«Цяпер мы не можам і не будзем выстаўляць назіральнікаў». Як будзе ісці назіранне за выбарамі?

У Беларусі 25 лютага 2024 года афіцыйна абвешчаны адзіным днём галасавання па выбарах дэпутатаў у Палату прадстаўнікоў і мясцовыя Саветы дэпутатаў. Кампанія «Праваабаронцы за свабодныя выбары» будзе ажыццяўляць маніторынг электаральнай кампаніі. Ці не будзе гэта легітымізаваць выбары? У якіх формах будзе ладзіцца маніторынгавая кампанія і якія выклікі стаяць перад праваабаронцамі.

Прадстаўнікі кампаніі і яе эксперт Павел Сапелка адказалі на гэтыя і іншыя пытанні.

— Чаму праваабаронцы прынялі рашэнне ладзіць кампанію, і ў якіх формах яна будзе праходзіць?

— З апошняй выбарчай кампаніі дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў 2019 года адбылося шмат падзей, якія карэнным чынам змянілі сітуацыю з правамі чалавека ў Беларусі. Нягледзячы на тое, што падаецца, што «ўсім і так усё зразумела, якія гэта будуць «выбары», тым не менш важна рабіць усебаковы аналіз таго, як адбудзецца першая электаральная кампанія ў Беларусі пасля крызісу 2020 года.

Вельмі важна працягваць фіксаваць усе выпадкі парушэнняў правоў чалавека, у тым ліку выбарчых правоў. У гэтым адна з галоўных функцый праваабаронцаў — фіксаваць парушэнні правоў чалавека і інфармаваць аб гэтым беларускую грамадскасць і міжнародную супольнасць. Мы заўсёды робім нашы маніторынгі ўсебакова, сумленна і прафесійна. Мы ніколі не рабілі высноў без правядзення аналізу таго, што адбываецца і як адбываецца.

У «Вясны» і БХК ёсць вялікі вопыт назірання за выбарамі ў Беларусі, з 2008 года мы ажыццяўляем назіранне ў межах сумеснай кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары». За гэты час мы сфармираваліся як прафесійная каманда, якая можа адаптавацца пад любыя ўмовы.

Напрыклад, цяпер мы не можам і не будзем выстаўляць сетку назіральнікаў. Па-першае, улады ліквідавалі Беларускі Хельсінкскі Камітэт, які заўсёды накіроўваў назіральнікаў у выбарчыя камісіі і на ўчасткі для галасавання. Цяпер такой магчымасці не будзе. Па-другое, і гэта галоўнае, мы лічым, што ў дадзеных умовах ёсць вялікая рызыка для назіральнікаў сутыкнуцца з рэпрэсіямі за ўдзел у назіранні, таму мы не будзем падчас гэтай электаральнай кампаніі карыстацца дапамогай назіральнікаў.

Цяпер у нас будзе экспертная місія, якая будзе збіраць і аналізаваць інфармацыю аб выбарчай кампаніі, у тым ліку праз публічную ананімную форму для паведамленняў аб парушэннях выбарчых правоў. Мы рыхтуем адпаведную інструкцыю для актыўных выбаршчыкаў, як бяспечна дасылаць інфармацыю, — распавядаюць прадстаўнікі і прадстаўніцы кампаніі.

Праваабаронца «Вясны» Павел Сапелка дадае, што такі фармат правядзення кампаніі ўжо фактычна быў апрабаваны падчас рэферэндуму па ўнясенні змен у Канстытуцыю ў 2022 годзе і паказаў сваю эфектыўнасць. Акрамя гэтага, ён яшчэ называе некалькі прычын праводзіць кампанію:

— У першую чаргу, гэта запыт міжнародных арганізацый, палітычных і грамадскіх структур на экспертную ацэнку абстаноўкі ў Беларусі напярэдадні, падчас і непасрэдна пасля выбараў, уплыву палітычнага кантэксту і абстаноўкі з захаваннем правоў чалавека на магчымасць ажыццяўлення выбарчага права.

Неабходна таксама ацаніць, наколькі змены ў заканадаўстве і ў складзе Цэнтральнай выбарчай камісіі паўплываюць на працэсы, звязаныя з электаральнай кампаніяй. Мы ведаем пра тое, што беларускія ўлады ўжо чвэрць стагоддзя выкарыстоўваюць адміністрацыйны рэсурс і недасканалае, бяссільнае перад маніпуляцыямі заканадаўства як інструменты захопу і ўтрымання палітычнай улады.

— Ці магчымы наогул маніторынг ці назіранне электаральнай кампаніі ў цяперашніх умовах Беларусі, калі любая грамадская актыўнасць спыняецца рэпрэсіямі, незалежных назіральнікаў і экспертаў у сферы выбарчага права трымаюць у турмах?

— Па вопыце папярэдніх кампаній можна меркаваць, што тых, хто ўсё ж вырашыцца стаць незалежным назіральнікам, наўпрост не пусцяць у камісіі. У задачу кампаніі будзе ўваходзіць фіксацыя гэтых фактаў і ацэнка працэсаў стварэння выбарчых камісій, вылучэння і рэгістрацыі кандыдатаў у дэпутаты, магчымасцей для агітацыі, волевыяўлення на датэрміновым галасаванні і ў адзіны дзень галасавання.

Гэта будзе ясным сігналам для рэжыму, што грамадзянскую супольнасць немагчыма знішчыць. Пакуль ёсць незалежныя ідэі і іх носьбіты, мы будзем пашыраць свае шэрагі і нарошчваць магчымасці.

Дракахруст: 2020-ты паказвае, што чорны лебедзь можа прыляцець адкуль заўгодна

— Ці не будуць праваабаронцы сваёй дзейнасцю па маніторынгу электаральнай кампаніі легітымізаваць выбары ў Беларусі?

— Мы не лічым нашу дзейнасць і нашы планы ажыццяўляць маніторынг легітымізацыяй выбараў у Беларусі, хаця для нас гэта таксама выклік. Рашэнне праводзіць маніторынг далося нам дастаткова складана. Можна абагульніць нашы аргументы наступным чынам: мы заўсёды праводзілі назіранне за выбарамі, таму што важна фіксаваць тое, што адбываецца. Даваць высновы аб электаральнай кампаніі трэба толькі пасля аналізу ўсіх яе этапаў. Гэта першая электаральная кампанія пасля крызісу 2020 года і пасля кардынальных змен у грамадска-палітычным жыцці краіны. На гэтых «выбарах», хутчэй за ўсё, не будзе ніякага іншага незалежнага назірання, а таксама міжнароднага з боку БДІПЧ АБСЕ.

Павел Сапелка дадае:

— Я дакладна ведаю, што вольна ці міжволі легітымізаваць выбары можна двума спосабамі: заявіўшы пра тое, што яны адбыліся ў поўнай адпаведнасці прынятым стандартам альбо пакінуўшы іх ацэнку прапагандыстам з дзяржаўных СМІ і сумнеўным у сваёй прыстойнасці суб'ектам, якія будуць пры маўчанні нязгодных трансляваць свой пункт гледжання ўсім зацікаўленым інстытутам: грамадству — аб дэмакратычнасці працэдур, адзінстве прыхільнікаў і лаяльнасці народа дэ-факта ўладам; у знешняй палітыцы — аб легітымнасці абраных парламента і мясцовых саветаў, якія пасля ўвойдуць у склад і будуць фарміраваць так званы Усебеларускі народны сход.

— Чаму цяпер дзейнасць кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары» важная? Які ў ёй сэнс? 

— Мы лічым важным, каб ацэнкі тых ці іншых дзеянняў улад не былі галаслоўнымі. Няправільна казаць пра тое, ці былі выбары сумленнымі і справядлівымі, ці адпавядалі яны міжнародным стандартам у галіне дэмакратычных выбараў, не робячы глыбокага аналізу таго, як яны праходзілі.

Канешне, ужо цяпер можна казаць, што выбары не могуць быць прызнаны свабоднымі, бо выбары — гэта не толькі сам электаральны працэс і працэдуры, гэта яшчэ і агульная сітуацыя, фон, на якім выбары праходзяць. Не могуць быць свабодныя выбары без свабоды меркаванняў, без права на мірныя сходы і гэтак далей. На выбарах павінны быць прадстаўлены ўсе альтэрнатыўныя погляды, усе палітычныя сілы. Але каб зрабіць канчатковыя высновы, важна паглядзець, як выконваліся і непасрэдныя выбарчыя працэдуры.

Мы плануем рабіць ацэнку кожнага з этапаў электаральнай кампаніі ў выглядзе этапных справаздач з высновамі аб тым, якія намі зафіксаваны парушэнні, а таксама з рэкамендацыямі, як можна было праводзіць працэдуры на гэтым этапе. Мы таксама будзем рабіць кароткае рэзюмэ на простай і зразумелай кожнаму мове. Пасля асноўнага дня галасавання мы зробім агульную справаздачу з ацэнкамі праваабаронцаў, якія гэта былі «выбары», — заяўляюць прадстаўнікі і прадстаўніцы кампаніі.

Праваабаронцы распавядаюць, што выніковая справаздача будзе апублікавана на сайце кампаніі, а таксама сайтах яе сябраў — «Вясны» і БХК і даслана розным міжнародным арганізацыям і экспертнай супольнасці, якія будуць выкарыстоўваць яе высновы ў сваёй працы. 

 — Мы таксама вырашылі, што ўсё ж такі адрасуем нашы высновы і рэкамендацыі дзеючым уладам, бо мы добрасумленна выконваем ролю праваабарончай арганізацыі — грамадскага кантролю за дзеючай уладай. Але як яны распарадзяцца нашымі экспертнымі рэкамендацыямі — залежыць ад іх.

«Улады разглядаюць гэтую кампанію не як выбарчую, а як вайсковую»

Таксама Павел Сапелка дадае, што важна асвятляць дзеянні актывістаў, якія будуць імкнуцца ўплываць на выбарчыя працэсы ў Беларусі:

— Ідучы ад адваротнага, можна ўявіць сабе, што праваабаронцы абмяжуюцца кароткай яснай заявай аб тым, што ў сітуацыі татальных палітычна матываваных рэпрэсій мы загадзя ведаем зыход гэтага працэсу. Гэта азначае, што нам не вельмі важна тое, што ў бліжэйшыя месяцы адбудзецца ў Беларусі — мы свае высновы ўжо зрабілі.

Ва ўмовах амаль поўнай адсутнасці незалежных СМІ і праваабарончых арганізацый у краіне ўсе магчымыя палітычныя намаганні пакінутых у краіне актывістаў і палітыкаў, якія не ўваходзяць у праўладныя колы, а таксама беларускіх актывістаў і праваабаронцаў, якія будуць імкнуцца ўплываць на выбарчыя працэсы, застануцца без увагі, а парушэнні ўлад не стануць прадметам вывучэння і публічнай ацэнкі.

— На канферэнцыі АБСЕ па чалавечым вымярэнні Святлана Ціханоўская заклікала АБСЕ «не марнаваць час на назіранне за выбарамі-2024 у Беларусі». Ці згодны вы?

— З палітычнага пункту гледжання назіранне за выбарамі многім уяўляецца свайго роду сведчаннем прызнання сапраўднасці гэтага працэсу. Калі ідзе гаворка пра ўдзел у назіранні за выбарамі такіх уплывовых суб'ектаў, як БДІПЧ АБСЕ ў краіне, дзе ў перадвыбарчы перыяд знішчана палітычная апазіцыя і ліквідаваны найважнейшыя правы і свабоды, то я гатовы падзяліць гэты пункт гледжання. Аднак пры гэтым прычыны адмовы ад назірання міжнароднай арганізацыяй павінны быць выказаны ясна, не пакідаючы ніякіх магчымасцей для дваякіх тлумачэнняў.

Разам з тым, я бачу галоўнымі аспектамі гэтага працэсу тое, якія канкрэтныя меры з боку ўлад Беларусі будуць названы ў якасці ўмовы ўдзелу місіі ў назіранні, і непасрэдны змест высноў гэтай місіі ў выпадку яе накіравання. З улікам таго, што высновы кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары» часта ўлічваліся місіяй БДІПЧ АБСЕ, на нас тады ляжа адказнасць быць голасам тых, хто, знаходзячыся ў турме або пад пагрозай рэпрэсій, не зможа адкрыта выказвацца, — кажа Павел Сапелка.

— Чым кампанія «Праваабаронцы за свабодныя выбары» ў 2024 годзе будзе адрознівацца ад папярэдніх? Якія новаўвядзенні ў сувязі з выклікамі для яе плануюцца?

— Сур’ёзныя змены закрануць методыку збору інфармацыі. Як ужо было адзначана, кампанія вырашыла адмовіцца ад назіральнікаў з прычын бяспекі. Падчас гэтай электаральнай кампаніі мы плануем звярнуцца з заклікам да звычайных выбаршчыкаў аб дапамозе ў зборы інфармацыі аб парушэннях падчас выбараў. Мы распрацоўваем простую і зразумелую форму па зборы інфармацыі аб парушэннях, а таксама зразумелую інструкцыю, як бяспечна ёй карыстацца і дзяліцца інфармацыяй.

Пасля верыфікацыі з боку аналітыкаў і экспертаў дасланая інфармацыя будзе выкарыстоўвацца ў нашых справаздачах, — зазначаюць праваабаронцы.

Таксама, як звяртае ўвагу Павел Сапелка, абраны фармат правядзення кампаніі будзе мінімізаваць пагрозы і рызыкі рэпрэсій:

— Адначасова мы нагадваем усім неабыякавым беларусам пра правілы бяспечнай камунікацыі з нашымі інфармацыйнымі рэсурсамі. У цэлым незалежнае назіранне ніколі не было цалкам вольным ад пагроз з боку ўлад. У гісторыі нашай кампаніі ёсць і масавыя затрыманні, і рэпрэсіі ў дачыненні да асобных назіральнікаў. «Вясна» была пазбаўлена рэгістрацыі за назіранне на прэзідэнцкіх выбарах 2001 года. Нашых калег-праваабаронцаў з арганізацыі «Партнёрства» ў 2006 годзе напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў заключылі пад варту ў СІЗА КДБ і пасля асудзілі да пазбаўлення волі толькі за падрыхтоўку да назірання.

«Прыхаваная пагроза стаілася ў цёмным куце пад ложкам»