«Не трэба цурацца, трэба размаўляць». Падляшскі беларус — пра свой шлях да мовы дзядоў

Ведаць беларускую мову важна не толькі для жыхароў Беларусі і тых, хто з’ехаў з краіны з розных прычын, але і для прадстаўнікоў нацыянальнай меншасці ў Польшчы. На Падляшшы жыве ад 50 да некалькіх сотняў тысяч беларусаў, якія з’яўляюцца тут карэнным насельніцтвам.

«MOST» паразмаўляў з падляшскім беларусам і журналістам «Polskie Radio Białystok» Міхасём Сцепанюком пра яго шлях да мовы дзядоў, культурнае жыццё мясцовых беларусаў, а таксама пра тое, чаму могуць навучыцца беларуская дыяспара і нацыянальная меншасць адна ў адной.

«Адчуванне беларускай адметнасці было, але пра гэта ў хаце не гаварылася»

Міхась Сцепанюк нарадзіўся ў Бельску Падляшскім у 1984 годзе. Яго бацькі таксама нарадзіліся ў гэтым горадзе. У сям’і размаўлялі па-польску.

— Большасць прадстаўнікоў беларускай меншасці з майго пакалення мелі бацькоў, якія нарадзіліся на вёсцы. А ў мяне толькі дзяды нарадзіліся на вёсцы, і менавіта яны пераехалі ў свой час у горад. Бабуля і дзядуля яшчэ размаўлялі «па-свойму».

У бацькоўскім доме не ўзнікала пытання нацыянальнай прыналежнасці. Хаця, канешне, Міхась адчуваў адрозненне ад іншых, датычнасць да беларускай нацыянальнасці. Перш за ўсё, ён чуў, як бабуля з дзядулем размаўляюць па-падляшску. А па-другое, сям’я была праваслаўнай, таму існавалі і адпаведныя традыцыі.

— Тады праваслаўе было важнай часткай беларускай ідэнтыфікацыі. Ва ўсялякім разе, адчуванне беларускай адметнасці ў нас было, але пра гэта ў хаце не гаварылася, і пытання такога не ўзнікала.

Аднак нягледзячы на тое, што ніякіх размоў бацькі з маленькім Міхасём не праводзілі, менавіта яны аддалі яго ў школу, дзе было абавязковае вывучэнне беларускай мовы. А пазней яны падтрымалі хлопца ў яго цікаўнасці да роднай культуры.

«Мне шанцавала сустракаць добрых людзей на сваёй жыццёвай дарозе»

У школе Міхась пачаў цікавіцца жыццём меншасці. Але ён прызнаецца, што напачатку ўрокі беларускай мовы не любіў.

— Бо быў з польскамоўнай сям’і і не ведаў нават падляшскага дыялекту, якім карысталіся дзеці, бацькі якіх прыехалі з вёскі. Але ў трэцім класе мне сустрэлася супернастаўніца Валянціна Бабулевіч, яна па сённяшні дзень вучыць беларускай мове ў Бельску Падляшскім. Тады мяне і зацікавіла тэма беларускай мовы, тоеснасці.

Мужчына ўспамінае, што настаўнікі ў школе працавалі добрыя. Яны не перарывалі вучняў, калі тыя гаварылі па-падляшску, ужо потым маглі паправіць, нешта дадаць да адказу. Хаця былі і такія, што спынялі адказ «па-свойму» і патрабавалі гаварыць на літаратурнай мове.

Выкладчыца Валянціна Бабулевіч заахвоціла маленькага Міхася пісаць у тыднёвік беларусаў у Польшчы «Ніва» — у дадатак для дзяцей «Зорка». А пазней Ганна Кандрацюк-Свярубская, якая вяла гэты дадатак, запрасіла хлопца на «Сустрэчы Зоркі», на якіх ладзіліся мастацкія, журналісцкія і літаратурныя майстар-класы. Яны адбываюцца і па сённяшні дзень.

— Я іх наведваў і неяк уцягнуўся ў гэтае беларускае жыццё. Ужо пазней пазнаёміўся з Дарафеем Фіёнікам, чалавекам з вёскі, які даследуе мясцовую гісторыю і культуру. Так гэта і пачалося. Мне шанцавала сустракаць добрых людзей на сваёй жыццёвай дарозе.

«Мова вольных»: крок у беларускую мову і сусвет

«У беларусаў Падляшша перастаў існаваць вясковы комплекс»

Міхась адзначае, што культурнае жыццё меншасці змянілася. Яшчэ ў 1980-я яно было звязана з вёскай, і з-за гэтага ў многіх беларусаў нараджаліся комплексы, што іх культура горшая. Мяняцца ўсё пачало ў 1990-я. З аднаго боку, цэнтр беларускага жыцця перамяшчаўся ў гарады, але з другога — сталі знікаць носьбіты падляшскага дыялекту.

— Насамрэч нават мае аднагодкі ўжо не былі носьбітамі гэтай гаворкі. Так можна гаварыць пра іх бацькоў, якія пераехалі ў горад з вёскі. А мае сябры проста ведалі, разумелі гэты дыялект, бо іх бабулі так размаўлялі. Можа, нехта мог ім нават і карыстацца час ад часу. Але гэта ўжо не носьбіты. Носьбіты — гэта людзі, якім сёння 50 гадоў і болей.

У 1990-я з’явіліся актывісты, якія паказвалі, што быць беларусам на Падляшшы — значыць быць звычайным сучасным чалавекам, што беларуская культура цікавая, адметная і іншая. Міхася ў той час, напрыклад, «заразілі» альтэрнатыўнай рок-музыкай. Ён кажа, што быў ашаломлены, што такое ёсць па-беларуску.

— Вёска ўжо не з’яўляецца базай для беларускай меншасці. Ёй сталі гарады. І, па-мойму, найбольш актыўны Беласток. Бо тут жывуць бацькі, якія ўдзельнічаюць, напрыклад, у аб’яднанні «ABBA», тут жыве шмат актывістаў беларускай справы. Я бачу, што меншасць эвалюцыяніравала. З’явіліся свядомыя людзі, і перастаў існаваць той самы вясковы комплекс. Гэта тое, да чаго імкнуўся ў свой час Сакрат Яновіч.

Нацыянальнае адраджэнне павінна пачацца з мовы

«Каб добра карыстацца нечым, трэба гэта практыкаваць»

Міхась кажа, што жыццё меншасці развіваецца. Ёсць беларускамоўныя медыя, такія як «Радыё Рацыя». Сам мужчына з калегамі вядзе на «Radio Białystok» перадачу «Пад знакам Пагоні». У беластоцкім аддзеле польскага тэлебачання раз на тыдзень выходзіць перадача «Tydzień białoruski».

Таксама ёсць шмат аб’яднанняў, якія ладзяць розныя імпрэзы, рэалізуюць праекты. Напрыклад, фонд «Tutaka» сёлета правёў аднайменны фестываль, які наведалі каля 5 тыс. чалавек. Гэтае мерапрыемства стала магчымым у тым ліку дзякуючы супрацоўніцтву з беларускай дыяспарай, а большасць яго наведвальнікаў былі менавіта беларусы, якія з’ехалі з Беларусі, ратуючыся ад рэпрэсій.

Наконт падзей 2020 года Міхась кажа, што тады беларусы меншасці былі вельмі ўзрушаныя. А тыя, хто не цікавіўся Беларуссю, зацікавіліся ёй.

— Мяне ўразіла масавасць пратэстаў. А што рабілася ў Беластоку 9 жніўня?! Людзі ўвесь дзень стаялі ў чарзе, каб прагаласаваць. Мяне ўсё гэта вельмі ўзрушыла, я адчуў яшчэ большую годнасць ад таго, што з’яўляюся часткай гэтай нацыі.

Мужчына ўпэўнены, што дыяспара і меншасць могуць шмат чаму навучыцца адзін у аднаго. Беларусы, што прыехалі ў Польшчу, маюць вялікую энергію нешта рабіць, а беларусы Падляшша — вопыт і разуменне мясцовай спецыфікі.

Напрыканцы размовы Міхась (ён таксама прафесійна выкладае іспанскую мову) даў простую, але слушную параду, як палепшыць веданне беларускай мовы.

— Наогул, каб добра карыстацца нечым, трэба гэта практыкаваць. Ты не будзеш карыстацца добра мовай, калі не будзеш на ёй размаўляць. Так што самае важнае — проста гаварыць. Не цурацца, не саромецца, а проста размаўляць — і  ўсё. Тады будзе добра.