Аляксандр Лукашук пра Васіля Быкава: «Гэта самы вялікі чалавек, якога я сустракаў»
19 чэрвеня споўніцца 100 год са дня нараджэння Васіля Быкава. Якім ён быў чалавекам, якім сябрам, якім патрыётам? Сваімі ўспамінамі дзеліцца дырэктар Беларускай службы «Радыё Свабода» ў 1998–2023 гадах Аляксандр Лукашук.
2024-ы — год Васіля Быкава. 19 чэрвеня — 100-годзьдзе пісьменьніка, якім можа ганарыцца кожны беларус. Пра сустрэчы і размовы зь ім, пра тое, які сьлед пакінулі ягоныя кнігі ў асабістых лёсах і лёсе ўсяго народу, у праекце Свабоды «Наш Быкаў» узгадваюць і разважаюць сябры, паплечнікі, чытачы.
«Саша, дарагі дружа», — так пачынаўся адзін зь лістоў Васіля Быкава да мяне, і я дагэтуль ніякавею, калі ўзгадваю гэты незаслужаны зварот і разьвітальнае, перад подпісам, «абдымаю».
Гэтая кранальная, рэдкая для Быкава праява сантымэнту завяршала іншы ліст, дзе ён адгукаўся на маё прызначэньне дырэктарам Беларускай службы:
«Найперш — маё Вам віншаваньне з высокай і вельмі важнай пасадай, якая па цяперашнім часе робіцца ўсё болей важкай». Быкаў называў рэдакцыю «магутнай кучкай, роля якой у беларускай гісторыі вельмі проста можа аказацца большай, чым тых, што мітусяцца на радзіме».
Глядзіце таксама
Дзесяць гадоў перад тым Быкаў напісаў прадмову да маёй першай кніжкі «Зьдзек», якая была прысьвечаная жыцьцю ў сталінскай Беларусі, потым рэкамэндацыю ў Гарвард, і ўжываў такія вызначэньні, што паўтарыць тут іх я не магу.
Я любіў Быкава. Люблю. Перачытваю, чытаю, чую голас. Гэта самы вялікі чалавек, якога я сустракаў. Рэч не ў параўнаньні, напрыклад, з кампазытарам Дзьмітрыем Шастаковічам, які частаваў мяне цукеркамі, прэзыдэнтам Вацлавам Гавэлам ці знаёмымі нобэлеўскімі ляўрэатамі — Алексіевіч, Бродзкім, Бяляцкім. На такой вышыні няма параўнаньняў, ёсьць сугучча.
Фота «Радыё Свабода»
Быкаў ніколі не адмаўляў Свабодзе ў інтэрвію, камэнтары, удзельнічаў у круглых сталах. У 1997-м ён уручаў мне прэмію імя Францішка Багушэвіча за мае кніжкі. Ён хварэў, абвастрылася астма, але прыйшоў на імпрэзу ў музэй Янкі Купалы, каб асабіста ўшанаваць пераможцаў. Як салдат, які мусіць рабіць сваю справу, бо гэта тое, што трэба рабіць.
У мяне захоўваецца падпісанае ім пасьведчаньне № 57 сябра Беларускага ПЭНу. Я адвёз яго ў праскі шпіталь, дзе пачалося змаганьне з фатальнай хваробай. У чэрвені 2003 году я выступаў на ягоным пахаваньні і змог знайсьці толькі містычную лексыку: «Не пакідай нас, анёл...» Больш такога ўсенароднага разьвітаньня я не пабачу ніколі.
У 2002 годзе Быкаў прыслаў мне свае ўспаміны, якія я, як і іншыя сябры, некалькі год прасіў яго напісаць. Мы запрасілі яго з жонкай у Прагу, і ён прыехаў, тыдзень хадзіў на радыё, як на працу, начытваў. Гэтыя шэсьць гадзінаў — самы вялікі запіс ягонага голасу, які існуе. Самы прыгожы і незабыўны, пад песьню на словы Янкі Купалы «Шумныя бярозы», якую сьпяваў Данчык:
Ой, пайду я ў поле,
Як бы на вайну,
Шукаючы волю,
Шаблячкай махну!
Глядзіце таксама
Быкаў найбольш любіў Купалу. Іх мастацкі сьвет існуе ў адных вымярэньнях, туды можна пайсьці, але немагчыма вярнуцца.
Адна зь першых кніг нашай «Бібліятэкі» называецца «Быкаў на Свабодзе» і выйшла двума выданьнямі. Апублікаваныя ягоныя лісты мне, нашым калегам, якія напісалі свае ўспаміны, — зь іх відаць, якім слухачом быў Быкаў, што значыла Свабода ў яго жыцьці.
У шпіталі Свабода дрэнна лавілася, і мы прывозілі яму запісы сьвежых радыёперадачаў, і драты навушнікаў блыталіся з мэдычным рыштункам, які ратаваў яму жыцьцё. Ён і нам такім чынам тлумачыў, што такое Свабода. Часам — напрасткі, як гэтымі двума, магчыма, самымі музычнымі і магічнымі сказамі, ім напісанымі: «Надвячоркам кожнага дня я ўключаю прымач і шукаю Свабоду. Тое сталася звычкай і патрэбай душы».
(Фрагмэнт з новай кнігі Аляксандра Лукашука «Там, дзе няма цемнаты: Радыё Свабода», якая выйшла ў праскім выдавецтве «Вясна» ў траўні 2024-га).