Сяргей Лазніца: У людзей была магчымасць спыніць беззаконне. І гэтая магчымасць была ўпушчаная

Сусветнавядомы рэжысёр, ураджэнец Беларусі Сяргей Лазніца ў інтэрв'ю Свабодзе — пра тое, чаму не лічыць беларускі пратэст мірнай рэвалюцыяй; чаму раіць усім перачытаць аповесць Алеся Адамовіча «Карнікі»; якая будзе будучыня ў Лукашэнкі і чаму катаванні — гэта не ўнутраная справа Беларусі.

«Мірнымі дэманстрацыямі і ахвярным паводзінамі перамагчы гэтую ўладу немагчыма»

— Сяргей, у вас ёсць знакаміты фільм «Майдан», і вы калісьці расказвалі, што, калі прыязджалі ў Кіеў, былі перакананыя, што Майдан пераможа, калі яшчэ гэта было не для ўсіх відавочна. Што вы думаеце пра беларускую мірную рэвалюцыю? Ці гэтак жа ўпэўненыя ў перамозе? Якім чынам і ў які перыяд гэта магчыма?
— Я хацеў бы найперш сказаць, што я магу памыляцца, і мае думкі заснаваныя на тым, што я магу назіраць здалёку — наколькі гэта магчыма, атрымліваючы, у параўнанні з тымі, хто знаходзіцца цяпер у Беларусі, даволі мізэрную інфармацыю. У снежні 2013 году на Майдане я быў і мог адчуць і настроі людзей, зразумець, куды гэта ўсё можа прывесці. Цяпер такой магчымасці ў мяне няма. Так што мае думкі — меркаванні старонняга.
Ніякай «беларускай мірнай рэвалюцыі», на мой погляд, пакуль што няма. Тое, што я назіраю, рэвалюцыяй не з'яўляецца. Гэта пратэст, які «мірным» назваць ужо складана. Ужо пралілася кроў, і праз збіццё і катаванні прайшлі тысячы грамадзян. Гэты пратэст мае адну мэту — скінуць уладу Лукашэнкі, але мне незразумела, якім чынам гэтая мэта будзе дасягнутая. Я думаю, што мірнымі дэманстрацыямі і ахвярным паводзінамі перамагчы гэтую ўладу немагчыма.

«Лукашэнка песціў і нарошчваў структуры гвалту і тэрору. І насельніцтва ўсё гэта яму дазваляла рабіць»

— Чым прынцыпова адрозніваюцца беларуская мірная рэвалюцыя, ці як вы кажаце, беларускі пратэст, і ўкраінская Рэвалюцыя годнасці? Што ў іх агульнага?
— Украінская рэвалюцыя пачалася пасля таго, як 30 лістапада 2013 году на Майдане паліцыя жорстка пабіла студэнтаў-пратэстоўцаў. Абурэнне людзей было настолькі моцным, што прывяло да мільённай дэманстрацыі ў Кіеве, акупацыі цэнтру гораду і утварэнню Майдана, які запатрабаваў ад улады пакараць вінаватых у збіванні студэнтаў.
У Беларусі пратэст пачаўся пасля таго, як стала ясна, што ўлада сфальсіфікавала «выбары» прэзідэнта. Але найперш трэба прызнаць, што ніякіх выбараў у Беларусі не было. Сітуацыя, калі напярэдадні выбараў арыштоўваюць і кідаюць у турму апазіцыйных кандыдатаў толькі таму, што яны кандыдаты ў прэзідэнты краіны, не можа называцца «перадвыбарнай кампаніяй». У гэтым выпадку мы можам гаварыць толькі пра захоп або прысваенне ўлады. І ўлада была захоплена не ўлетку гэтага году, а значна раней, калі мы ўспомнім абставіны папярэдніх «выбараў». Але чамусьці тады гэтыя трукі з імітацыяй «волевыяўлення выбарнікаў» не выклікалі такога абурэння ў насельніцтва.
Усё гэта працягваецца ўжо не адно дзесяцігоддзе, і гэты «совхозно-завхозный» стыль кіравання, здавалася, цалкам задавальняў насельніцтва Беларусі. Доўгія гады Лукашэнка душыў усё, што магло быць несці хаця б самую нязначную небяспеку для яго ўлады, песціў і нарошчваў структуры гвалту і тэрору. І насельніцтва ўсё гэта яму дазваляла рабіць. Мне складана сказаць, што здарылася сёлета. Для мяне стаў поўнай нечаканасцю і сам пратэставы рух, і такая колькасць людзей, якія раптам усвядомілі сябе грамадзянамі краіны і мелі смеласць заявіць пра гэта.
Для мяне гэтае пытанне застаецца адкрытым. Што адбылося? Чаму народ трываў Лукашэнку дагэтуль і так рэзка адмовіў яму ў лаяльнасці цяпер? Бо нічога кардынальна не памянялася ў Беларусі. Проста прайшоў час. 26 гадоў прымалі за «бацьку» і падпарадкоўваліся, выконвалі законы, плацілі падаткі, цярпелі дэкрэты, нават такі дзікі, як дэкрэт аб падатку на дармаедства, і нічога. І тут раптам нешта адбылося. Надакучыў? Стала немагчыма вытрываць? Чаму гэта раптам? Мне здаецца, што гэта важнае пытанне і адказ на яго — ключ да разумення працэсаў, якія адбываюцца ў Беларусі.
Вядома, рэвалюцыя ва Украіне і пратэставы рух у Беларусі адрозніваюцца. Калі б з такой жа жорсткасцю дзейнічала ўкраінская паліцыя, разганяючы мірную дэманстрацыю, і з ізалятара выйшлі б шматлікія сведкі катавальняў і здзекаў, як на Акрэсьціна, я ўпэўнены, што гэта ўмоўнае «Акрэсьціна» ва Украіне неадкладна разабралі б па цаглінках, як Бастылію. І ніхто не змог бы спыніць людзей, таму што супраць 200 000 чалавек танкі не пашлеш. І людзі былі б у сваім праве, таму як улада творыць беззаконне і тым самым пазбаўляе сябе якой бы там ні было легітымнасці. Гэта ўжо не ўлада.
І замест таго, каб ісці да Акрэсьціна, дзе яшчэ працягвалі катаваць захопленых у закладнікі суграмадзян, людзі пайшлі да нейкай там стэлы, да нейкай рэзідэнцыі прэзідэнта, як быццам яго лёс кагосьці яшчэ хвалюе. Я не вельмі зразумеў, навошта туды хадзіць. У людзей была магчымасць спыніць беззаконне. І гэтая магчымасць была ўпушчаная. Што і справакавала далейшы гвалт без якой-небудзь магчымасці яму супраціўляцца. І такое становішча, на жаль, стала нормай. Момант быў упушчаны. Ва Украіне такі момант упушчаны не быў.

«Змена аднаго тырана на іншага без змены самой сістэмы ўлады ні да чога добрага не прывядзе»

— Людзі ў Беларусі доўга і з вялікімі ахвярамі развітваюцца з 26-гадовым праўленнем Аляксандра Лукашэнкі. Магчыма, што менавіта цяпер адбываецца сапраўднае пахаванне Сталіна, пахаванне савецкай, камуністычнай, бальшавіцкай рэвалюцыі ў Беларусі...
— Я б не спяшаўся ацэньваць падзеі такім чынам. Што значыць «развітваюцца з праўленнем»? Гэта такая рамантычная формула. Развітваючыся са Сталіным, людзі прысягалі на вечную вернасць яму, ягоным метадам кіравання і існаму ладу грамадскага жыцця. Наколькі я магу меркаваць, у Беларусі захавалася ў вельмі спецыфічнай форме савецкая ўлада з фіктыўнымі, як і ў СССР, органамі ўлады, з тым жа КДБ і структурамі гвалту, на чале якіх замест КПСС знаходзіцца адзін чалавек — адзіны кіраўнік, дыктатар.
І, перш чым разбурыць гэтую сістэму ўлады і такі тып грамадскага ўладкавання і грамадскіх адносін, неабходна разумець, а што, уласна, хацелася б пабудаваць і як гэта магчыма ажыццявіць. Фактычна Беларусі неабходна будзе прайсці праз такія ж перамены, праз якія прайшлі краіны, якія ўваходзілі некалі ў СССР, і выбраць свой шлях: ці развівацца такім чынам, як развівалася Літва, Латвія і Эстонія, ці неяк інакш. Трэба вырашыць пытанне ўласнасці, будовы грамадскіх інстытуцый, правасуддзя, парламенту, мясцовых органаў улады і гэтак далей, адмяніць «ручное кіраванне» кшталту «бяруся за яйкі — алей знікае» і стварыць сістэму ўлады, якая абапіраецца не на КДБ, а на грамадзянскую супольнасць.
Я не ведаю, ці абмяркоўваюцца гэтыя пытанні ў асяроддзі беларускай інтэлектуальнай эліты або хаця б у Каардынацыйнай радзе. Я пра гэта нічога не чуў. А калі гэтыя пытанні нават не ўздымаюцца і не абмяркоўваюцца, то змена аднаго тырана на іншага, бязь змены самой сістэмы ўлады, ні да чога добрага не прывядзе. Сталін памёр у 1953 годзе, і ў той момант надламілася савецкая ўлада, але сіла інерцыі цягнула краіну яшчэ трыццаць пяць гадоў.

«Я ўжо зрабіў фільм пра беларускі пратэст. Гэта фільм паводле аповесці Васіля Быкава „У тумане“»

— Ці ёсць у вас у планах фільм пра мірныя пратэсты ў Беларусі? Мастацкі, дакументальны? Якія чалавечыя гісторыі, сюжэты, трагедыі бачацца вам як рэжысёру найбольш цікавымі?
— Мне здаецца, я ўжо зрабіў фільм пра беларускі пратэст. Гэта фільм паводле аповесці Васіля Быкава «Ў тумане». Васіль Быкаў вельмі дакладна апісаў беларускі характар.
— У чым вы бачыце прычыны жорсткасці сілавікоў у Беларусі (катаванні, здзекі, знявагі людзей). Ці толькі ў загадах справа?
— Пра гэта пісаў Алесь Адамовіч у аповесці «Карнікі». Я вельмі раю ўсім перачытаць гэтую аповесць. Вядома, такая жорсткасць узрушае, але калі ўспомніць нашу нядаўнюю крывавую гісторыю; успомніць грамадства, з якога мы ўсе выйшлі; успомніць норавы, тую бязлітаснасць, тую непавагу да чалавека, сістэмнае і руціннае беззаконне, тады чаму здзіўляцца? У адрозненне ад Нямеччыны, дзе адбыўся Нюрнбергскі працэс, які асудзіў нацызм як злачынны рэжым, у постсавецкіх краінах ніхто ніякага суду над камунізмам не праводзіў. Ні ідэалогія, ні тыран, ні злачынцы ва ўладзе, якія знішчылі мільёны людзей, не былі асуджаныя. Камунізм як афіцыйная ідэалогія быццам выпарыўся, але людзі затрымаліся ў той жа сістэме нянавісці і хлусні.
— Як доўга ў ХХІ стагоддзі ўзброеная меншасць можа кіраваць большасцю, якая яе не прызнае і ненавідзіць?
— А мы не ведаем, ці «меншасць» гэта. Улада існуе да таго часу, пакуль большасць грамадзян працягвае яе прызнаваць і ёй падпарадкоўвацца. Калі б рэжым Лукашэнкі сапраўды апынуўся ў меншасці, то Аляксандра Рыгоравіча і яго паплечнікаў можна было б цяпер сустрэць па адрасе Oude Waalsdorperweg, 10, 2597AK, Гаага, Нідэрланды.
— Ці ёсць у вас блізкія людзі, сябры ў Беларусі, якія пацярпелі ад рэпрэсій за апошнія паўгода? Катаванні, арышты, звальненне, вымушаная эміграцыя?
— Вядома, ёсць.
— Якой вы бачыце будучыню Лукашэнкі?
— «Макбэт», акт V, сцэна 8.

«Як і ў выпадку з нацысцкім рэжымам, падобныя злачынствы не могуць быць унутранай справай краіны»

— Што б вы сказалі людзям у Беларусі, якія, ведаючы пра жорсткія рэпрэсіі ўладаў, працягваюць выходзіць з мірным пратэстам ужо чацвёрты месяц?
— Я магу толькі выказаць ім сваю падтрымку і салідарнасць. Вельмі хацелася б, каб і лідары апазіцыі, хто можа і хто пакліканы да такой долі, прынялі гэтую ношу і сталі палітыкамі. Вось ужо амаль чатыры месяцы ў Беларусі робяцца злачынствы супраць чалавечнасці. Дзейснай мерай магло б стаць стварэнне камісіі пры міжнародным трыбунале для збору матэрыялаў пра факты злачынстваў і асобаў, якія робяць злачынствы супраць чалавечнасці.
Гэтыя матэрыялы будуць пакладзены ў аснову будучага «Беларускага працэсу». Як і ў выпадку з нацысцкім рэжымам, падобныя злачынствы не могуць быць унутранай справай краіны, яны не маюць тэрміну даўнасці, і я ўпэўнены, што гэты працэс адбудзецца, і магу сабе ўявіць, якая колькасць людзей, не толькі ў Беларусі, але і ва ўсім свеце, жадаюць, каб правасуддзе перамагло. Беспакаранасць разбурае сістэму права не толькі ў краіне, дзе яна была парушаная, але і ўсюды, дзе правасуддзе пакуль што яшчэ існуе. Гэта пытанне прынцыповае, і яно датычыцца ўсіх.
Сяргей Лазніца, 56 гадоў. Нарадзіўся ў Баранавічах. Рэжысёр мастацкіх і дакументальных фільмаў. Аўтар мастацкіх карцінаў «Шчасце маё», «У тумане» (паводле аповесці Васіля Быкава), «Ціхмяная» (паводле апавядання Дастаеўскага «Кроткая»), «Данбас», і дакументальных фільмаў «Блакада», «Цуд святога Антонія», «Ліст», «Майдан», «Аўстэрліц», «Дзень перамогі», «Працэс», «Дзяржаўнае пахаванне» ды іншых. Двойчы ягоныя працы ў былі прызёрамі Канскага кінафестывалю — «У тумане» (прыз FIPRESCI ) і «Данбас» (прыз за рэжысуру).