Доўгі час пра яго нічога не было чуваць.

Нягледзячы на тое, што ў Мінску на Шаўцова запісаны вялікі катэдж у Драздах і чатырохпакаёвая кватэра ў цэнтры, як удалося высветліць, ён з'ехаў з Беларусі. Аднак ён па-ранейшаму звязаны з «Белзамежбудам». Праўда, у красавіку 2022 года кампанію перайменавалі ў «ВіяСЕТрэйд».

На яе сайце — ні слова пра праекты ў Венесуэле. Тым не менш, паводле даных БРЦ, склад акцыянераў кампаніі не змяняўся, а Шаўцоў там, як і раней, старшыня савета дырэктараў.

Расследавальнікі папрасілі ў Шаўцова пракаментаваць інфармацыю пра яго ўдзел у венесуэльскіх праектах. Але ён перадаў праз прадстаўніка, што пакіне яе без каментароў.