"Забілі б і нас, і іх", — як беларускі хлопчык з Даўгінава дапамагаў ратаваць яўрэйскую сям'ю

Міжнародны дзень ахвяр Халакосту прызначаны менавіта на 27 студзеня, таму што ў гэты дзень вызвалілі канцэнтрацыйны лагер Асвенцім, дзе загінула каля 1,4 мільёна чалавек, пераважна яўрэяў. Сын Праведніка свету ўпершыню распавядае, як яго сям’я хавала сям’ю Хеўліных.



Юльян Кур’яновіч, што дапамог выжыць яўрэйскай сям’і, так і не ўбачыў высокую ўзнагароду: тытул атрымаў пасмяротна, ганаровы медаль і сертыфікат прыняў сын. А яго, які рызыкаваў жыццямі сваіх дзяцей, пасля вайны асудзілі на 25 год за садзейнічанне нямецкім акупантам.

З пяці тысяч яўрэяў з даўгінаўскага гета пасля дзвюх фашысцкіх чыстак засталося 278. Пад камандаваннем партызана Мікалая Кісялёва перайшлі праз фронт 218. Але каб і столькі сабралася, спатрэбілася рызыкаваць і хавацца, спадзявацца на дапамогу аднавяскоўцаў.

Сярод іх сям’я Кур’­яновічаў выра­тавала 12 жыццяў.

Добра, што вёска была дружная, не выдалі, а так усё было б на­шай сям’і, распа­вядае Віктар Юльянавіч. Такая рызыка, ну, вы ж падумайце толькі!

Да вайны: не жыццё, а катарга

Кур’яновічы жылі ў вёсцы Замошша (карта), што ў двух кіламетрах ад Мільчы і ў васьмі ад Даўгінава. Яны месціліся побач з польска-савецкай мяжой.

У доме жылі бацька Юльян, два яго браты, сястра-калека, бабуля, жонка і Віктар з сястрой.

Пра даваенны час Віктар Юльянавіч гаворыць коратка: не жыццё, а катарга. Ніякай тэхнікі, за службу атрымлівалі малыя грошы.

Яўрэй Лейба Хеўлін меў магазін.

Ён з бацькам сябраваў, часам начаваў у нас, прыгадвае Віктар Кур’яновіч. Некаторыя думалі, што бацька за золата іх ратаваў. У іх жа нічога не было! Лейбаў цесць рыззё збіраў па вёсках, мяняў на свае тавары. Якое там золата.

Віктар Кур'яновіч. Фота Аляксандра Манцэвіча.

Віктар Кур'яновіч. Фота Аляксандра Манцэвіча.

Кінуў дзіця назад у агонь

Першага немца ў 1941 годзе ў Замошшы Віктар Юльянавіч памятае добра:

Прыляцеў на кані з Даўгінава. Ніхто ж слова не знаў па-нямецку, што яму трэба было. Балбоча, а што? Прывезлі з суседняй вёскі бабу, што знала па-нямецку і па-яўрэйску. Аказваецца, немец загадаў ці не тры быкі з калгаса ў Даўгінава завесці. Каб не яна, то хто яго ведае, як бы было.

Немцы зямлю пакінулі за тымі гаспадарамі, што былі пры Польшчы. Патрабавалі сплачваць падаткі прадуктамі, ды і проста адбіралі. Бацьку Віктара Кур’яновіча прызначылі солтысам.

У 1942 годзе фашысты знішчалі мясцовых яўрэяў. У першы пагром сагналі і спалілі 3,5 тысячы, у другі – 1,5 тысячы. Віктар Юльянавіч на свае вочы гэта не бачыў.

Гэта ж звяры! выбухнуў мужчына. Гэта людзей гнаць і паліць! І не толькі ж немцы былі ў паліцаях, былі і нашы. Хай бы з-за фронту болей падкінулі разведчыкаў. Ноччу ж можна было яўрэям сказаць, каб уцякалі ў кусты.

У доме Віктара Кур'яновіча. Фота Аляксандра Манцэвіча.

У доме Віктара Кур'яновіча. Фота Аляксандра Манцэвіча.

Як ратавалі яўрэяў

Частка яўрэяў з даўгінаў­скага гета змагла ўратавацца тыя, каму хапіла смеласці і шанцавання кінуцца ў кусты і схавацца. Ніводны з тых, каго сагналі ў пуню, уцячы не змог. Мужчына шкадуе, што яўрэі не накінуліся і не раззброілі паліцаяў, бо было шмат маладых і здаровых мужчын, якія маглі б адолець катаў.

Юльян Кур’яновіч змог у Даўгінаве пасадзіць на воз 12 чалавек сям’і Лейбы Хеўліна. Усю сям’ю схавалі дома на печы. Калі б іх знайшлі фашысты, забілі б і Хеўліных, і Кур’яновічаў.

У Замошша было дзве дарогі. Адзін пад’езд пільнавала сястра, другі – Віктар, якому тады было 12 год. Як дзеці ўбачаць немцаў, павінны былі папярэдзіць яўрэяў, каб тыя праз заднія дзверы пайшлі ў балота.

Але знайшлі б іх і ў балоце, каб падказалі, дадае мужчына.

Пазней Юльян пераправіў іх у большую вёску, Слабаду, дзе дамовіўся з сябрамі, сям’ёй Гараніных. Там Хеўліны жылі ў лазні. Гаспадыня насіла ім ежу ў вядры, нібыта свінням.

Надта небяспечная работа, прыгадвае Віктар. Ганька Гараніна казала, што не бяда, калі немцы забілі б, шкадавала сына Федзю, гадоў дзесяць яму было.

Са Слабады яўрэяў на конях завезлі пад Ізбішча да кіраўніка партызанскага атрада “Мсціўца” Кісялёва.

Віктар Кур'яновіч. Фота Аляксандра Манцэвіча.

Віктар Кур'яновіч. Фота Аляксандра Манцэвіча.

“Усе мы былі вельмі жорсткія”

Мікалай Кісялёў прыняў на сябе адказнасць правесці выжыўшых за лінію фронту. Поспех аперацыі быў малаверагодны, ісці давялося тры месяцы. Тыя, хто выжыў, і праз паўстагоддзя бачаць у Кісялёве звышчалавечую іскрынку. Ён нёс на руках дзяўчынку, якую мама ўжо завяла ў рэчку тапіць, бо яна ўвесь час плакала і магла падставіць усіх. Ён аддаў свайго каня аднаногаму чалавеку, якому цяжка было ісці.

Пра гэты паход сведкі падрабязна распавядаюць у дакументальным фільме “Спіс Кісялёва”.

З успамінаў сына Лейбы Шымона Хеўліна, якому тады было 14 год: “Я захварэў, з-за мяне ўсе пачалі марудна ісці. Лю­дзі пачалі гаварыць, каб пакінуць мяне ў лесе. Усе мы былі вельмі жорсткія ад жудаснага нашага жыцця, і многія не хацелі думаць пра іншых.

Бабулі Шымона асколкам бомбы параніла нагу. І доктара не было, каб вылечыць. Лейба ўзяў яе на рукі, але колькі ж адзін пранясеш. Праз нейкі час вырашылі кінуць жанчыну. Яе напаткалі партызаны, выратавалі, яна ім усю вайну хлеб пякла. А пасля вайны першая з яўрэяў вярнулася ў Даўгінава.

Віктар Кур'яновіч са свайго двара ў Мільчы паказвае, ў якім баку месціцца Замошша. Фота Аляксандра Манцэвіча.

Віктар Кур’яновіч распавядае, як яны з сястрой каравулілі. Ён глядзеў у адзін бок дарогі, яна ў іншы, каб, заўважыўшы немцаў і паспець папярэдзіць Хеўліных. Фота Аляксандра Манцэвіча.

Дом Кур'яновічаў у Замошшы. Фота Аляксандра Манцэвіча.

Пасадзілі за спрэчку з кэгэбістам

Юльян пытаўся ў партызан пра лёс атрада Кісялёва, пытаўся пра Лейбу. Тыя нічога не маглі адказаць, і мужчына “аж злаваў”.

Пасля вайны ён паспрачаўся з адным службістам, які знайшоў таго, хто б падпісаў ілжывы данос. Будучага Праведніка свету прыгаварылі да 25 год за нібыта садзейнічанне нямецкім акупантам.

Меў дакумент партызанскі, але знайшоўся адзін, набалбатаў кэгэбісту, што ў арміі не быў, падпісаў, што таму трэба было, успамінае Віктар.

Быў не страявы, бо кульгаў, таму не на фронце, а аж ва Уладзівасток у шахты загналі.

Юльян сядзеў пяць год. Калі памёр Сталін, прыслаў ліст: “Цяпер мы хутка ўбачымся”. У 1965 годзе яго рэабілітавалі.

Медаль з імем Юльяна Кур'яновіча. Аверс і рэверс. Фота Аляксандра Манцэвіча.

Тая печ так і стаіць

Пасля вайны было цяжка, у калгасах не плацілі. Так што адной працай на зямлі пракарміцца было не проста. Віктар Юльянавіч майстраваў папулярныя ў ваколіцы шафы, валёнкі валіў, пазней пайшоў шафёрам.

Таму і пра тытул Праведніка свету разважае з погляду перажытага ім пасля вайны была б дарэчы сустрэчная падтрымка. А цяпер што – толькі ўспамінаць. З усёй сям’і, што жыла ў вайну, застаўся ў жывых адзін ён.

Сын Лейбы Шыман ажаніўся з Таісай, дачкой Гараніных, што ратавалі яго сям’ю ў Слаба­дзе. Ён і падаў сведчанне, каб Юльяну Кур’яновічу далі тытул Праведніка свету. Імя Юльяна выбіта на дошцы гонару ў Садзе Праведнікаў у Іерусаліме каля імя Кісялёва.

Віктар мае двух сыноў, дзве ўнучкі. Жыве ў суседняй Мільчы.

Дом Кур’яновічаў у Замошшы стаіць і цяпер. Стаіць і печка, на якой беларуская сям’я цаной жыцця ратавала яўрэйскую.

Віктар Кур'яновіч паказвае печ, на якой ратавалася яўрэйская сям'я з 12 чалавек. Справа зробленая яго рукамі шафа. Злева на сцяне вісяць старыя здымкі.Фота Аляксандра Манцэвіча.

Аднавяскоўцы: Пётр Цыгалка і Віктар Кур'яновіч. Фота Аляксандра Манцэвіча.

Забілі за золата

Падчас размовы з карэспандэнтамі “РГ” жыхары Мільчы Віктар Кур’яновіч і Пётр Цыгалка прыгадалі гісторыю пра аднавяскоўца.

У той час, калі некаторыя, рызыкуючы жыццём сваім і сваіх родных, ратавалі ад Галакосту, адзін мясцовы жыхар прапанаваў двум яўрэйкам схавацца ў яго. Жанчыны нейкі час перабылі ў лазні.

З суседняй вёскі, што да вайны была ў Савецкай Беларусі, зламыснік паклікаў сваяка. Разам яны задушылі яўрэек і скралі іх золата.

Пасля вайны парэшткі іх цел знайшлі, але крымінальную справу не заводзілі. Аднак у вёсцы працуе свая пракуратура пра той учынак гавораць і сёння.

Віктар Кур'яновіч. Фота Аляксандра Манцэвіча.

www.rh.by