Тэктанічны зрух у Хоцімскім раёне

Калі на рынку тавараў «камандуюць» попыт і прапанова, то на адміністрацыйным рынку — справядлівасць, але чыноўнікі прызначылі сябе адказнымі за яе падтрыманне.

Тэктанічныя зрухі, насуперак уяўленням геолагаў, назіраюцца не толькі ў зямной кары. Прывяду прыклад, запазычаны з артыкула Валерыя Каранкевіча «Хто заўтра напоіць нас малаком?» у «СН плюс». Былы першы намеснік Хоцімскага раёна прыводзіць наступную статыстыку: у 1980-я гады ў раёне пражывалі каля 20 тысяч чалавек. У той час у райвыканкаме працавалі 27 дзяржслужачых, а даярак налічвалася больш за 280. І толькі трое дзяржслужачых атрымлівалі заробак у 250 рублёў (першы сакратар райкама партыі, старшыня райвыканкама і першы намеснік). Заробак даярак перавышаў 400 рублёў. Сёння насельніцтва скарацілася ўдвая, колькасць аператараў машыннага даення — у 3,5 разы. Колькасць служачых у раённай адміністрацыі не змянілася. Іх заробак складае прыкладна 1300 рублёў пры сярэднім заробку аператараў у 130 рублёў.

Вось такі тэктанічны зрух раённага маштабу. 30 гадоў таму заробкі даярак былі ў 1,6 разы большымі за заробак самых высокааплатных раённых чыноўнікаў. Сёння сярэдні заробак чыноўнікаў перавышае зарплату аператараў машыннага даення ў 10 разоў!

Як такое стала магчымым? Была народная дзяржава — стала дзяржава для народа. Няўжо ўся справа ў прыназоўніку? Без бутэлькі тут не разабрацца. Але я — чалавек непітушчы, што рэзка зніжае мае шанцы дакапацца да ісціны. Тым не менш, паспрабую.

Роўнасць у беднасці

Савецкае грамадства — класічны прыклад грамадства мабілізацыйнага тыпу. Народная дзяржава пастаянна канцэнтравала масавую ўвагу на праблемах і пагрозах. Ад насельніцтва патрабавалася то даць адказ Кірзону, то затаіўшы дыханне сачыць за выратаваннем чалюскінцаў, то змагаецца з бязроднымі касмапалітамі. Важнай умовай падтрымання мабілізацыйнага ўзбуджэння было максімальнае спрашчэнне «карціны свету» да апазіцыі кшталту «свае — ворагі».

«У надзвычайных умовах войнаў і крызісаў, — тлумачыў сацыёлаг Юрый Лявада, — падобныя працэсы адбываюцца ў розных грамадствах на працягу нейкіх адрэзкаў часу. Калі яны робяцца неабходнымі перадумовамі самога існавання грамадскай сістэмы(выдзелена. — С.Н.), апошнюю правамерна разглядаць як мабілізацыйную».

Падтрыманне грамадства ў стане перманентнай мабілізацыі дазваляла дзяржаве на працягу дзесяцігоддзяў праводзіць палітыку «гарматы замест масла», накіроўваючы на сілавыя структуры і ваенна-прамысловы комплекс больш за 50% ВУП. Але ва ўмовах такога зруху ў размеркаванні рэсурсаў, дэманстрацыя партыйна-гаспадарчай элітай свайго сацыяльнага статусу з дапамогай прэстыжнага спажывання магла б разгарнуць палітычную актыўнасць мабілізаваных мас не супраць міфічных ворагаў, а супраць... эліты, што, дарэчы, і адбылося ў Перабудову.

Роўнасць у беднасці была важнай умовай падтрымання сацыяльнай стабільнасці на 1/6 частцы сушы. Такая была адна з генеральных ліній партыі. Аднак правядзенне яе ў жыццё патрабавала вялікага напружання, бо самі члены партыі ўвесь час шукалі спосабы ўхіліцца ад правядзення партыйнай лініі. І чым вышэй быў статус «ухіліста», тым больш у яго было для гэтага магчымасцяў.

Ва ўмовах усеагульнага дэфіцыту грошы не цалкам выконвалі свае функцыі меры каштоўнасці, сродкаў абарачэння і плацяжу. Таму за адну і тую ж колькасць рублёў высокапастаўлены чыноўнік у параўнанні са звычайным рабацягам мог набыць прынцыпова іншую колькасць тавараў, і — што вельмі важна! — прынцыпова іншай якасці ды асартыменту.

Элітныя дамы па спецпраектах будаваліся і ў часы «дарагога Леаніда Ільіча», але гэта была вельмі і вельмі аскетычная паводле сучасных мерак элітарнасць. Сам Брэжнеў, напрыклад, жыў у «двушцы» плошчай 54 квадратных метры. Так, у цэнтры Масквы. Так, на Кутузаўскім праспекце. Так, столі былі 3,5 метра. Ну і што!

Мастацтва набываць

Доўга трымаць грамадства ў стане мабілізацыі здольная толькі адмабілізаваная эліта. Больш за тое, сам працэс мабілізацыі, як сведчыць гістарычны вопыт, у Расійскай імперыі заўсёды пачынаўся зверху. Але адна справа — мабілізаваць селянін і гараджан у першым пакаленні, што жывуць у завадскіх бараках, і зусім іншая — уладальнікаў асобнай кватэр у стандартных пяціпавярховіках (хрушчоўках), якія паспелі далучыцца да масавага спажывання.

Калі ў першыя пасляваенныя дзесяцігоддзі памкненні большасці савецкіх людзей шмат у чым вызначаліся формулай: «Толькі б не было вайны», дык да пачатку 1970-х гадоў гэтая формула, а разам з ёй і вера ў камунізм, былі адціснутыя на задні план, што негатыўна адбілася на жаданні савецкага чалавека адгукацца на мабілізацыйныя заклікі. З гэтага часу і ў геаметрычнай прагрэсіі ён жадаў спажываць, і пажадана не вырабы айчыннай фабрыкі «Скараход», а фірму (націск на апошні склад).

Не лічыцца з такім жаданнем партыі не магла. Як гаворыцца, за што змагаліся, на тое і нарваліся. Столькі гадоў прапаганда паўтарала адно і тое ж, што ў краіне, дзе перамагла дыктатура пралетарыяту, вытворчасць вядзецца ў інтарэсах працоўных, і таму найбольш поўнае задавальненне іх растучых матэрыяльных і культурных патрэбаў становіцца непасрэднай мэтай вытворчасці.

«Галоўнае пасланне спажывецкіх рынкаў, — тлумачыць сацыёлаг Зыгмунт Баўман, — сапраўднае іх метапасланне — палягае ў наступным: любога кшталту дыскамфорт і нязручнасці з’яўляюцца зневажальнымі. Менавіта дзякуючы таму, што гэта маркетынгавае пасланне ўспрымаецца будучымі спажыўцамі, рынкі атрымліваюць найбольш эфектыўную ўладу. Шматграннае мастацтва жыцця можа быць цяпер зведзенае да адной тэхнікі — разумнае і паслядоўнае мастацтва набываць».

Няма нічога дзіўнага ў тым, што ў першых шэрагах авалодаўшых такім запатрабаваным народнымі масамі мастацтвам, апынуліся не тыя, хто вырабляў дэфіцыт, а тыя, хто яго размяркоўваў. Яны і сталі асноўнай рухаючай сілай Перабудовы. Натуральна, яны і былі галоўнымі бенефіцыярамі.

Рынак не толькі запоўніў таварамі калісьці наогул пустыя паліцы крамаў, але ў аўральным рэжыме шматкроць павялічыў колькасць саміх паліц. Уся звыклая для заходняга чалавека разнастайнасць маркеаў — ад міні- да супер- і гіпер- — пераехала з галівудскіх фільмаў у паўсядзённае жыццё беларусаў.

Але дэфіцыту ад гэтага менш не стала, толькі цяпер ён прыняў форму дэфіцыту... грошай. І ў гэтым плане нічога прынцыпова не змянілася. «Мастацтва набываць», для тых, хто стаіць ля станка і ля даільнага апарата, сёння зводзіцца да мастацтва пошуку танных прадуктаў харчавання. Авалодаць ім не так проста: карткі спажыўцоў, зніжкі для пенсіянераў да 12.00, распродажы… усяго і не пералічыш.

Ад перспектывы, што адкрылася, кружыцца галава. Таму зноў звярнуся па дапамогу да Зыгмунта Баўмана: «На ранняй стадыі развіцця для таго, каб чалавечы род мог сумесна дасягнуць таго, чаго малаверагодна было дасягнуць кожнаму яго прадстаўніку паасобку, нам быў патрэбны наследны прынц, харызматычны лідар ці народныя дэпутаты, чыя сіла прымусу была ўвасобленая ў дзяржаве. У сучасным індывідуалізаваным грамадстве спажывання гэтая задача кладзецца на спажывецкія рынкі з іх магчымасцямі спакушэння. Менавіта яны бяруць на сябе тую ролю, якую раней адыгрывала дзяржава».

Беларускі брэнд

Рынак забяспечвае багаты выбар тавараў, і разам з тым схаваны ад старонняга назіральніка яго адміністрацыйны двайнік падтрымлівае дэфіцыт грошай. На рынку тавараў «камандуюць» попыт і прапанова, на адміністрацыйным рынку — справядлівасць, ролю манапольных агентаў якой узялі на сябе чыноўнікі. Вынік іх дзейнасці ў асобна ўзятым раёне і апісаў Валерый Каранкевіч.

Справядлівасць — брэнд «беларускай мадэлі». Гэта «наша ўсё», або амаль «наша ўсё». Вось, напрыклад, якімі словамі адзіны палітык (АП) даваў наказы новапрызначаным кіраўнікам 18 красавіка 2018 года: «Справядліва ўсё павінна быць. Усяго ў законах не прапішаш. І калі дзесьці не хапае заканадаўчай базы — дзейнічай па справядлівасці. Справядлівасць вышэй за закон заўсёды, калі на тое пайшло. Бываюць несправядлівыя законы, а само паняцце справядлівасці (можна сказаць, філасофскае паняцце) абсалютнае. Таму зыходзіць трэба заўсёды з гэтага».

Вось чыноўнікі і дзейнічаюць! Па прыклады далёка хадзіць не трэба. Калі для АП «ёсць нейкі стандарт — ён і ў вопратцы, і ў гальштуках, і ў кашулях, і ў гадзінніках», пра што ён і заявіў на прэс-канферэнцыі беларускім і замежным СМІ ў студзені 2013 года, дык чаму б яму (стандарту) не існаваць для АП рэгіянальнага маштабу?

З аператарамі машыннага даення замежныя журналісты перасякаюцца ў выключных выпадках, чаго не скажаш пра кіраўнікоў адміністрацый усіх узроўняў. Па кіраўніках яны і складаюць меркаванне пра краіну ў цэлым, пра яе народ, — такім чынам, і пра тых, хто сваёй працай забяспечвае харчовую бяспеку краіны. Справядліва? Я думаю, справядліва.