«З пачаткам вайны ў царкве пайшло дырэктыўнае насаджэнне ідэалогіі рускага свету»

Протаіерэй Георгій Рой распавёў «Н*шай Ніве» пра тое, чаму беларускія праваслаўныя святары перайшлі з-пад юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату пад амафор Канстанцінопальскага патрыярха і як гэта ўспрымаецца вернікамі.

Гістарычны момант: упершыню ў найноўшы час беларускія праваслаўныя святары перайшлі з-пад юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату пад амафор Канстанцінопальскага патрыярха, пад якім беларускае праваслаўе было да XVII стагоддзя.
Пераход ажыццявілі два аўтарытэтныя святары: протаіерэй Георгій Рой і іерэй Аляксандр Кухта. Яны звярнуліся да Патрыярха Канстанцінопальскага Варфаламея з просьбай прыняць іх пад свой амафор, бо па меркаваннях сумлення яны не могуць знаходзіцца ў юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату.
44-гадовы протаіерэй Георгій Рой быў дацэнтам Мінскай духоўнай акадэміі, у Гродне ён быў настаяцелем спачатку старажытнай Каложы, пасля — Пакроўскага кафедральнага сабора.
30-гадовы іерэй Аляксандр Кухта — самы папулярны праваслаўны відэаблогер Беларусі, аўтар канала «Бацюшка адкажа» з 47 тысячамі падпісчыкаў.
Абодва ў 2020-м асудзілі фальсіфікацыю выбараў і масавыя рэпрэсіі, а ў 2022-м — вайну ва Украіне.
Гэты крок двух беларускіх іерэяў можа стаць важным у эвалюцыі беларускага праваслаўя.
Журналісты «Н*шай Нівы» спыталі ў айца Георгія Роя найперш пра рэакцыю на іх крок і рашэнне патрыярха Варфаламея ў вернікаў унутры Беларусі. 

«Людзі ўспрымаюць мой крок з натхненнем»

«Думаў, будзе больш негатыўная рэакцыя на пераход. На асабістым узроўні вельмі многія людзі мяне віншуюць, некаторыя ўспрымаюць гэты мой крок з натхненнем, — кажа айцец Георгій Рой. — Хтосьці не зразумеў мяне, бо зараз прапаганда рускага свету зрабіла з Канстанцінопальскай царквы страшылку. Некаторыя, і гэта было прадказальна, адрэагавалі крайне варожа і не саромеліся ў эпітэтах.
Спакойна да гэтага стаўлюся. Верую ў адзіную царкву, ні з кім не раздзяляўся, проста перайшоў пад пастарскую і кананічную ўладу іншага прадстаяцеля царквы. Тыя, хто належыць да Рускай праваслаўнай царквы, для мяне па-ранейшаму браты і сёстры, але з тымі, хто апраўдвае і бласлаўляе вайну, я радыкальна не згодны і лічу гэта адступленнем ад Евангелля. Ведаю, што большасць у Беларускай праваслаўнай царкве не прымае вайну і гвалт, хаця і не можа пра гэта заявіць».
Колькі такіх людзей, па ацэнках Георгія Роя, якія ўспрымаюць яго крок «з натхненнем»? Сотні? Тысячы? Дзясяткі тысяч?


Іншым святарам айцец Георгій не бярэцца раздаваць парады і заклікаць далучацца.
«У кожнага свой жыццёвы кантэкст і абставіны. Сам па сабе пераход у іншую юрысдыкцыю не робіць цябе бліжэй да Бога. Праз такі крок можна пазбегнуць пэўных праблем і калізій, але само па сабе гэта не робіць цябе лепшым ці горшым. Дзе б чалавек ні быў, усё залежыць ад яго сумлення», — адказвае айцец Георгій.
Як айцец ацэньвае Сінод Беларускай праваслаўнай царквы?
«Сінод Беларускай царквы складаюць розныя людзі з досыць шырокім спектрам поглядаў. Ёсць там колькі перакананых прыхільнікаў «рускага свету», а іншыя прымаюць існуючую сітуацыю як яна ёсць і адпаведна гэтаму выбудоўваюць свой modus operandi».

«Калі ты кажаш, што Беларусь — асобная дзяржава, ты для іх адразу падазроны»

«Насаджэнне рускага свету ідзе з патрыярхіі, ад найбліжэйшых дарадцаў патрыярха Кірыла, — расказвае айцец Георгій.
— Ужо даўно ідзе прапаганда, што Беларусь і Расія — адзіны народ. Таксама сталі прысылаць малітвы для чытання на службах, гэта нібыта малітвы за мір, але яны так складзены, што ты молішся за мір вачыма Расійскай Федэрацыі.

Не чытаў гэтых малітваў, бо не згодзен з іх зместам. Асноўныя царкоўныя спікеры таксама цяпер за рускі свет, то-бок так ці інакш гэта цябе даганяе.

З другога боку, няма магчымасці працаваць над тым, каб у жыцці праваслаўнай царквы стала больш беларускай культуры. Беларускай мовы ў царкве і так было няшмат, але і ў тых асяродках, дзе яна была, яе павольна прыглушаюць. Калі ты цяпер кажаш, што любіш Беларусь, беларускую мову і культуру, ты не трапляеш у мейнстрым.

Для царкоўнай іерархіі прыкмета таго, што ты свой, калі ты актыўна транслюеш ідэі, што Беларусь і Расія — адзінае цэлае, што мы разам у адным акопе. А калі ты кажаш, што Беларусь — асобная дзяржава са сваёй культурай і прыгожай мовай, адразу трапляеш у разрад падазроных людзей.

Лічу, што Беларуская праваслаўная царква мусіла б выканаць місію па захаванні беларускай мовы і культуры, зрабіць свой унёсак. Не рабіць выгляд, што ў нас тут нешта беларускае, а даць магчымасць падтрымаць беларускую культуру, але пра гэта няма нават і гаворкі.

І мне здаецца, царква не павінна жыць, як армія, калі ёсць загад і ты выконваеш яго, не думаеш пра тое, згодзен ты ці не.

Царква — гэта сумленне, Евангелле, маральная ацэнка і рэакцыя на тое, што вакол цябе адбываецца. У царкве важная саборнасць, калі ніхто нічога строга не дыктуе, а царква збіраецца і абмяркоўвае пытанні разам, і абшчына іх вырашае», — кажа айцец Георгій.

Пра 2020-ты. «Тое, што многія не сказалі пра недапушчальнасць гвалту, таксама праява жорсткасці»

«Гэта быў год вялікай надзеі, вялікага смутку, год, калі я зразумеў, што Беларусь можа быць вельмі жорсткай.

З аднаго боку, мы пабачылі дзеянні сілавых структур Беларусі, надта жорсткія ў адносінах да грамадскіх структур краіны. Бачылі Акрэсціна, смерць Рамана Бандарэнкі, іншых загінулых. Але жорсткім было і тое, што многія людзі, можа, і былі шакаваныя, але не адрэагавалі на гэта належным чынам. Паразганялі, пабілі людзей? Нічога, я жыву ў сваім маленькім свеце. Тое, што беларускае грамадства ў сваёй большасці не сказала пра недапушчальнасць гвалту, таксама праява жорсткасці, але крыху іншая.

Часткова гэта праз страх, часткова праз нашу беларускую звычку «мая хата з краю». У невялікай ступені, магчыма, гэта праз затуманенасць прапагандай. Але факт застаецца фактам: многія людзі проста абыякава паглядзелі на Акрэсціна і яго ахвяр. І гэта, бадай што, найбольшая трагедыя. Канешне, многія мужна прайшлі і праходзяць выпрабаванні, церпяць наступствы таго, што яны паспрабавалі спыніць тое, што адбывалася. Але аказалася, што іх намаганняў недастаткова.

Настроі сярод вернікаў? Тое асяроддзе нічым не адрозніваецца ад зрэзу грамадства. Вельмі шмат людзей было натхнёна пераменамі, былі тыя, хто гэтыя перамены катэгарычна не прымаў. Дужа моцна адчувалася супрацьстаянне гэтых дзвюх груп.

Я тады выступаў за сумленныя выбары і супраць гвалту. Хтосьці горача падтрымліваў, а хтосьці казаў, што айцец Георгій палез у палітыку і займаецца не тым, чым трэба, што належыць шанаваць уладу і ўлада дадзена нам Богам. Але я не лез у палітыку, не агітаваў ні за аднаго з кандыдатаў і не выказваўся ні за адну з дзеючых сіл. Я гаварыў пра Евангелле.

Быў на той момант настаяцелем кафедральнага сабора ў Гродне. Сярод маіх прыхаджан, людзей, за якіх я адказны, былі члены выбарчых камісій, тыя, хто займаў нейкія пасады. Я як святар сказаў звычайную рэч — тое, што выбары павінны быць сумленнымі.

Мы як хрысціяне мусім дзейнічаць па Евангеллі, то-бок справядліва, а бацька хлусні — д’ябал. Кожны раз, калі мы хлусім, мы становімся на яго бок.

Калі пачаўся гвалт, я як святар сказаў, што так не павінна быць. Гэта парушэнне Божага закона, дадзенага людзям, мы не можам гэтага прыняць і таму асуджаем. Тлумачыў людзям, што гэта не пытанне палітыкі, што сутнасць нашай веры — не прымаць гвалту. Але для некаторых хрысціян, у тым ліку епіскапаў і святароў, аказалася, што наша вера — гэта гаварыць толькі пра рэлігійныя рэчы, пра абстрактную духоўнасць, якая ні да чога цябе не абавязвае. А мне здаецца, што калі ты хрысціянін, твая вера мусіць выяўляцца і ў звычайным жыцці, і тады ты не можаш прайсці міма, калі здзекуюцца з чалавека і катуюць яго.

Мы былі разам у адной царкве, спавядаліся, прычашчаліся, чыталі адны малітвы. Як магло здарыцца, што для людзей, якія вялі звычайнае хрысціянскае жыццё, стала магчымым апраўдваць гвалт і вайну і нават горача за гэта выступаць?

У Евангеллі Хрыстос кажа: «Хто хоча жыццё сваё зберагчы, той згубіць яго…» Такой прывабнай была стабільнасць, што думалі, навошта нам тая свабода.

Многія смяяліся з людзей, якія нагадвалі пра свабоду і змагаліся за яе. І што ўрэшце мае беларускі народ? Тая стабільнасць сыплецца на вачах. Ні свабоды, ні стабільнасці.

Хацелі зберагчы жыццё сваё і згубілі яго. Выгадавалі пачвару, якой цяпер самі баімся.

Чаго не зрабілі правадыры духоўныя? Пабаяліся свабоды, кінуліся ў абдымкі дзяржавы, мяняючы гэты вялікі дар на льготы і прэферэнцыі. Залатым бляскам купалоў прыкрывалі парушэнне праўды і закона», — кажа айцец Георгій. 

 «Адзін святар заклікаў салдат ісці і забіваць жанчын і дзяцей»

«Быў звольнены мой епіскап, уладыка Арцемій. Прыйшоў новы епіскап, прынёс новыя парадкі і атмасферу. З сабора, дзе я служыў, сышло мноства прыхаджан, якіх я ведаў. Бачыў, што замест іх у храме з’явіліся прыхільнікі рускага свету — тыя людзі, якія не надта паважалі ўладыку Арцемія.Зразумеў, што ў гэты новы прыход я ніяк не ўпісваюся. Папрасіўся, каб мяне перавялі ў вёску, каб мець магчымасць спакойна служыць, бо гэта быў час неймавернага ціску, правакацый і паклёпніцкіх публікацый пра мяне і іншых святароў. Мой сыход даў мне пэўную ступень свабоды: быў у вясковым храме са сваёй абшчынкай, кіраўніцтва было далёка.
У фінансавым плане стала дужа цяжка. Мяне накіравалі ў вельмі малы прыход — ён складаўся толькі з адной вёскі, і тая была на 75% каталіцкай. Але мы дужа пасябравалі ў гэтай Квасоўцы з людзьмі, я вярнуўся да сямейнай справы і заняўся пчалярствам, чытаў анлайн-лекцыі. Прыходзілі нейкія ахвяраванні, і на жыццё сям’і хапала.
У 2020 годзе да нас дахаты прыязджала міліцыя, перапужалі дзяцей, бо ў нас вісеў бел-чырвона-белы сцяг. Нас папрасілі яго зняць, я пісаў тлумачальную. Але больш на мяне ціснулі чыноўнікі ад рэлігіі, розныя ўпаўнаважаныя, настаўлялі «не лезці ў палітыку». Таксама ў тэлеграм-каналах спрабавалі мяне дыскрэдытаваць, думаю, больш за дзесяць разоў пра мяне там пісалі, але гэта абсалютна не працавала. А часам і працавала наадварот, бо людзі добра разумелі, чаму мяне на гэтых рэсурсах трэплюць.
Мяркую, што за мной досыць пільна назіралі. Шмат за што можна было да мяне прыдрацца, але, дзякуй Богу, Ён мяне неяк захаваў ад сапраўды брутальных формаў пераследу і ціску. Напрыклад, у 2020 годзе, калі быў гвалт на Акрэсціна, мы штогадзіны званілі ў званы нашага кафедральнага сабора, калі забілі Рамана Бандарэнку, мы таксама званілі ў званы. Гэта жудасна раздражняла чыноўнікаў ад рэлігіі. На Вялікдзень 2021 года ў нас была брама з бел-чырвона-белымі стужкамі, якія сімвалізуюць Хрыстова ўваскрэсенне, і нехта ўначы іх сарваў.
Погляд на жыццё царквы нашага новага ўладыкі, архіепіскапа Антонія, кардынальна адрозніваецца ад таго, які быў ва ўладыкі Арцемія.
Таму Антоній і прыйшоў, што камусьці здавалася, нібыта пры ўладыку Арцемію тут пануюць нацыяналісты і спее бунт, і новы епіскап павёў справы па-новаму.
Увогуле, узрушэнні ў царкве пачаліся з кавідам. Хтосьці ў абшчынах быў за строгія санітарныя меры, хтосьці казаў, што вы малаверныя і нельга такімі быць. Потым былі паслявыбарныя падзеі, і падзел у абшчынах стаў мацнейшым, а вайна скончыла гэты працэс светапогляднага раздзялення. На санітарныя меры і выбары можна было яшчэ паглядзець па-рознаму, а калі пачалася вайна, людзі канчаткова занялі тую ці іншую пазіцыю. І зараз яны могуць прыходзіць у адзін храм маліцца, але гэта дзве групы, якія паміж сабой узаемадзейнічаюць намінальна.
Вельмі многія адчуваюць маральны канфлікт, што Руская праваслаўная царква апраўдвае агрэсію Расіі супраць Украіны, што некаторыя святары радуюцца, калі ляцяць ракеты і разбураюць украінскія гарады. Па інтэрнэце разляцелася відэа, дзе адзін святар заклікаў салдат ісці і забіваць жанчын і дзяцей, бо кажуць, што і ў іх вобразе можа быць дэман. Але царкоўная іерархія ніяк не рэагуе на гэта: нікога не карае, не кажа, што так нельга рабіць, што святару недапушчальна казаць такія жудасныя рэчы. А калі святар заклікае да міру і асуджае вайну, ён адразу робіцца баламутам, яго караюць. Людзі ўсё гэта бачаць і разумеюць, што хрысціянская маральнасць фактычна перавернута», — кажа айцец Георгій.

«Мне было страшна, што магу прывыкнуць жыць у несвабодзе»

«Востра адчуваю, што адзін з найвялікшых дароў Бога — дар свабоды, і мне вельмі цяжка, калі мяне яе пазбаўляюць. Разумею, што такое адказнасць, паслушэнства свайму епіскапу і царкве. Але калі брацкія ўзаемаадносіны замяняюцца канцыляршчынай і прымусам, калі табе не даюць свабодна гаварыць і вырашаць, з цябе робяць марыянетку, я так жыць не магу, проста задыхаюся.
Я многа падарожнічаў, маю шмат сяброў-святароў у розных праваслаўных цэрквах. Мы гутарым, яны расказваюць пра ўмовы ў сваіх цэрквах, і я ведаю, як у Канстанцінопальскай, Сербскай, Польскай цэрквах выбудоўваюцца ўзаемаадносіны паміж святарствам і епіскапствам. Амаль што нідзе няма жорсткага вертыкальнага прымусу і армейскага парадку. Таму я і падаў прашэнне аб прыняцці мяне ў клір Канстанцінопальскага патрыярхату, бо ведаю, што ў гэтай царкве ёсць традыцыя хрысціянскай свабоды, злучанай з адказнасцю.
Вядома, былі сумненні. Вельмі цяжка мяняць звыклы лад жыцця, выходзіць з зоны камфорту. Мне было страшна, што магу прывыкнуць жыць у несвабодзе, прыняць гэта як зададзенасць. Таксама былі сумневы, бо выходзіў са звыклай сістэмы ўзаемаадносін, з’язджаў і вывозіў сваю сям’ю ў іншую краіну (у айца Георгія чацвёра дзяцей. — «НН»), сумняваўся, ці здолею іх пракарміць.
Наконт юрысдыкцыі сумневаў было няшмат, бо атмасфера ўнутры Рускай праваслаўнай царквы вельмі змянілася да горшага, амаль да невыноснага. Таму зрабіў выбар: хай лепш я тут буду ў нейкай невядомасці пра будучыню, але буду свабодны, чым застануся там і буду вымушаны прыняць несвабоду для сябе і сваіх дзяцей.
Мне было страшна думаць, што мае дзеці могуць засвоіць несвабоду.
Перажываў, бо ў школах усё ж такі ідзе прапаганда: былі розныя спецкурсы, якія падаюць гісторыю ў пэўным ракурсе, прапагандысцкія мерапрыемствы, на якіх абавязкова трэба быць дзецям.
Усё паказвала, што чым далей, тым горш. Было відавочнае апусканне жалезнай заслоны, і ад адной думкі, што яна раней ці пазней можа апусціцца на вельмі доўгі час і ты акажашся па расійска-беларускі бок, рабілася страшна.
Напісаў прашэнне ў адпачынак, і епіскап Антоній быў не надта засмучаны маім рашэннем выехаць з краіны.
Спачатку ішла гаворка пра тое, што я буду служыць у Германіі, у адной з царкоўных структур Маскоўскага патрыярхату. Мы збіраліся туды ехаць з сям’ёй і ўжо выехалі за мяжу, але потым зразумелі, што дзеці вельмі цяжка пераносяць адаптацыю да замежжа, таму вырашылі спыніцца ў Вільні.
Я даўно знаёмы з літоўскімі святарамі, якія перайшлі ў склад Канстанцінопальскай царквы. Спытаўся, ці ёсць у мяне магчымасць далучыцца да іх, і яны пахадайнічалі за мяне.
Напісаў прашэнне аб пераходзе ў склад кліру Канстанцінопальскай царквы, і патрыярх Варфаламей яго разгледзеў за некалькі дзён, прыйшоў станоўчы адказ.
Быць святаром для сваіх людзей — гэта вялікая радасць. І, шчыра кажучы, я вельмі рады, што склалася ўсё так, як склалася. Арандуем кватэру. І гэта найбольшы пункт расходаў. Пакуль мы не маем пастаяннай крыніцы даходаў. Я і жонка шукаем працу»,  — кажа айцец Георгій.

«Штучны інтэлект не заменіць любові, дабрыні, спагады»

Якая роля і месца царквы, рэлігіі ў эпоху штучнага інтэлекту, секвенаванага геному, ва ўмовах, калі ўсё менш сфер мы адносім да «волі Божай»? Святар разважае пра веру ХХІ стагоддзя.

«Чарговы этап тэхналагічнага развіцця насамрэч мяняе толькі знешняе асяроддзе і інфармацыйны фон, а чалавек застаецца тым самым, — кажа айцец Георгій. — Штучны інтэлект не заменіць любові, дабрыні, спагады і не зробіць чалавека больш шчаслівым.

Ён нават наўрад ці дапаможа ў пошуку сэнсу чалавечага існавання. Развіццё тэхналогій, наадварот, гранічна ставіць пытанне пра сутнасць чалавечага быцця, пра чалавека як такога. Развіццё рэлігійнага жыцця можа ісці ў двух галоўных кірунках.

Першы шлях: хаваючыся ад жорсткай тэхналагічнай рэальнасці, шмат хто будзе сыходзіць у свет ілюзорнай рэлігійнасці, якая і ствараецца чалавечай свядомасцю, каб было куды схавацца. Гэта своеасаблівая псіхалагічная рэакцыя. Такія вернікі заўсёды схільныя да тэорый змоў, кансерватызму, крайняга аскетызму, міфалагічнага мыслення.

Другі шлях — шлях глыбокай і асэнсаванай рэлігійнасці, спроба пошуку трансцэдэнтнага сэнсу быцця чалавека і свету, містычны, а не магічны пошук Творцы. Мяне не пужае культ геданізму і тое, як многія, асабліва маладыя людзі, яму аддаюцца. Я ведаю, што плоццю чалавек наядаецца вельмі хутка, а затым прыходзіць пошук таго, што вышэйшае за плоць. Рэлігія не будзе масавай. І гэта добра», — кажа айцец Георгій. 

«Самастойна выбудоўваць сваё жыццё»

«Цяпер мы з айцом Аляксандрам Кухтай плануем стварыць беларускі прыход у Вільні. Гэта будзе беларускамоўная абшчына, і мы шукаем для яе памяшканне — размова не пра класічную царкву з купаламі, а хутчэй пра залу, дзе мы будзем збірацца на службы. Таксама плануем там ладзіць нейкія сустрэчы. Магчыма, прыдумаем нешта для дзетак — ці нядзельную школку, ці цэнтр развіцця. Думаем ладзіць сацыяльныя праекты і супрацоўнічаць з беларусамі свету, выбудоўваць з імі адносіны і трымаць наша культурнае асяроддзе, каб мы захавалі ў замежжы сваю ідэнтычнасць», — кажа айцец Георгій.

Літоўскія святары Сусветнага патрыярхату, наколькі вядома, будуць служыць у царкве на Лукішках. Ці пусцяць туды беларусаў?

«Мы са святарамі-літоўцамі належым да адной царкоўнай структуры. І няма аніякай праблемы маліцца разам ці там, у Лукішках, служыць беларускую літургію. Аднак наш намер — арандаваць памяшканне ў цэнтры горада, дзе наша беларуская абшчына магла б самастойна выбудоўваць сваё жыццё.

У велікодную ноч адбудзецца першая беларуская літургія ў Лютаранскай кірсе. А потым знойдзецца памяшканне, якое мы будзем выкарыстоўваць на пастаяннай аснове».

Айцец Георгій разважае, ці будуць далучацца да Сусветнага патрыярхату іншыя святары ў іншых гарадах, дзе многа беларусаў-эмігрантаў, і дзе браць будынкі для службы.

«Працэдура змены кананічнай юрысдыкцыі досыць складаная. Думаю, наша сітуацыя можа падштурхнуць шэраг святароў таксама звярнуцца да Усяленскага патрыярха з просьбаю далучыцца да Канстанцінопальскай царквы. І трэба будзе глядзець, дзе, у якіх гарадах могуць узнікнуць новыя беларускія праваслаўныя абшчыны.

Беларусы Польшчы маюць магчымасць маліцца па-беларуску ў адным з прыходаў Польскай праваслаўнай царквы. Беларусы іншых еўрапейскіх краін наведваюць храмы іншых юрысдыкцый, але вельмі многа нашых суайчыннікаў, якія хацелі б мець магчымасць маліцца па-беларуску ў сваёй беларускай абшчыне. Тэарытычна, такія абшчыны могуць звяртацца да Усяленскага патрыярха з просьбаю даць ім святара-беларуса».

Просім святара падзяліцца думкамі пра будучыню. Беларуская праваслаўная царква пяройдзе з Маскоўскага патрыярхату ў Сусветны? Калі так, то які правільны спосаб дзеяння, каб прыйсці да гэтага? Што могуць рабіць людзі ўнутры Беларусі і дыяспара для гэтага?

«Прагнозы на будучыню — вельмі няўдзячная справа, тым больш, калі гаворка ідзе пра Царкву.

Царква — Хрыстова спадчына, Ён накіроўвае яе жыццё. Але павінен быць рух і з боку чалавека. Таму ўсе праваслаўныя беларусы, якія дбаюць пра сваю культуру і мову, мусяць прыкласці максімум намаганняў, каб Беларуская царква была беларускай не толькі па назве, але і па напаўненні свайго жыцця і сутнасці. І тут ужо няма розніцы, дзе ты знаходзішся і да якога патрыярхату ты належыш. Вышэйшая воля Божая і гісторыя расставяць усё на свае месцы.

Цяпер будучыня нашай краіны залежыць не толькі ад нас, але і ад тых глабальных зрушэнняў, якія мы назіраем. Здзяйсняецца нейкая таямніца Божай волі  ў гісторыі чалавецтва і ў гісторыі беларускага народа. Усё недарма. Нават тое дрэннае, што мы бачым у Беларусі, тыя праблемы, якія людзі зазнаюць у эміграцыі, усё гэта Гасподзь спрабуе выправіць да лепшага, да перамогі над злом.

Змены здарацца тады, калі наш народ і на радзіме, і ў эміграцыі назапасіць дастатковы патэнцыял дабра і праўды, неабходных для перамогі».