Бадзяжныя жывёлы — нашы лекі ад прапаганды

Нядаўна ў Таліне ў шаноўным узросце памёр апошні бадзяжны сабака. А што ў нас? Цяжка не заўважаць факту, што за трыццаць постсавецкіх гадоў квітнеючая Беларусь і блізка не вырашыла праблему бадзяжных жывёл. Марыя Касцюковіч разважае на budzma.org, чаму так адбываецца, што мы бачым, калі глядзім на бадзяжных жывёл. Для чаго ж нам, грамадству то-бок, патрэбна, каб гэтая праблема была невырашальнай?

Мне было не так ужо мала гадоў — ці то сямнаццаць, ці то дзевятнаццаць. Прафсаюз з працы маёй маці абяцаў звазіць нас на адну з тых неабавязковых экскурсій, у якіх галоўны цымус — дарога як такая. І зранку, а пятай ці шостай, мы таўкліся прафесійным натоўпам на прыпынку, чакалі на аўтобус.
У якіх метрах дзесяці наўпрост на стаянцы ляжаў палевы шчанюк з даўгімі лапамі. Ён скуголіў і час ад часу верашчаў — яго, відаць, збіла машына, і ён паміраў у самоце на віду ў дарослых і нават нядрэнных людзей. Я памятаю, як усе ўздыхалі, адварочваліся, адно аднаму шкадавалі тое шчаня, але — у паветры вісела гэтае выразнае «але» — мы не падышлі, не дапамаглі, проста не патрымалі малое за лапу, каб яму было не так страшна і самотна сыходзіць. Мы чакалі аўтобуса, нас везлі ў Будслаў.
Я часта вяртаюся да гэтага ўспаміну, каб зразумець, нашто нам усім, і мне таксама — не, не так, нашто мне і нам усім — было тое здранцвенне і не абыякавасць, але ж ілюзія, што мы не можам яму дапамагчы. Ад чаго такога страшнага яна ратавала? Навошта нам быў патрэбны дурны мікс жалю, страху, злосці і смутку? Што мы праз яго ажыццяўлялі такое важнае для нас замест таго, каб наўпрост ратаваць жывую істоту?
З сабакамі я жыву палову жыцця і што ні год каго-небудзь ратую, шукаю, гадую. Мая фб-стужка, аніразу не звязаная з аховай жывёл, з дня ў дзень рэпосціць кілатоны абвестак пра бяздомных жывёл. Надыход зімы я — і са мной ледзь не палова Беларусі — адчуваю не праз снег і халадэчу, а праз з’яўленне соцень бяздомных жывёл. Я даўно звыклася з прыкметай: пад Новы год мне зноў давядзецца ратаваць якую-небудзь жывёліну — выкінутых на мароз кацянятак ці падрослых восеньскіх шчанюкоў, якія бадзяюцца па сметніках і паціху калеюць. Але ж тады нас везлі ў Будслаў, «калі вы разумееце, пра што я».
Можна дапусціць, што ў кожнага тут свой метафізічны будслаў, праз які ён абмінае праблему бяздомных жывёл — бо інакш можна і кукухай паехаць. Але ж цяжка не заўважаць факту, што за трыццаць постсавецкіх гадоў квітнеючая Беларусь не вырашыла ні на каліва той праблемы.
Што ж мы бачым, калі глядзім на бадзяжных жывёл? Для чаго ж нам, грамадству то-бок, патрэбна, каб гэтая праблема была невырашальнай?
О так, сакраментальная цяга шкадаваць сябе падкіне найвідавочнейшы адказ: «Тут бы людскія праблемы павырашаць, а вы пра жывёл».
Мноства маіх суайчыннікаў глядзіць на бяздомных жывёл, каб пабачыць, што тут людзей за людзей не лічаць. То-бок бяздомныя жывёлы нагадваюць простаму грамадзяніну пра тое, што дзяржава і грамадства не шануюць яго. Галодныя шчанюкі з будоўлі дазваляюць грамадзяніну не шанаваць дзяржаву ў адказ.
Нядаўна ў Таліне ў шаноўным узросце памёр апошні бадзяжны сабака Жорык, які быў сімвалам Таліна. Што бачылі эстонцы, гледзячы на апошняга свайго, легендарнага бяздомыша? Што даверу паміж імі больш, чым палітычных рознагалоссяў, класавых супярэчнасцей і проста раздражнення? А што адчуваем мы, калі сутыкаемся з бяздомнымі жывёламі?

Мы глядзім на іх. Мы баімся іх. Шкадуем іх. Намагаемся іх выратаваць. Мы злуемся на тых, чыя праца — бяздомныя жывёлы. Мы абураемся жорсткасцю гэтых людзей, калі яны ладзяць паляванне на сабак. Мы адчуваем уласнае бяссілле. Адчуваем уласную сілу. Адчай. Навошта нам столькі пачуццяў?
Валанцёры, якія да выгарання цягнуць непамерную ношу, абураюцца раўнадушшам людзей, якія пакідаюць жывёл, адмаўляюцца іх стэрылізаваць, здаюць іх у прытулак на Гурскага. Людзі, якія пакідаюць жывёл, абураюцца тым, што валанцёры абураюцца. Для адных дапамога жывёлам — спосаб адчуць сваю чалавечнасць (а таксама і звышчалавечнасць, больш-чым-астатнія-чалавечнасць, якая прыходзіць разам з ахвярнасцю), для другіх — сацыяльная дамова, якую ніхто ні з кім не заключаў, але яна дзіўным чынам дзейнічае.
«Вы ж валанцёр», — кажуць такія людзі, маючы на ўвазе: «Як гэта вы не можаце пазбавіць мяне прама зараз ад неабходнасці глядзець на бяздомную жывёлу, гэта ж ваш абавязак». У такім дыяложыку між іншым можам заўважыць (калі ніхто з суразмоўнікаў не зладзіць істэрыку, без якой рэдка такія размовы абыходзяцца), — мы можам заўважыць, што стасункі ў гэтай безнадзейнай галіне зусім не прадугледжваюць існавання інстытуцый і дзяржавы як такой, яны заўсёды асабістыя, паміж чалавекам і чалавекам. Затое там багата эмоцый.
Можа, бяздомныя жывёлы існуюць, каб мы мелі права на эмоцыі, якія нам забаронена адчуваць іншым спосабам? Каб заезджаны валанцёр меў відавочную падставу хрыпець: «Я больш не магу», а грамадзянін, які не трывае выгляду бяздомнага сабакі, — крычаць, што яго ўсё гэта задрала. Каб абое скалануліся адчаем і злосцю.

Пару гадоў таму сяміжыльная дырэктарка Віцебскага прытулку для жывёл Наталля Зубава сышла з пасады. Больш за дваццаць гадоў яна стварала прытулак, пераворваючы ўглыб і ўшыркі нашую бязмежную бюракратыю. Гэта была справа яе жыцця. Яна дамаглася таго, што камунальнікі спынілі забіваць жывёл з адлову. І таго, што ўтрымліваць прытулак пачалі гарадскія прадпрыемствы. І таго, што ён стаў дзяржаўным. І шмат яшчэ чаго. Таго, напрыклад, што самастойныя валанцёры пачалі гуляць супраць прытулку: маўляў, дапамагаць лепш нам, чым ім.
Дзе ў гэтым коле ператварэнняў з прыватнай асобы, якая ратуе жывёл, у грамадскае аб’яднанне і дзяржаўную ўстанову, з валанцёра ў суперваланцёра з працоўным месцам і абавязкамі, — дзе ў гэтым коле адбываецца непапраўны разрыў, і салідарнасць ператвараецца ў татальны недавер да дзяржаўных асоб, да якога мы прывучаны ледзь не з дзяцінства?
Чалавек, які пазбаўляецца сабакі, прызнаецца ва ўласным бяссіллі і тым жа часам самому сабе пярэчыць: у мяне няма выхаду, няма варыянтаў, каб па-людску, але я досыць мужны, каб прыняць такое рашэнне. Гэтыя людзі не абавязкова жорсткія. Яны не абавязкова «фашысты». Што ж мы бачым, калі глядзім на жывёл?
Аднойчы людзі, чакаючы цягнік на станцыі, бачылі, як чалавек прывёў сабаку, прывязаў яго да пуцей і сышоў. Як прыбывала на станцыю электрычка, яны бачылі таксама. І як сабака з апошніх сіл намагаўся вызваліцца, бачылі. Што яны бачылі, калі глядзелі на смерць сабакі? Для чаго ім патрэбныя былі тыя пачуцці?
Калі мы глядзім на бадзяжных жывёл, хтосьці ды прамаўляе, што гэта ўсё вясковае (з тым дурным грэблівым значэннем) светаўспрыманне — і далей канструкцыі пра бязлітаснасць вёскі, смаленне парсючка, тапленне кацянят і г. д. То-бок безліч бяздомных жывёл патрэбна нам дзеля пачуцця ўласнай перавагі. Каб зноў, толькі ўжо па-іншаму, падзяліць людзей па гатунках і ведаць, што адзін з іх найгоршы. На помніку бяздомным жывёлам варта выбіць тэкст: нам проста важна лічыць адно аднаго другім гатункам; нам проста важна быць у разладзе, прабачце нас.

Пазбавіцца ад жывёлы амаральна — але не настолькі амаральна, каб гэта лічылася грамадска значным злачынствам. Усё, чым грамадзяне могуць абараніць бадзяжных сабак ад жорсткіх паляванняў камунальнікаў, — бездапаможнае: «А што, калі пабачаць дзеці?!». Усё іншае — ды проста сам факт дзікунства — нават не пачуюць (але заўважце, што і тут адзіны такі-сякі важкі аргумент — зноў наскрозь эмацыянальны і глыбока асабісты).
Калі мы глядзім на бадзяжных жывёл, хтосьці ды скажа: заканадаўча жывёлы ў нас — рэчы, факт маёмасці, а не жывая істота, вось у чым праблема. Надзівіўшыся на тое, што стасункі ў канфліктах з-за жорсткасці з жывёламі выключна індывідуальныя, я дадам: у той негалоснай грамадскай дамове, якая рэдка падпарадкуецца заканадаўству, жывёла, да таго ж, сутнасць выключна прыватная.
У той дамове ў нас увогуле цікава з прыватным і агульным. Прынамсі, шлюб (і нават сексуальная арыентацыя) — справа настолькі агульная, што яе замацоўваюць у Канстытуцыі, а бяздомная жывёла — настолькі прыватная, што не вартая нават маленечкага закона.
Што ж мы бачым, калі глядзім на бяздомных жывёл? Што перад намі вельмі прыватная справа, пляшывая, галодная, змерзлая, з вачыма, поўнымі страху. Што нам дае тая прыватная справа такога заблакаванага ў іншых сферах культуры? Мо заблакавана шкадаванне, якое нам нельга адчуваць адно да аднаго? Мо праз мастацкія творы і культурныя практыкі мы не пражываем адчаю, страху, злосці, якія нам неабходна выразіць, каб проста жыць далей?
У нас няма прасторы, каб выказаць наш боль, абурэнне і сумнеў, бо ўсе грамадскія пляцоўкі для выказванняў шмат гадоў зачышчаліся дзеля толькі аптымістычных выказванняў, толькі бадзёрых песень раскошна квітнеючай Беларусі. То-бок, гледзячы на бадзяжных сабак, мы нагадваем сабе, што гэта ўсё мана: грамадская прастора насамрэч небяспечная, няўтульная, непрадказальная.
У краіне пераможнага парадку, дзе нават форс-мажоры адбываюцца па плане, бадзяжныя сабакі — прыкметы яшчэ жывога і жыватворнага хаосу. Існаваць у ім, вядома, балюча, але куды лепш, чым у паралізуючым квазіпарадку. Яшчэ лепш — сядзець дома і не высоўвацца. (Пра тое самае, дарэчы, нагадваюць нам кожную зіму нячышчаныя дарожкі, а ў астатнія сезоны — неўміручая лужына каля пад’езда.) Бачыце як: бадзяжныя жывёлы — нашыя лекі ад прапаганды.

Грамадская прастора, як лужына, поўная пачуцця віны, — нагадваюць нам аблезлыя коцікі, калі з лужыны п’юць. Мы вінаватыя ў тым, што хочам існаваць у грамадскай прасторы, ці не так? Каб пазбавіць нас гэтага марнага жадання, ёсць нават адмысловы закон. На ўсялякі выпадак коцікі нагадваюць: гэтая прастора нам проста не належыць, яна занятая бадзяжнымі жывёламі, і перасяліць іх у якое лепшае месца мы можам толькі паасобку, кожны сам-сам-сам. Злуючыся на камунальшчыкаў, якія не могуць вырашыць праблему, можа, мы злуемся на тое, што нам забаронена яднаць высілкі?
Калі бадзяжныя жывёлы глядзяць на нас, ці не страх мы адчуваем — страх адказнасці за тое, што адбываецца? Ці не патрэбу не быць адказным у абсурдзе, які нас акаляе? Бо калі мы смялеем ды бярэм тую адказнасць, чорныя калядоўшчыкі завітваюць да нас а сёмай раніцы. Не-не, мы мізэрныя асобныя людзі, мы дакладна не вінаватыя ў тым, што за трасца творыцца. Не мы вінаватыя.
Цяпер вы адчуваеце, што каб па-сапраўднаму вырашаць праблему бадзяжных жывёл, варта пачаць не з іх? Але грамадская прастора пакуль настолькі нам не належыць, што за колькі звычайных слоўцаў пераліку, з чаго — і каго — варта пачаць, можна лёгка адгрэбсці дзясятачку. Сярод іх ёсць адно з трох літар: суд.

Ну добра, можна пачаць, прынамсі, з таго, каб па цэнтральных каналах, публічна, пры Богу і пры людзях, выбачыцца хаця б перад мігрантамі. Адправіць агрэсіўную прапаганду ў заслужаны адпачынак. Вось пра што я думаю, калі гляджу на бадзяжных сабак. Пра гэта — мой смутак па шчанятку, памерлым тым ранкам, калі мноству дарослых людзей было так страшна адказваць за прастору свайго жыцця, што мы выбралі зліняць у свой унутраны будслаў.
Марыя Касцюковіч, budzma.org
Калі вам неабыякавыя лёсы пакінутых жывёл, зазірніце на адмысловую старонку «Новага Часу» «Выратуй жыццё» — магчыма, там вы знойдзеце вернага сябра.