«Сучасны чалавек мае выбіраць паміж кнігай і фэйсбукам»

Пра асобу Алеся Яўдахі, чарговага фігуранта «Справы патрыётаў», мы ўжо распавядалі на старонках НЧ, калі яшчэ сам Алесь знаходзіўся за кратамі. Гэта былі сведчанні яго сяброў — футбольных заўзятараў, літаратараў ды журналістаў. Сёння ж герой распавядаеі пра сябе сам.

Раней Алеся ведалі ў краіне як кнігараспаўсюдніка і арганізатара першага ў краіне сайту для продажу беларускай літаратуры — knihi.by. Увесну следчыя арыштавалі яго разам з іншымі фігурантамі «Справы патрыётаў» — жыццё зрабіла новы круты паварот. У размове Алесь раскрываецца: за стрыманым і нешматслоўным фасадам бачныя шляхетнасць, інтэлектуальная глыбіня, жывыя пачуцці і гумар.

Чаму Алесь гадамі займаецца продажам беларускай літаратуры і як глабальна бачыць перспектыву кнігі ў сучасным лічбава-віртуальным свеце? Што такое «інфармацыйная гігіена»? За якую кнігу, з ліку апошніх айчынных навінак, аўтарам варта было б паставіць прыжыццёвы помнік?

Пра гэта ды шмат што іншае — у матэрыяле ніжэй.

 У 1990-я ўсмоктваў беларушчыну як губка

— Грамадскасці ты больш вядомы праз свой кніжны бізнес. Якім быў твой шлях да беларускай кнігі?

— Пасля школы паступіў у тэхнікум, пачаў больш у горад выбірацца са сваіх «Курасоўшчынаў». Пад’ём быў, вулічныя акцыі 1990-х гадоў — мяне гэта шчыра захапіла. Тады шмат інфармацыі з’яўлялася, гістарычных публікацыяў, я ўсё гэта як губка ўсмоктваў. Прыйшоў да ўсяго цалкам самастойна, у пэўны перыяд для мяне гэта адкрылася, а я адчуў гэта сваім. Так я і сфармаваўся чалавекам і беларусам.

То бок, спачатку была цікавасць да беларушчыны, пасля — бачанне, як яе можна пашырыць. Было гэта яшчэ ў даінтэрнэтаўскую эпоху, таму адзінай магчымасцю былі кнігі. Я і зараз лічу, што гэта выдатны адукацыйны спосаб. Магчыма, не варта называць гэта бізнесам у чыстым выглядзе — гэта сацыяльны праект, які можа быць самаакупным.

— Праз цябе праходзіць безліч літаратуры. Ці была калі скруха, што тая ці іншая кніга пабачыла свет па-беларуску?

— Ды не, нават кепскія кніжкі могуць несці глабальна станоўчы пасыл. Разумны чалавек у любой кнізе знойдзе нейкую карысць. Гэта як жывая і мёртвая вада, прадукт мае быць разнастайны, хай будзе магчымасць для параўнання, чаму не? Часам нейкая неважнецкая кніга мусіць з’явіцца хаця б для таго, каб людзі пабачылі, як не трэба пісаць ці выдаваць (смяецца).

— Якіх аўтараў вылучаеш асабіста для сябе?

— У маладзейшым узросце Караткевіч, безумоўна. З сучасных падабаецца Юры Станкевіч і Сяргей Дубавец. З замежных цікавыя Габрыэль Гарсія Маркес, Кормак Маккарці.

 «Кніга вяртаецца да сваёй элітарнай нішы»

— Ты працуеш з айчынным пакупніком, дык што ў нас карыстаецца попытам, а што не?

— Аб’ём маёй дзейнасці знаходзіцца ў межах статыстычнай хібнасці, таму цяжка рабіць універсальныя высновы. Аб’ём кніг, якія праходзяць праз мяне, на агульным тле зусім не вялікі. Ёсць магчымасць для пашырэння, але сучаснае жыццё цалкам забівае асабістую інфапрастору чалавека, і калі кніжкі раптам знікнуць — глабальнай трагедыі не адбудзецца. Інфармацыйнага голаду чалавек не адчуе.

Ёсць фэйсбук, «УКантакце», таму паспалітаму чалавеку з вуліцы заўжды будзе што пачытаць: чытання там бездань. З іншага боку, магчыма, гэта і заканамерна: пасля агульнага падвышэння ўзроўню адукацыі, рыўка, які адбыўся ў ХХ стагоддзі, кніга зноў вяртаецца да сваёй элітарнай нішы. Працэс цалкам натуральны. Магчыма, усеагульная пісьменнасць гістарычна і не была абавязковай. Бальшавікі яе наўпрост выкарысталі, каб тлуміць галаву людзям: для патрэбаў сваёй прапаганды.

— За савецкім часам людзі сапраўды чыталі надзвычай шмат: «Ціхі Дон», розныя горкія і сіманавы… Зараз чалавека нестае і на танюткую кніжку, не кажучы пра шматтомнікі. У чым сакрэт?

— Інфармацыйныя плыні былі не такія насычаныя. Тэлевізара было не так шмат, чалавек пасля працы ці вучобы мог спакойна прысесці і пачытаць. Цяпер жа нашая ўвага разбіваецца між безліччу раздражняльнікаў. Нават у метро на цябе валіцца і візуальная рэклама, і аўдыё, а зараз яшчэ і відэа! Чалавек у такім стане не можа адчуць інфармацыйнага голаду: у гэтым сэнсе ён увесь час «нагадаваны ад пуза», няхай і «фастфудам»… Сесці і пачы­таць кніжку — гэта ўжо нейкі чын: трэба высілкам волі сваю інфармацыйную прастору вызваліць для чытання.

Мы наўпрост захлынаемся сярод інфараздражняльнікаў, большасць з якіх нам абсалютна не патрэбныя, не робяць нас лепшымі ці разумнейшымі. Магчыма, «матрыца» нас гэтак трэніруе, залівае мазгі, каб мы не думалі пра нешта важнае. Зноў жа, падзяляецца ўвага: чалавек нават па аб’ёме інфармацыі не можа ўспрымаць нешта большае за твіт ці пост у фэйсбуку. Тры радочкі прачытаў — і хопіць, далей ніхто не лезе. Таму патрэбна нешта кшталту інфармацыйнай гігіены.

— А як трымацца «інфармацыйнай гігіены»? Патрэбныя нейкія перазагрузкі свядомасці ці «гадзіны цішыні» без тэлефона, сацсетак і іншага?

— Не глядзець тэлевізар, па-першае. Мінімізаваць сацсеткі. Часцей быць сам-насам з сабой. Больш часу адда­ваць чалавечым дачыненням у офлайне, замест анлайну. Бо раней ці пазней, у іншым разе, замяніўшы рэальных сяброў віртуальнымі, можна дайсці да таго, што камунікаваць будзеш толькі з нейкімі ботамі. Што тады? Рэальнае гэта жыццё ці імітацыя жыцця?.. Так і ператворымся ў персанажаў камп’ютарнай гульні. Хаця, хто ведае, мо’ мы ўжо імі і ёсць? (смяецца).

«Можна прадаваць мабільнікі ці апоны, але…»

— Ад глабальнага вернемся да лакальнага. Усё ж такі, чым яшчэ можна зачапіць нашага чытача: якаснай прозай, гістарычнай літаратурай, перакладамі замежнікаў?

— Людзі рэагуюць на тое, што добра рэкламуецца.

— А як рэкламаваць кнігу? Білбордамі ды флаерамі?..

— Ёсць такі паспяховы аўтар — Віктар Марціновіч. Дык ён з выхаду кожнай сваёй кніжкі стварае падзею! Людзей чапляе дынаміка. На прэзентацыях ён цікава і нетрывіяльна распавядае пра напісанае. Ён прысутнічае ў інфармацыйнай прасторы, дзякуючы сваім публікацыям і калумністыцы — рэкламуе сам сябе. Таму ягоныя кніжкі цудоўна прадаюцца! Гэта прыклад удалага маркетынгу, калі аўтар сам сябе раскручвае. Бо ёсць шмат вартых аўтараў, якія праз адсутнасць раскруткі і няўменне паказаць сябе застаюцца ў ценю.

— А выдаўцы не маюць займацца рэкламай?

— Выдаўцы, на жаль, не займаюцца гэтым ці займаюцца мінімальна. Яны выжываннем займаюцца... Таму ў нас і нармальнага літаратурнага ды выдавецкага працэсу няма. Выдаўцы, як любы суб’ект гаспадаркі, больш занятыя лагістыкай і тэхнічнымі момантамі, чым рэкламай кагосьці.

— Вяртаючыся да пытання бізнесу: кніжны гандаль — гэта бізнес ці гуманітарная місія? Бізнес жа прыбытак прадугледжвае… Дык можа лепей дапаможнікі для тэставанняў ці жаночыя раманы па-руску прадаваць?

— Сістэма нас хоча пераканаць у тым, што жаночыя раманы і дапаможнікі выдаваць выгодней. Але калі мы хочам жыць у сваёй краіне, рабіць гэтую краіну лепшай і зручнейшай для сябе, нам трэба ўсё гэта адваёўваць. Таму мы маем выдаваць свае кніжкі, якія самі лічым цікавымі, якія могуць быць карыснымі для нашых дзяцей. Зразумела, каб зарабіць, можна прадаваць мабільныя тэлефоны ці аўтамабільныя апоны, але тады мы будзем змушаныя чытаць кніжкі па-руску.

— А пасля па-кітайску…

— А пасля — як пашчасціць (смяецца). Можа і так. Наогул, любую справу можна зрабіць бізнесам. Сёння кніжны гандаль — гэта місія, сацыяльны праект, які, у ідэале, сам сябе акупляе. Ёсць розныя фактары: тая ж рэклама, ганарарныя патрэбы аўтараў, перамовы выдаўцоў з замежнікамі наконт аўтарскіх правоў, шмат нюансаў. Ясна, калі ты выдаеш кнігі накладам 10–20 тысяч асобнікаў — гэта адзін сабекошт. Калі ж у нашых рэаліях 500 асобнікаў лічацца добрым накладам, а 1000 выдатным… зарабіць на гэтым складана.

 Кнігі па-беларуску застаюцца ў Мінску

— Што мае адбыцца, каб нашы кніжкі выходзілі накладамі па 10 тысяч?

— Трэба рынак стварыць і зацікаўленасць. Трэба ўсім зацікаўленым асобам выпрацаваць праграму і паступова яе рэалізоўваць. Ясна, што калі ў нас дзяржава займае дамінантную ролю, добра, каб гэтым занялася менавіта дзяржава. Дзяржаўныя сеткі крамаў дамінуюць, але беларускую літаратуру распаўсюджваюць слаба. «Белкніга» мае філіялы па ўсёй краіне, але кнігі на роднай мове чамусьці пераважна застаюцца ў Мінску.

— Чаму?

— Гэта пытанне для «Белкнігі» ды яе маркетолагаў.

— Магчыма, яны лічаць, што па-за межамі сталіцы яно не прадаецца?

— Магчыма, але зноў жа — выбар мае быць у людзей. Можна не даваць у рэгіёны шалёную колькасць, але даваць трэба ўсё роўна, каб чалавек меў магчымасць купіць беларускую кнігу. Наколькі я ведаю, «Кнігазбор» возіць свае кніжкі па краіне сам. Я цікавіўся кнігай «Краіна Беларусь», пры тым, што яе бярэ на рэалізацыю «Белкніга», яна слаба трапляе па-за межы МКАДу. Хочаш, каб трапіла ў нейкі раённы горад, — ногі ў рукі і вязі!..

— Дарэчы, якая кніга з выдадзеных апошнім часам найбольш уразіла?

— «Айчына» Арлова і Татарнікава. За такія кнігі помнік аўтарам трэба пры жыцці ставіць! У гістарычным сэнсе, вядома, нашым нашчадкам прасцей будзе даць ацэнку, але сёння гэта бачыцца менавіта так. Сыграла тое, на чым заўсёды былі правалы ў нашых выданнях — добры тэкст і добрае афармленне, звязка мастака, аўтара тэксту і зацікаўленага інвестара. Зоркі склаліся — і выйшла выдатная кніга. З апошніх падзеяў гэта самая натхняльная.

«У паходах злую на сяброў праз тэлефоны»

— Адыдзем трошкі ўбок ад кніжнай тэмы. З таго, што ведаю, для цябе турызм — гэта цудоўная магчымасць адпачыць ад інфармацыйных плыняў, унутрана «абнуліцца»?

— Так-так… (смяецца). Мне трэба некуды з’ехаць не менш як на тыдзень, каб пераключыцца. Меней — не працуе. Горы пакуль толькі ў планах, вельмі хочацца, але не атрымліваецца, на жаль. Пакуль самая адпрацаваная схема — гэта сплавы на байдарках па беларускіх рэках.

— Заходняя ці Усходняя Беларусь?

— У мяне няма такога падзелу, бо я з Цэнтральнай (смяецца). Палессе вельмі люблю, тамтэйшыя рэчкі. Магчыма, таму, што яны былі самымі першымі ў жыцці, але ўражанні менавіта адтуль найяскравейшыя. Сцвіга, Убарць тыя ж…

— То бок, калі з’яўляецца час на адпачынак, найлепшым варыянтам будуць уцёкі з мегаполісу?

— Час не з’яўляецца сам сабой. Трэба высілкам волі гэты тыдзень-два вырваць з працы і розных клопатаў, якіх заўжды будзе безліч. Матрыца сама цябе не адпусціць на тыдзень — трэба вырвацца, выключыць тэлефон…

— А як жа сэлфі, фэйсбук?..

— Не-не… Я злую на сяброў, якія ў паходах тэлефоны не адключаюць (смяецца)! Сапраўды, а для чаго ж тады ехаць?

— Узімку таксама ходзіце?

— Гэта ўжо складаней. Трэба адмысловая падрыхтоўка — і паплечнікаў у такіх паходах адразу менее. Таму — лета, восень. Увосень выбіраемся з сябрамі на Блакітныя азёры — гэта ўжо традыцыя. Алесь Юркойць, на жаль, пакуль адлучаны ад гэтых вандровак, Сяргей Дубавец у сямейных справах, яму цяжка вырвацца. Старая каманда, такім чынам, адышла ў гісторыю, таму хаджу з маладзейшымі — з Севам Сцебуракам тым жа.

Футбольную пляцоўку знайсці цяжка, алкаголь — проста…

— Што наконт іншых відаў спорту?

— У маладосці, як усе нармальныя хлопцы, займаўся ўсім. Хадзіў у безліч спартовых секцыяў: лёгкая атлетыка, бокс, канькабежны спорт, класічная барацьба... Прыходзіць трэнер, усіх запісвае, а ты два месяцы пахадзіў і кінуў (смяецца).

— Але нешта і засталося?

— Футбол найперш. Раз-два на тыдзень гуляем з сябрамі. Узімку таксама: пачысцілі пляцоўку ад снегу — і пагналі! Крытую пляцоўку складана знайсці, яны неапраўдана дарагія, школу нейкую шукаць… няпроста. А так — пачысціў поле, і з тэмпературай ад 0 да -5 можна гуляць.

— Здаецца, ты заўзеў за «Дынама»?

— Зараз гэта складана: мы ўжо і на стадыёны амаль не ходзім, бо сітуацыя ў беларускім футболе даволі сумная. Паход на футбол — гэта лішнія нервы, трэба ламаць сябе, быць гатовым атрымаць порцыю негатыву і ад самой гульні, і ад антуражу. Прэс праваахоўных органаў, манера праводзіць матчы... усё гэта прыгнятае.

— Але ж у нашай краіне ці не з кожнай разеткі ідзе прапаганда здаровага ладу жыцця, адкуль складанасці?

— Здаровы лад жыцця, збольшага, на паперы, дэкларатыўна. Мы, прыкладам, хочам гуляць у футбол, а ў Мінску складана знайсці для гэтага пляцоўку. Усё падштурхоўвае да таго, маўляў, не дуры ты галавы, вазьмі піўка ці гарэлкі, уключы тэлевізар і глядзі «Барселону». Пляцоўку знайсці цяжка, а вось алкаголь набыць надзвычай проста, як гэта патлумачыць?

Калі пра фанатаў, то актыўныя футбольныя заўзятары адрозніваюцца незалежнасцю, спецыфічнай субкультурай — так па ўсім свеце, — але ў нас сістэма баіцца, каб, не дай Божа, не выйшла як ва Украіне падчас Майдану, дзе фанаты адыгралі не апошнюю ролю. Таму ўсе нефармальныя аб’яднанні імкнуцца раскалоць ці ўзяць пад кантроль. А калі не бяруцца пад кантроль — знішча­юць. Фанацкі рух у нас пад прэсам.

— Добра, але ці ёсць тут рацыянальнае зерне? Сапраўды ж ёсць факты справакаваных фанатамі боек… Дзе мяжа паміж цалкам абгрунтаваным кантролем і бязглуздымі рэпрэсіямі?

— Мне падаецца, што гэта ўсё перабольшванні. Тую ж бойку можна справакаваць, стварыць інцыдэнты, уводзячы ў супольнасць сваіх людзей, зладзіць правакацыю. Вось вам і падстава для забаронаў і прэсінгу! Карцінка ёсць — паехалі… Фанацкая субкультура даволі самадастатковая, і ніякай глабальнай небяспекі для грамадства і яго спакою яна не ўяўляе — у гэтым я перакананы.

«У брутальным фінале не бачу сэнсу»

— Ці паўплывала «Справа патрыётаў» неяк глабальна на тваё жыццё?

— Падпіска пра нявыезд абмежавала мае перасоўванні ў прасторы — гэта сумна. Жыццёвыя прыярытэты ў мяне не змяніліся, бо ў маім узросце прыярытэты і правілы для самога сябе даўно сфармаваліся — змяніць іх ці паламаць не так і лёгка. Падвешаны стан, у якім перабываю цяпер, зразумела, не падабаецца ані мне, ані маёй сям’і, але гэта дадзенасць. Пакуль змяніць яе не ў маіх асабістых сілах — я яе прымаю, як надвор’е. Усё адно працуем, жывем.

— Маеш нейкі прагноз па справе?

— Цяжка абапірацца на нейкія логіку, каб даваць прагнозы. У пачатку справы ж таксама ніякай здаровай логікі не было. Таму — няма прагнозаў. Адзінае, што ў нейкім брутальным фінале я наўпрост не бачу сэнсу — ні для каго.

P.S. Мы адмыслова не змянялі канцоўку інтэрв'ю, дзе Алесь кажа пра развязку «Справы Патрыётаў» як пра туманную будучыню, бо гутарылі з ім яшчэ да заявы Следчага Камітэту аб закрыцці справы. Хай прынамсі гісторыя занатуе такі стаічны падыход нашага героя.

Фота з асабістага архіву Алеся Яўдахі

Чытайце таксама: Сціплы рыцар Алесь Яўдаха