Рассыпала на клавішах гукі… Слова пра забытую кампазітарку Эльзу Зубковіч

Беларуская кампазітарка Эльза Зубковіч пражыла доўгае жыццё — 88 гадоў, і ўсюды і заўжды яна займалася музыкай і музычнай адукацыяй, пісала музычныя творы на вершы беларускіх паэтаў. Амаль паўстагоддзя Эльза Зубковіч пражыла далёка ад роднай Бацькаўшчыны — у Германіі і ЗША.

У Мінску

Эльза Зубковіч (дзявочае прозвішча Пілеман) нарадзілася ў Мінску ў 1895 годзе. Бацька яе быў доктарам медыцыны, але вельмі любіў музыку. Ён дужа хацеў, каб дачка сур’ёзна пачала займацца ёю, бо з малых гадоў у Эльзы выявіліся музычныя здольнасці. Дзяўчынка ўдала падбірала на раялі пачутыя мелодыі, прыдумвала свае і хораша грала.

У 1914 годзе Эльза на выдатна скончыла Мінскую музычную школу і рыхтавалася да паступлення ў кансерваторыю, але Першая сусветная вайна перашкодзіла гэтаму. Праўда, сям’я Мінск не пакінула, а бацька працягваў аказваць дапамогу хворым і параненым, — ён працаваў галоўным урачом шпіталя. І дачку ён уладкаваў працаваць у ваенны шпіталь, дзе Эльза выпадкова пазнаёмілася з выдатным педагогам і піяністам, прафесарам Варшаўскай кансерваторыі Георгіем Жураўлёвым, які ў Мінску праходзіў вайсковую службу. Прафесар пачаў дапамагаць дзяўчыне. І прыватна за чатыры гады яна прайшла з ім поўны курс кансерваторыі для фартэпіяна, адначасна прымаючы ўдзел у розных канцэртах.

У 1920 годзе, падчас польскай акупацыі Мінска, Эльза Пілеман часта выступала на розных канцэртах, працавала акампаніятарам для польскіх салістаў. Так яна пазнаёмілася з доктарам Урштэйнам. Менавіта ён параіў дзяўчыне паехаць у Берлін да вядучага прафесара-тэарэтыка Берлінскай кансерваторыі, кампазітара Паўля Юона.

Эльза паехала ў Берлін. Пад кіраўніцтвам Юона маладая піяністка пачала вывучаць музычна-тэарэтычныя дысцыпліны і тэорыю кампазіцыі. Вучылася на выдатна. І прафесар прыняў яе ў свой кампазітарскі клас Берлінскай кансерваторыі з прызначэннем стыпендыі. 13 траўня 1922 года дзяўчына вытрымала экзамен на піяністку-педагога пры кансерваторыі ў Штутгарце, а ў канцы 1922 года зноў вярнулася ў Мінск як настаўніца музыкі.

Вяртанне дамоў

Вярнуўшыся ў Мінск, Эльза Пілеман сутыкнулася з цяжкім матэрыяльным становішчам. Памёр яе бацька, а маці засталася без працы і заробку. Эльза, каб неяк выжыць, спачатку чытала лекцыі музыкі на фартэпіяна ў Беларускай музычнай школе, а потым — у музычным тэхнікуме. А ў 1932 годзе, калі ў Мінску адкрылася кансерваторыя, пайшла працаваць туды. Там яна ўладкавалася на працу ў якасці піяністкі-акампаніятара студэнтаў-спевакоў, а таксама выкладала ў вакальных класах. У кансерваторыі Эльза глыбока пачала вывучаць творы беларускіх кампазітараў, якія часта выконвала падчас заняткаў, а таксама на канцэртах.

Працуючы як педагог і піяністка-акампаніятар, у дзяўчыны зусім не заставалася часу на ўласныя кампазіцыі. Тым больш, хутка ў родным Мінску Эльза пабралася шлюбам з сынам святара, у яе нарадзіліся дзве дачкі. Адна з іх — Ліза Маркоўская — пазней стала вядомай у беларускіх колах ЗША спявачкай, якая выступала нават на Сусветнай выставе ў Нью-Ёрку з беларускімі песнямі.

Напачатку 1930-х гадоў Эльза Зубковіч напісала некалькі рамансаў на словы беларускіх паэтаў. На жаль, з іх захаваўся толькі адзін — на словы Якуба Коласа «Дарога». Былі напісаныя рамансы і на словы беларускіх рэпрэсаваных паэтаў, але іх выконваць забаранялася. Некалькі мелодый з гэтых рамансаў яна выконвала ў сваёй невялікай уверцюры для беларускіх народных інструментаў. Гэтая ўверцюра пад назвай «Будаўніцтва» часта выконвалася Эльзай на сельскагаспадарчай выстаўцы ў Мінску напачатку 1930-х гадоў. Але з гадамі ноты кудысьці зніклі…

Наогул, перыяд 1930-х — гэта час творчай дзейнасці Эльзы Зубковіч як кампазітаркі і педагога. Яна ўзначальвала кафедру агульнага фартэпіяна ў кансерваторыі, пісала рамансы і апрацоўвала беларускія народныя песні. Пад яе кіраўніцтвам кафедра ператварылася ў сапраўдную навукова-даследчую ўстанову. Кампазітарка шчыра сябравала з Міколам Равенскім, Васілём Залатаровым, Мікалаем Аладавым, Яўгенам Цікоцкім і іншымі музычнымі дзеячамі Беларусі.

З добрай рукі кампазітара Васіля Залатарова, напрыклад, у выдавецтва была здадзена кніга Эльзы Зубковіч, куды ўвайшлі беларускія народныя песні ў яе апрацоўцы і рамансы на словы беларускіх паэтаў. На жаль, яна не выйшла з друку, бо пачалася Другая сусветная вайна. Дый многія аўтары вершаў перад вайной былі ўжо рэпрэсаваныя.

У 1934 годзе кампазітарка напісала вялікую працу па творчасці Ёганэса Брамса. За яе Эльза Зубковіч атрымала званне дацэнта. Па творчасці Брамса яна павінна была абараніць у Маскве кандыдацкую дысертацыю. Але зноў жа — перашкодзіла вайна.

На эміграцыі

У 1944 годзе Эльза Зубковіч разам з сям’ёй выехала ў Германію, а пасля ў ЗША. Але і там да самай смерці яна не пакідала сваёй музычнай і педагагічнай дзейнасці. Спадарыня Зубковіч рыхтавала маладых піяністаў, выступала ў канцэртных праграмах, чытала лекцыі пра славутых кампазітараў свету, пісала рэцэнзіі на канцэрты, рэдагавала кнігі.

Плённым было яе сяброўства з рускай паэткай Ірынай Сабуравай. Вынікам іх творчых узаемаадносін стаў зборнік рамансаў «Падае асенняе лісце», які выйшаў з друку ў Нью-Ёрку ў 1972 годзе. Але найбольш наша зямлячка любіла сваю родную беларускую паэзію. У тым жа 1972 годзе Беларускі інстытут навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку выдаў цудоўны зборнік дванаццаці песень на сярэдні голас з фартэпіяна Эльзы Зубковіч «Край мой васільковы».

Прадмову да зборніка напісаў вядомы кампазітар Алесь Карповіч, дзе падкрэсліў, што «шчырая, беспасярэдняя музыка песняў Эльзы Зубковіч прасякнутая пачуццямі, што пры тварэнні хвалявалі кампазітара. Таму не можа яна пакінуць абыякавым і слухача. Асноўны настрой песняў сузіральна-лірычны. Дый кампазітар умее знайсці мноства адценняў гэтай лірыкі. Акварэльнымі тонкімі штрыхамі ён зарысоўвае засмучоную задуменнасць польнае дарогі («Дарога» Якуба Коласа), светлую журбу веснавога вечару («Вясновы вечар» Наталлі Арсенневай), радасную ўзнятасць пачуццяў, выкліканую хараством прыроды роднага краю («Ой, ты край мой залаты» і «Я душу нявыгойна параніў» Міхася Кавыля), трапяткосць парывання («Ветру» Алеся Гаруна), усхваляваную летуценнасць («Мроя» і «Знае сэрца» Наталлі Арсенневай), закалыханы супакой («Калыханка» Наталлі Арсенневай) і г.д.».

Музычныя творы Эльзы Зубковіч, як пісаў Алесь Карповіч, — гэта ўдзячны матэрыял для выканаўцаў. І гэта сапраўды так. Кампазітарка і музыка пакінула нам дзясяткі цудоўных музычных твораў. Для выканання сола пад акампанемент фартэпіяна кампазітарка апрацавала народныя творы «Ці я ў полі?» і «Сваток» (для сярэдняга голасу), «Замуж пайсці, трэба знаць» (для сапрана), дуэты: «Ляціць сарока», «Кума мая, кумачка». Менавіта гэтыя творы і былі апрацаваныя для беларускага канцэрту на Сусветнай выстаўцы ў Нью-Ёрку ў 1965 годзе. Іх і выконвала яе дачка Ліза Маркоўская.

Напісала Эльза Зубковіч і шмат твораў для фартэпіяна. Сярод якіх — «Маленькая фантазія» (на дзве народныя мелодыі), некалькі варыяцый на беларускія мелодыі («Охці мне, ох», «У месяцы верасні», «Чаму ж мне не пець»), фантазію на беларускую танцавальную мелодыю «Бульба», калядку «Ой рана, рана…» і шмат іншых. Кампазітарка Эльза Зубковіч добра ведала беларускі фальклор, беларускія традыцыі і мову.

* * *

У Беларусі ў ХХ стагоддзі не так і шмат было жанчын-кампазітараў. А тым больш такіх, якія валодалі патрэбнымі якасцямі: талентам, ведамі і шчырымі адносінамі да сяброў і сваёй Бацькаўшчыны. Усе гэтыя якасці ў свой час мела беларуская кампазітарка, музыка і педагог Эльза Зубковіч.

У 1976 годзе паэтка Наталля Арсеннева прысвяціла ёй цудоўны верш. У адной страфе яна напісала:

Гэта ж ты, пакуль захад зыркі не астыў,

Рассыпаеш па клавішах вечару гукі,

Паўтараеш бярэзнікаў рэчытатыў,

Грэеш песняю новаю рукі…

Эльзы Зубковіч не стала 4 чэрвеня 1983 года ў Нью-Ёрку.