20 незвычайных фактаў пра Уладзіміра Караткевіча

Сёння Уладзіміру Караткевічу споўнілася б 87 гадоў. Для нас ён значны настолькі ж, наколькі знакавыя для Велікабрытаніі — Вальтэр Скот, або для Польшчы — Генрык Сянкевіч, адзначае Радыё Свабода.

Яго, адкрывальніка ў нашай літаратуры гістарычна-дэтэктыўнага жанру, неверагодна цікава чытаць. Пра гэта Уладзімір Сымонавіч выдатна ведаў і сам; ён любіў казаць: «...Пісаць трэба так, каб вашы кнігі з бібліятэк кралі. Мае крадуць», — дадаваў ён праз паўзу. Сёння герой 20 незвычайных фактаў — Уладзімір Караткевіч.

1. З асаблівым натхненнем працаваў падчас савецкіх святаў і парадаў


У лісце да сваёй маскоўскай перакладчыцы Валянціны Шчадрыной пісаў: «...Правда и то, что никогда мне так хорошо не работается — загадочная, сакральная белорусская душа! — как тогда, когда звучат марши, люди махают транспарантами и т.д.»

2. Ларыса Геніюш не магла дараваць Караткевічу ягонай любові да Бахуса

«...ён мяне баіцца... і крыху слухаецца... Ня ведаю, якім і чыім розумам ён цяпер жыве, бо калі б сваім, дык ведаў бы, што жыццё два разы не даецца, і нешта пазітыўнае ў ім належыць нам па сабе пакінуць... Веру, што... на яго надыйдзе апамятанне, але здароўя можа не быць ужо... У нас хоць чарка была б зразумелай, а яму, эгаісту, што бракуе сёння? Забываецца Валодзя, што „кожны з нас ёсьць твар сваёй Радзімы“... калі ён не хоча зразумець, якую крыўду, урэшце, які ўстыд робіць свайму... народу, дык дзьмухаць яму з літасьці ў адно месца няма чаго! У яго дурная натура — тым, хто яго любіць, рабіць на злосць... У Караткевічы я вельмі расчаравалася. Ён дасканала піша, але так ужо п’е, што не хочацца бачыць, як гіне харошы чалавек і вялікі талент...»

3. Яго любімы раман — «Тры мушкецёры»

Перад тым як садзіцца пісаць чарговую рэч, Уладзімір Караткевіч перачытваў гэты твор Дзюма, які заўсёды быў на часопісным століку каля ягонага ложка.

4. Як і Хэмінгуэй, любіў лавіць акул

Калі адпачываў на моры (Кактэбэль, Гагры, Прыбалтыка), то абавязкова выходзіў з рыбакамі лавіць рыбу. У Кактэбэлі спаймаў акулу, чым вельмі ганарыўся.

5. Любіў падоўгу плаваць, з-за чаго сварыўся з Рыгорам Барадуліным

У дзённікавым запісе ад 8 жніўня 1965 году знаходзім: «...Сёння хадзілі на мора. Плаваў гадзіны тры, абсыхаў і зноў плаваў, скакаў з вышкі, заплываў за другую лінію бакенаў. Дзіва! Кожны дзень буду хадзіць. А пасля — дзве гадзіны мінула — удрызг пасварыўся з Грышкам [Рыгорам Барадуліным. — В. Дэ Эм]. Крычаў, што адзін бы я так далёка не паплыў (вядома, не паплыў бы, баяўся б за вопратку, а так вартаўнікі ёсьць), што гэта — пыл у вочы, што гэта дзяціннасць. Якая ж гэта дзяціннасць, калі гэта мне натуральна, калі я люблю гэта. Словам, папрасіў не ўказваць, бо я досыць для гэтага дарослы і ўжо дзесяць год жыву так, як хачу я, не патрабуючы ніякіх парад...»

6. Ніколі не сябраваў дзеля нейкай выгады і ганарыўся тым, што мае экзатычныя знаёмствы

У лісце, адрасаваным Валянціне Шчадрыной (20 студзеня 1972 г.) чытаем: «Среди моих друзей ксендзы из Вишнева и Пинска, рыбаки из Коктебеля, зьмеелов из Москвы, создатель новой философской системы — мужик из-под Любчи, да мало ли ещё кто. И чтобы я стал тратить дорогое время не на них, из дружбы с которыми я не извлекаю никакой выгоды, кроме дружбы и жизни, а на определение, „кто есть кто“, „кто с кем“, „кто за кого“, наконец „кто кого“ — я проклял бы самого себя.

Я знаю единственное „кто кого“. У плохой литературы всегда будет битая морда, рано или поздно и как бы её ни превозносили сегодня или даже завтра. И только в этом смысле я не хочу быть среди битых [падкрэсьлена Караткевічам. — В. Дэ Эм], о чём по крайней мере сил своих и стараюсь. И потому каждый, кто хочет того же, мне друг».

7. Яго маці Надзея Грынкевіч — асоба шляхетная — выдатна ведала французскую мову і дапамагала сыну ў ягонай працы

Так, напрыклад, усе французскія дыялогі ў рамане «Каласы пад сярпом тваім» былі створаныя пры дапамозе спадарыні Надзеі.

8. Не любіў запазычанняў з татарскай мовы

Падчас працы над перакладам на рускую мову рамана «Каласы пад сярпом тваім» сваёй перакладчыцы Валянціне Шчадрыной пісаў: «...везде, где можно, [оставляй] коней, а не лошадей [падкрэслена Караткевічам. — В. Дэ Эм]. Ясно, что о кляче так не скажешь! Однако, гордость белоруса — не говорить „лошадь“ — татарское „алаша“, не говорить „базар“ — а говорить „рынок“. А если и говорят „гарбуз“, то это „тыква“, заимствованное. (...) Не для того стали мы с тобой людьми единственного восточно-славянского народа, который ига ихнего не знал, обессилел, литовцу поддался, ассимилировал его, а не сдался, чтоб сейчас эти слова употреблять».​

9. Лічыў Івана Жахлівага — Гітлерам XVI стагоддзя

У сваім дзённіку ад 15 лістапада 1965 году адзначыў: «Іван — гэта Гітлер XVI стагоддзя. Адзін бараніў нованароджаны клас дваран, другі — усім вядома каго. Часы былі розныя, маштабы таксама, але дзікае самавольства было аднолькавае і рабілася ў імя эліты, якая трымалася ліхаманкава за ўладу, дарваўшыся да салодкага жыцця».

10. Быў вельмі строгім кінакрытыкам

Даволі рэзка выказваўся пра такія вядомыя стужкі, як:

а) «Іван Грозны» Сяргея Эйзэнштэйна: «Трохі „опэра ўдзень“. Ён, вядома, вялікі рэжысёр, але якая гэта хлусня гістарычная, як прыстасавана ўсё да кепскае сутнасці Івана і Сталіна. Ужо гэтае вольнае абыходжанне з праўдай заслугоўвае таго, каб не лічыць Эйзэнштэйна светачам...»;
б) «Мост праз раку Квай» Дэвіда Ліна:«...Трубілі-трубілі, а гэта проста дэтэктыў. Першая палова — нішто, калі паядынак душ, а другая... Гінуць людзі, а табе гэта — як бы лялькі гінулі»;
в) «Я — Куба» Міхаіла Калатозава:«...гэта ўжо нейкі канструктывізм ад кіно, нічога не дае і толькі прымушае казаць: „Ах, як прыгожа!“ У Доме кіно, магчыма, будуць апладзіраваць, а мне ні да чога».
г) «Індыйская магільня» Фрыца Ланга і сэрыя фільмаў пра агента «007»:«...колькі бессаромнай прапаганды на свеце! Глядзеў я „Індыйскую грабніцу“. Вывад: „немец спрытны хлопец, паўсюль пройдзе“. Нейкія там фільмы пра „Агента 007“ — „англічанін спрытны хлопец, паўсюль пройдзе“... Цьху!»

11. Вельмі любіў мультфільмы

Абавязкова адзначаў чырвоным алоўкам у праграме перадач, калі павінны паказваць мультфільмы, і глядзеў іх з вялікім захапленнем. Вельмі крыўдзіўся, калі яму забывалі нагадаць пра той ці іншы мультфільм.

12. Умеў (калі гэтага хацеў) зрабіць уражанне на дзяўчат

Як згадвала адна прыхільніца ягонай творчасці: «...Караткевіч тады літаральна пераўвасабляўся ў сваіх герояў — моцных, прыгожых, артыстычных шляхціцаў. Ён заварваў каву па адмысловым старажытным рэцэпце (таямніцу якога нікому не раскрываў), чытаў выбраныя месцы з Эвангелля (паводле словаў самога пісьменніка — „адной з лепшых (калі не самай лепшай) з гісторый, прыдуманых чалавецтвам за ўсё сваё стварэнне“), ставіў кружэлку з опэрнымі спевамі Забэйды-Суміцкага, запальваў сьвечкі, даваў чытаць „Митину любовь“ Івана Буніна. Але калі дзяўчына не адказвала ўзаемнасцю, то імгненна крыўдзіўся і, можна сказаць, выкрэсліваў яе са свайго жыцця...»

13. Крытычна ставіўся да беларускага кіно. Лічыў, што «віна» нашых кінематаграфістаў была ў тым, што пускалі працаваць на кінастудыю прышлых майстроў

У дзённіках пісаў: «А віна пачалася з 20-х гадоў, з таго часу, як адмовіліся ад мовы на экране і палічылі, што патрэбныя нам чужыя майстры. Тут і сталі на заганны шлях. Лепей было спачатку выпусціць з дзясятак кепскіх фільмаў, але выкуць на іх свае кадры, сваю манеру. Калі за дзіця стане, няхай сабе і не разбіваючы носа, хадзіць суседзкі падлетак — гэта, як кожнаму ясна, ня самы лепшы выхад са становішча. А суседскім падлеткам, як варагам, цалкам усё роўна, ім напляваць на тое, дзе, з якой зямлі яны атрымліваюць свой хлеб...»

14. Яго багемны лад жыцця раздражняў Максіма Танка

«...Паводзіны Караткевіча мне здаюцца скандальнымі. Колькі ў ім фанабэрыстасьці, пазёрства, акторства! Баюся, што каб гэта п’янае балота не ўсмактала яго ў сябе і не пахавала яго таленту. (...) Цікавы і самабытны пісьменнік. Толькі любіць парысавацца. Катэгарычны ў сваіх прысудах. Каго любіць — хваліць без меры, каго ненавідзіць — чарніць і бэсціць...»

15. У перакладзе на рускую мову рамана «Каласы пад сярпом тваім» імкнуўся пакінуць як мага больш беларускіх выразаў, песняў, дыялектных зваротаў

Перакладчыцы Валянціне Шчадрыной Караткевіч пісаў: «Почему это, начиная от Гоголя, могут русские читатели читать и эпиграфы по-украински, и стилизацию языка персонажей-украинцев, и песни украинские слушать без перевода — а белорусского такого почему-то слушать и читать не могут. Пусть учатся, нечего! (...) «Где можешь, всё оставляй белоруссифицированное (слово-урод!). Поймут! И цветень. И буйный. Всё...»

16. Любіў хадзіць на паляванне

«...ідзеш са стрэльбай, а сабака перад табой гойсае, а ты ўвесь час у напружанні: чакаеш, што вось вырвецца з лазовага куста нехта, або прарэжа сінь краншнэп. Нічога не ведаю лепей...»

17. З беларускіх пісьменнікаў найбольш цаніў Васіля Быкава і... сябе

У яго апошнім рамане «Чорны замак Альшанскі» знаходзім такі самаіранічны дыялёг:
«... — Ну вось якой ты, Міхась, думкі пра Быкава?
— А нічога. Не выдумляе. Відаць, што сербануў гэтай ваеннай раскошы аж пад пілётку. Не тое што нейкі піша, як Саня лазенным венікам роту немцаў разагнаў... з танкамі. (...)
— Ну а гэты... Караткевіч? — спытаў Шаблыка.
— А нішто сабе. Толькі чумавы нейкі, дурашны. Левай рукой правае вуха цераз галаву чухае... Ніколі не ведаеш, чаго ад яго чакаць...»

18. Васіль Шукшын быў у захапленні ад ягонага кінасцэнара «Хрыстос прызямліўся ў Гародні»

Паводле ўспамінаў апэратара Анатоля Забалоцкага: «Шукшын, прачытаўшы сцэнар Караткевіча „Хрыстос прызямліўся ў Гародні“, лаяў усіх і мяне, што па такім матэрыяле фільм замарочылі...»

19. Не любіў, калі яго называлі рамантыкам

Літаратуразнаўца Генадзь Кісялёў адзначыў, што Караткевіч: «... вельмі не любіў, калі крытыкі называлі яго рамантыкам, хоць пры яго эрудыцыі не мог не разумець, што яго творчасць уяўляе сабой сплаў, сінтэз рэалістычных і рамантычных рыс. Але ў яго была зусім іншая мера рэальнага ў жыцці. Ён лічыў, што ўсё тое яркае, пра што ён піша, сапраўды растворана ў жыцьці, толькі мы гэтага не заўважаем...»

20. Хацеў, каб помнік Янку Купалу быў узведзены на месцы былога манумента Сталіну

Паэт Мікола Аўрамчык пісаў: «Памятаю, як з ЦК кампартыі запрасілі нас абмеркаваць, у якім месцы Менска ўзводзіць помнік Янку Купалу. (...) Уладзімір Караткевіч спачатку прапанаваў, а потым горача настойваў на тым, каб помнік Янку Купалу быў узведзены на месцы зруйнаванага манумэнта Сталіну на Цэнтральнай плошчы Мінска. У той час, напэўна, многія з нас выказаць такую прапанову не адважыліся б. Прадстаўнік ЦК, які праводзіў абмеркаванне, быў шакіраваны прапановаю Ўладзіміра. Перад непахісным адстойваннем апошняга ён вымушаны быў асцярожна намякнуць, што прапанаванае месца не можа быць занята нікім. (...) Але Ўладзімір Караткевіч па-ранейшаму так і не адступіў ад сваёй прапановы...»