Ці збіраюцца ЗША вяртацца ва Ўсходнюю Еўропу, і што гэта значыць для Беларусі?

У апошні час у беларускай медыйнай прасторы часта гучыць тэзіс пра тое, што ЗША вяртаюцца ў рэгіён Усходняй Еўропы. Гэта значыць нібыта змяняюць лінію адміністрацыі Барака Абамы, якая сканцэнтравала ўвагу амерыканскай знешняй палітыкі на Азіяцка-Ціхаакіянскім рэгіёне і выключыла Усходнюю Еўропу з прыярытэтнага спісу.

Ці збіраюцца ЗША вяртацца?

Выснова пра вяртанне ЗША ва Ўсходнюю Еўропу робіцца, відаць, не толькі ў кантэксце ўзмацнелай ў апошнія месяцы нармалізацыі беларуска-амерыканскіх адносін. Але і з улікам прынятай у 2017 годзе Стратэгіі нацыянальнай бяспекі ЗША, якая назвала Кітай і Расію стратэгічнымі канкурэнтамі Вашынгтона. А гэта, па ідэі, павінна б мець на ўвазе вялікую актыўнасць ЗША ва ўсіх рэгіёнах, дзе так ці інакш іх інтарэсы перасякаюцца з дзвума канкурэнтамі. У тым ліку ва Усходняй Еўропе, тым больш пасля далучэння Крыма да Расіі і на фоне працяглага канфлікту на Данбасе.
Аднак у самой Стратэгіі нацыянальнай бяспекі Усходняя Еўропа згадваецца толькі аднойчы і толькі як прыклад паспяховай палітыкі ЗША ў мінулым (і маюцца на ўвазе краіны Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, якія сталі сябрамі НАТА і ЕС). А пра сапраўдныя і будучыя прыярытэты Вашынгтона ў рэгіёне ў дакуменце нічога на сказана. Пры гэтым сфармуляванае былым памочнікам Дзяржсакратара Уэсам Мітчэлам у кастрычніку 2018 года бачанне стратэгіі ЗША ў Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропе сапраўды зыходзіць з таго, што ў рэгіёне «геапалітычная канкурэнцыя адчуваецца востра», і прапануе прынцыпы для рэгіянальнай палітыкі ЗША ў такіх умовах.
Але ці кажа гэтае бачанне пра сапраўды маштабнае вяртанне Вашынгтона ў рэгіён? Або тым больш аб яго гатоўнасці весці стратэгічную канкурэнцыю ва Усходняй Еўропе па запаветах Містэра X (гэта значыць Джорджа Кенана) часоў Халоднай вайны: «з нязменным процідзеяннем ў кожным пункце, дзе [стратэгічныя канкурэнты] праяўляюць прыкметы замаху на інтарэсы мірнага і стабільнага свету»?
На абодва пытанні можна даць, хутчэй, адмоўны адказ. І гэта нягледзячы на ​​некалькі ўзрослы ў апошнія гады ўдзел войскаў ЗША ў кантынгентах НАТО ў рэгіёне, амерыканскія сістэмы ПРА ў Польшчы і Румыніі, а таксама ваенную дапамогу Вашынгтону Украіне, Польшчы і краінам Балтыі.
Сёння гаворка ідзе, хутчэй, аб працэсе асэнсавання магчымай ролі Усходняй Еўропы для ЗША ў кантэксце стратэгічнага супрацьстаяння з Кітаем і, у меншай ступені, з Расіяй. Пры гэтым Вашынгтон сапраўды дэкларуе гатоўнасць актывізавацца дыпламатычна і эканамічна для «канкурэнцыі за пазітыўны ўплыў» і нават для «агрэсіўнага прасоўвання нацыянальнага інтарэсу».
Аднак у сярэдне-і доўгатэрміновай перспектыве Усходняя Еўропа, мяркуючы па ўсім, будзе значным, але далёка не прыярытэтным рэгіёнам для ЗША.
А значыць, Вашынгтон будзе старацца тут прысутнічаць, але яго паводзіны будзе пераважна рэактыўнымі, а не стратэгічна запраграмаванымі, як у самым прыярытэтным Азіяцка-Ціхаакіянскім (Інда-Ціхаакіянскім) рэгіёне.
Па-першае, чыста арыфметычны аналіз патэнцыялаў Кітая і Расіі не пакідае сумневаў наконт таго, хто з іх галоўны стратэгічны канкурэнт ЗША. А з кім рана ці позна Вашынгтону будзе важна знаходзіць хоць бы нейкія агульныя падыходы, каб балансаваць уплыў галоўнага стратэгічнага канкурэнта (гэта значыць Кітая). Таму часткова актыўнасць ЗША ва Усходняй Еўропе будзе накіравана на стварэнне ў будучыні лепшых перамоўных пазіцый у адносінах з Расіяй, а не на бескампраміснае супрацьстаянне з Масквой.
Па-другое, ва Усходняй Еўропе канкурэнцыя ЗША і з Кітаем, і з Расіяй будзе апасродкаваная і размытая рознаскіраванай палітыкай еўрапейскіх дзяржаў і ўсяго ЕС (у якім бы выглядзе ён ні існаваў у будучыні). Гэта, з аднаго боку, будзе ствараць Вашынгтону дадатковыя праблемы. Бо трэба будзе шукаць няпросты баланс паміж уласнай уцягнутасцю ў еўрапейскія справы і небяспекай быць выкарыстанымі асобнымі еўрапейскімі дзяржавамі. Напрыклад, у галіне бяспекі, дзе некаторыя сябры НАТА і ЕС традыцыйна абапіраюцца на ваенную моц ЗША для абароны сваіх інтарэсаў. З іншага боку, гэта зробіць для ЗША магчымым аддаваць нейкія рэгіянальныя пытанні «на водкуп» еўрапейскім сталіцам і, адпаведна, зніжаць сваю ўласную прысутнасць.
Па-трэцяе, перад нашымі вачыма адбываецца трансфармацыя сістэмы міжнародных адносін, якая характарызуецца зніжэннем адноснай глабальнай моцы ЗША і ўсё большым набліжэннем Кітая да парытэтных параметраў. Хоць да парытэту яшчэ далёка, і яго дасягненне можа заняць вельмі шмат часу, а можа і зусім не адбыцца. Але ў такіх умовах ЗША ва ўсё большай ступені будуць вымушаныя канцэнтраваць сваю ўвагу, намаганні і рэсурсы на ключавых прыярытэтах. Гэта значыць на тых рэгіёнах, дзе вышэй цана страты ўласнай ўплыву і дзе лепш магчымасці пагражаць жыццёвым інтарэсам галоўнага канкурэнта. У адваротным выпадку ЗША сутыкнуцца з даўно апісанай у тэорыі міжнародных адносін праблемай перанапружання (overstretching).
Пры гэтым, вядома ж, ЗША будуць уключацца ў канкурэнцыю і не ў самых прыярытэтных рэгіёнах. І чым больш актыўным ва Усходняй Еўропе будзе Кітай, тым важней рэгіён будзе выглядаць з Вашынгтона. Гэта, дарэчы, адносіцца і да ўсяго еўрапейскага кантынента. ЗША не могуць не звяртаць увагі на тое, што з 2008 па 2016 гады прамыя інвестыцыі Кітая ў ЕС павялічыліся амаль у 50 разоў: з 840 млн даляраў ЗША да 42 млрд долараў ЗША [1]. Гэтым шмат у чым і абумоўленыя жарсці наконт удзелу кітайскіх кампаній у развіцці сетак 5G ў еўрапейскіх краінах. Тым больш, што тут гаворка не толькі аб чыста геапалітычнай, але і тэхналагічнай канкурэнцыі, дзе само шчыльнае ўзаемадзеянне еўрапейскіх кампаній з кітайскімі можа даць Пекіну перавагі, якія выходзяць за межы традыцыйных сфер уплыву.
Пры гэтым ва Усходняй Еўропе эканамічная актыўнасць Кітая выяўляецца, у першую чаргу, не ў росце прамых інвестыцый, а ў развіцці інфраструктурных праектаў. Інвестыцыйна тут пакуль дамінуе Расія. Наколькі такі расклад успрымаецца ў Вашынгтоне як рэальная пагроза геапалітычным інтарэсам ЗША — вялікае пытанне. Сёння пра гэта цяжка меркаваць. Паказальна, што ў хуткім часе пасля нядаўняга ўсходнееўрапейскага і цэнтральнаазіяцкага турнэ Майкла Пампея Дзяржаўны дэпартамент апублікаваў Стратэгію ЗША ў Цэнтральнай Азіі на 2019-2025 гады, якая выйшла пад лозунгам «умацоўваючы суверэнітэт і эканамічны росквіт». Гэтыя ж лозунгі выкарыстоўваюцца ў дачыненні да краін Усходняй Еўропы, аднак перспектывы іх практычнага ўвасаблення значна менш зразумелыя, чым у Цэнтральнай Азіі.

Што гэта значыць для Беларусі?

Працэс трансфармацыі сістэмы міжнародных адносін адкрывае перад Мінскам новыя магчымасці. Усходняя Еўропа ўсё больш будзе характарызавацца прысутнасцю некалькіх ключавых актараў рознага геапалітычнага калібра, паміж якімі мноства ўзаемных супярэчнасцяў і адначасова перасякальных інтарэсаў. Перспэктывы Беларусі ў такіх геапалітычных раскладах будуць залежаць у тым ліку ад здольнасці хутка арыентавацца ў гэтых зменах і не пераацэньваць значэнне асобных падзей і працэсаў. Такіх як, напрыклад, паляпшэнне двухбаковыя стасункі з Вашынгтонам. Аднак і недаацэнка гэтага працэсу была б няправільнай.
Па меры далейшай нармалізацыі ўзаемадзеяння Мінска і Вашынгтона ў ЗША ў рэгіёне з’яўляецца прынцыпова новы тып адносін. Раней такіх было фактычна два: адносіны з Расіяй і адносіны з дзяржавамі, якія ўспрымаюць Расію як галоўную пагрозу сваёй бяспецы. Беларусь уяўляе умоўны трэці тып.
Яна адначасова зацікаўлена ў істотнай дыверсіфікацыі сваёй залежнасці ад Расіі і ў захаванні максімальна блізкіх стасункаў з Масквой. Больш за тое, у інтарэсах Мінска знізіць рэгіянальны градус геапалітычнай напружанасці паміж ЗША і Расіяй, бо пры гіпатэтычным пераходзе напружанасці ў «чырвоную зону» Беларусь з вялікай верагоднасцю стане першай ахвярай.
З разуменнем гэтага звязаны шматлікія мірныя і аб’яднальныя ініцыятывы, якія ў апошнія гады актыўна вылучае Мінск. Гэтым жа (гэта значыць уласным жыццёвым інтарэсам) абумоўлены і стабілізуючы патэнцыял Беларусі ў рэгіянальнай бяспекі. І па меры далейшай адаптацыі ЗША ў рэгіёне гэты патэнцыял можа стаць ўсё больш запатрабаваным як у Вашынгтоне, так і ў некаторых іншых сталіцах. Напрыклад, менавіта на гэта паказвае хуткая і канструктыўная амерыканская рэакцыя на крытыку з боку Мінска з нагоды размяшчэння непадалёку ад беларускай мяжы вайсковага кантынгенту ЗША, які прыбыў у Літву на вучэнні НАТА «Абаронца Еўропы-2020».
[1] Пры гэтым доля кітайскіх ПЗІ ў Еўропе пакуль несупастаўная з амерыканскімі (апошнія амаль у 20 разоў вышэй), з-за чаго дынаміка росту капіталаўкладанняў з КНР выглядае менш драматычнай.
Яўген Прэйгерман, Мінскі дыялог