Пачалася кампанія ў абарону беларускай мовы праз Канстытуцыйны суд

Сябры грамадзянскай ініцыятывы “Рада беларускай інтэлігенцыі”, у тым ліку вядомыя айчынныя грамадскія дзеячы паэты Анатоль Вярцінскі і Сяргей Законнікаў, пісьменнік Эрнэст Ялугін, мовазнаўца Лявон Баршчэўскі, кінадраматург Уладзімір Халіп, кінарэжысёр Уладзімір Колас і генерал Валер Фралоў падпісалі зварот у Канстытуцыйны суд у абарону беларускай мовы.



Узор звароту заяўнікаў — грамадскіх актывістаў і іх аб’яднанняў, рухаў, ініцыятываў і палітычных партый у Канстытуцыйны суд падрыхтаваў старшыня юрыдычнай камісіі рэспубліканскага праваабарончага грамадскага аб’яднання “Беларускі Хельсінкскі камітэт” Гары Паганяйла разам з сябрамі БХК у парадку раздзела 24 Закона Рэспублікі Беларусь “Аб канстытуцыйным судаводстве”.

У інтэрв'ю карэспандэнту НЧ спадар Гары Паганяйла адзначыў, што ў апошнія гады адбываецца моцны ціск на беларускую мову з боку рускай. Дзяржаўная беларуская мова — мова тытульнай нацыі Беларусі — беларусаў, якія складаюць 84 адсоткі насельніцтва краіны, паступова страчвае свае пазіцыі і выціскаецца з розных сфераў ужытку, у тым ліку з дзяржаўных структураў, адукацыі, справаводства, судаводства, арміі і абслугоўвання насельніцтва. Справа дайшла да таго, што на пачатку XXI стагоддзя ЮНЭСКА аднесла беларускую мову да моваў, якім пагражае знікненне.

І на справе сфера ўжытку беларускай мовы сёння абмяжоўваецца толькі сям’ёй, набажэнствамі шэрагу канфесій, навуковымі даследаваннямі і выданнямі па гісторыі і культуры, а таксама невялікай колькасцю твораў мастацкай літаратуры — айчыннай і перакладной. У краіне няма аніводнай вышэйшай навучальнай установы, дзе выкладанне ўсіх прадметаў вялося б выключна па-беларуску, з 200 тысяч прававых актаў толькі 3,1 адсоткі выдадзены на беларускай мове, па-беларуску амаль не праводзяцца пасяджэнні вышэйшых дзяржаўных органаў Беларусі. 

Такія падыходы парушаюць канстытуцыйны прынцып роўнасці абедзвюх дзяржаўных моваў — беларускай і рускай, прыводзяць да дамінуючага ўжывання рускай мовы за кошт беларускай і могуць быць ацэненыя як дыскрымінацыйныя. Усё гэта — жахлівыя рэчы для нацыянальнай дзяржавы, якая абвясціла сябе незалежнай, сацыяльнай прававой і дэмакратычнай.       

Юрыст паведаміў, што з 13 красавіка 2014 года ўступіў у сілу Закон Рэспублікі Беларусь “Аб канстытуцыйным судаводстве”, які дазваляе грамадзянам і іх аб’яднанням звяртацца ў Канстытуцыйны суд і ініцыяваць вытворчасць аб устараненні ў нарматыўных прававых актах прабелаў, юрыдычных калізіяў і прававой нявызначанасці.

Што азначае гэта на практыцы?  Не закранаючы палітычных аспектаў развіцця двухмоўя, трэба звярнуць увагу на яго прававы бок.  Аналіз правапрымянення заканадаўства аб мовах, сведчыць аб тым, што ў ім маюцца прабелы, юрыдычныя калізіі, прававая нявызначанасць. Адну з карэнных прычын практыкі, якая складаецца ў выкарыстанні моваў, праваабаронцы бачаць у Законе аб мовах, у выкарыстанні  ўнутрана супярэчлівага злучніка “або”. Так, у Законе, што змяшчае 34 артыкулы, дадзены  злучнік у розных інтэрпрэтацыях (“на беларускай і (або) рускай мовах”, “на беларускай або рускай мовах”, “на беларускай ці рускай мовах” і г.д.) сустракаецца 40 разоў!

Пры гэтым варта адзначыць, што Закон, гарантуючы роўнасць моваў, не змяшчае прававых механізмаў, якія забяспечвалі б неабходны баланс у выкарыстанні дзвюх дзяржаўных моваў, прыярытэтнага вывучэння і выкарыстання нацыянальнай мовы тытульнай нацыі з улікам гістарычных, дэмаграфічных і лінгвістычных асаблівасцяў развіцця Беларусі як незалежнай дзяржавы.

Такі прабел у заканадаўчым рэгуляванні прыводзіць да сітуацыі, калі на практыцы ў шматлікіх сферах дзяржаўнай дзейнасці і грамадскага жыцця, спасылаючыся на злучнік “або”, безальтэрнатыўна выкарыстоўваецца руская мова. Гэтая безальтэрнатыўнасць прапаноўваецца грамадзянам і чыноўнікам, Але калі грамадзянін мае справу з дзяржавай і чыноўніцтвам, атрымліваецца, што не грамадзянін замаўляе мову зносінаў, а службовая асоба вызначае гэтую мову. Так адбываецца ў судах, справаводстве і судаводстве. Даходзіць да смешнага, калі назвы адміністрацыйна-тэрытарыяльных органаў улады на шыльдах будынкаў адміністрацый шэрагу раёнаў сталіцы (Заводскага, Маскоўскага, Кастрычніцкага, Савецкага і Фрунзенскага) напісаныя на рускай мове. У гэтай канкрэтнай сітуацыі выбар мовы зносінаў аказаўся не за грамадзянамі і іхняй роднай беларускай мовай, а за службоўцамі.

Дзеля таго, каб узбудзіць вытворчасць па справе аб выдаленні ў заканадаўстве аб мовах прабелаў, выключэнні ў ім калізіяў і прававой нявызначанасці, БХК і падрыхтаваў узор звароту грамадзянаў і іх аб’яднанняў у Канстытуцыйны суд. Заяўнікі звяртаюцца ў Канстытуцыйны суд з просьбай прыняць рашэнне з прапановамі канкрэтным дзяржаўным установам і службовым асобам аб неабходнасці выдалення ў актах заканадаўства аб мовах прабелаў, выключэння ў іх калізіяў і прававой нявызначанасці. 

Праваабаронца выказаў надзею, што найбольш актыўная частка беларускага грамадства возьме ўдзел у шырокай нацыянальнай кампаніі па абароне беларускай мовы. Дзеля поспеху кампаніі сябры БХК падрыхтавалі адпаведны інфармацыйна-метадычны ліст “Вытворчасць па справе аб устараненні ў нарматыўных прававых актах прабелаў, калізіяў і прававой нявызначанасці”.

Сябры грамадзянскай ініцыятывы “Рада беларускай інтэлігенцыі”, у тым ліку вядомыя айчынныя грамадскія дзеячы паэты Анатоль Вярцінскі і Сяргей Законнікаў, пісьменнік Эрнэст Ялугін, мовазнаўца Лявон Баршчэўскі, кінадраматург Уладзімір Халіп, кінарэжысёр Уладзімір Колас і генерал Валер Фралоў падпісалі зварот у Канстытуцыйны суд у абарону беларускай мовы.

Узор звароту заяўнікаў — грамадскіх актывістаў і іх аб’яднанняў, рухаў, ініцыятываў і палітычных партый у Канстытуцыйны суд падрыхтаваў старшыня юрыдычнай камісіі рэспубліканскага праваабарончага грамадскага аб’яднання “Беларускі Хельсінкскі камітэт” Гары Паганяйла разам з сябрамі БХК у парадку раздзела 24 Закона Рэспублікі Беларусь “Аб канстытуцыйным судаводстве”.

У інтэрв'ю карэспандэнту НЧ спадар Гары Паганяйла адзначыў, што ў апошнія гады адбываецца моцны ціск на беларускую мову з боку рускай. Дзяржаўная беларуская мова — мова тытульнай нацыі Беларусі — беларусаў, якія складаюць 84 адсоткі насельніцтва краіны, паступова страчвае свае пазіцыі і выціскаецца з розных сфераў ужытку, у тым ліку з дзяржаўных структураў, адукацыі, справаводства, судаводства, арміі і абслугоўвання насельніцтва. Справа дайшла да таго, што на пачатку XXI стагоддзя ЮНЭСКА аднесла беларускую мову да моваў, якім пагражае знікненне.

І на справе сфера ўжытку беларускай мовы сёння абмяжоўваецца толькі сям’ёй, набажэнствамі шэрагу канфесій, навуковымі даследаваннямі і выданнямі па гісторыі і культуры, а таксама невялікай колькасцю твораў мастацкай літаратуры — айчыннай і перакладной. У краіне няма аніводнай вышэйшай навучальнай установы, дзе выкладанне ўсіх прадметаў вялося б выключна па-беларуску, з 200 тысяч прававых актаў толькі 3,1 адсоткі выдадзены на беларускай мове, па-беларуску амаль не праводзяцца пасяджэнні вышэйшых дзяржаўных органаў Беларусі. 

Такія падыходы парушаюць канстытуцыйны прынцып роўнасці абедзвюх дзяржаўных моваў — беларускай і рускай, прыводзяць да дамінуючага ўжывання рускай мовы за кошт беларускай і могуць быць ацэненыя як дыскрымінацыйныя. Усё гэта — жахлівыя рэчы для нацыянальнай дзяржавы, якая абвясціла сябе незалежнай, сацыяльнай прававой і дэмакратычнай.       

Юрыст паведаміў, што з 13 красавіка 2014 года ўступіў у сілу Закон Рэспублікі Беларусь “Аб канстытуцыйным судаводстве”, які дазваляе грамадзянам і іх аб’яднанням звяртацца ў Канстытуцыйны суд і ініцыяваць вытворчасць аб устараненні ў нарматыўных прававых актах прабелаў, юрыдычных калізіяў і прававой нявызначанасці.

Што азначае гэта на практыцы?  Не закранаючы палітычных аспектаў развіцця двухмоўя, трэба звярнуць увагу на яго прававы бок.  Аналіз правапрымянення заканадаўства аб мовах, сведчыць аб тым, што ў ім маюцца прабелы, юрыдычныя калізіі, прававая нявызначанасць. Адну з карэнных прычын практыкі, якая складаецца ў выкарыстанні моваў, праваабаронцы бачаць у Законе аб мовах, у выкарыстанні  ўнутрана супярэчлівага злучніка “або”. Так, у Законе, што змяшчае 34 артыкулы, дадзены  злучнік у розных інтэрпрэтацыях (“на беларускай і (або) рускай мовах”, “на беларускай або рускай мовах”, “на беларускай ці рускай мовах” і г.д.) сустракаецца 40 разоў!

Пры гэтым варта адзначыць, што Закон, гарантуючы роўнасць моваў, не змяшчае прававых механізмаў, якія забяспечвалі б неабходны баланс у выкарыстанні дзвюх дзяржаўных моваў, прыярытэтнага вывучэння і выкарыстання нацыянальнай мовы тытульнай нацыі з улікам гістарычных, дэмаграфічных і лінгвістычных асаблівасцяў развіцця Беларусі як незалежнай дзяржавы.

Такі прабел у заканадаўчым рэгуляванні прыводзіць да сітуацыі, калі на практыцы ў шматлікіх сферах дзяржаўнай дзейнасці і грамадскага жыцця, спасылаючыся на злучнік “або”, безальтэрнатыўна выкарыстоўваецца руская мова. Гэтая безальтэрнатыўнасць прапаноўваецца грамадзянам і чыноўнікам, Але калі грамадзянін мае справу з дзяржавай і чыноўніцтвам, атрымліваецца, што не грамадзянін замаўляе мову зносінаў, а службовая асоба вызначае гэтую мову. Так адбываецца ў судах, справаводстве і судаводстве. Даходзіць да смешнага, калі назвы адміністрацыйна-тэрытарыяльных органаў улады на шыльдах будынкаў адміністрацый шэрагу раёнаў сталіцы (Заводскага, Маскоўскага, Кастрычніцкага, Савецкага і Фрунзенскага) напісаныя на рускай мове. У гэтай канкрэтнай сітуацыі выбар мовы зносінаў аказаўся не за грамадзянамі і іхняй роднай беларускай мовай, а за службоўцамі.

Дзеля таго, каб узбудзіць вытворчасць па справе аб выдаленні ў заканадаўстве аб мовах прабелаў, выключэнні ў ім калізіяў і прававой нявызначанасці, БХК і падрыхтаваў узор звароту грамадзянаў і іх аб’яднанняў у Канстытуцыйны суд. Заяўнікі звяртаюцца ў Канстытуцыйны суд з просьбай прыняць рашэнне з прапановамі канкрэтным дзяржаўным установам і службовым асобам аб неабходнасці выдалення ў актах заканадаўства аб мовах прабелаў, выключэння ў іх калізіяў і прававой нявызначанасці. 

Праваабаронца выказаў надзею, што найбольш актыўная частка беларускага грамадства возьме ўдзел у шырокай нацыянальнай кампаніі па абароне беларускай мовы. Дзеля поспеху кампаніі сябры БХК падрыхтавалі адпаведны інфармацыйна-метадычны ліст “Вытворчасць па справе аб устараненні ў нарматыўных прававых актах прабелаў, калізіяў і прававой нявызначанасці”.