Смактуноўскі. Словы пра геніяльнага акцёра

У адным з апошніх тэлеінтэрв’ю Інакенцій Смактуноўскі тлумачыў гледачам, чаму ў яго, байца, які прайшоў вялікую вайну, не захавалася фотаздымкаў з фронта. Смактуноўскі казаў, што ў тых, хто быў на перадавых пазіцыях, не было магчымасці фатаграфавацца. Каб сфатаграфацца ў час Айчыннай вайны, трэба было знаходзіцца ў тылах, а не на франтах.

Жаданне

Вялікі акцёр, зорка кіно першай велічыні, геній… Усё гэта можна сказаць пра Інакенція Смактуноўскага і не памыліцца. Такім людзям, як ён, дадзена шмат не толькі прыродай, але і грамадствам. Можа, таму мяне найперш зацікавіла тое, чаго Інакенцію Смактуноўскаму не хапала. Якое патаемнае жаданне захоплівала душу выбітнага мастака? Адказ прадказальны… Смактуноўскаму не хапала звычайнай адзіноты. Ён шукаў зацішку. Думаў пра спакой. Ён марыў адасобіцца ад несупыннай мітусні. У ягонай штодзённасці ззяла зашмат святла, было зашмат стракатай публічнасці, зашмат пільнай увагі і чужых вачэй. Смактуноўскі цаніў самоту, называў яе жаданай і каштоўнай.

Усмешка

Акцёр мусіць умець усміхацца. Усе мы павінны ўсміхацца: чым больш мы ўсміхаемся і радуемся, тым лепш жывём. Калі навокал шмат усмешак, мы пачуваемся больш камфортна, чым калі іх мала. У акцёраў мы можам навучыцца правільна ўсміхацца. Можа, не ва ўсіх, але ў такога, як Інакенцій Смактуноўскі, варта вучыцца ўсмешцы. Ягоную ўсмешку можна прыняць за ветлівы знак згоды. Такая сабе антыканфліктная і антыспрэчкавая ўсмешка. Яна ў яго ласкавая і выпраменьвае прыязнасць. З такой усмешкай лёгка ісці па жыцці. Ну добра, не лёгка, але ўсё ж значна лягчэй, чым без яе.

Міф

Ёсць перакананне, што чалавек можа адчуваць набліжэнне ўласнай ці якой іншай смерці. Інакенцій Смактуноўскі, які ўдзельнічаў у кровапралітных баях з мноствам ахвяр на Другой сусветнай вайне, абвяргае гэткае містычнае бачанне як сваёй, так і чужой трагічнай будучыні. Смактуноўскі апісвае ва ўспамінах, як ён сам і яшчэ больш за сотню байцоў, што былі побач з ім, зусім не адчувалі, што праз дзень большасці з іх давядзецца загінуць на чужой польскай зямлі ў сутычцы з немцамі. Пасля страшнага бою жывымі засталіся лічаныя байцы; і толькі Інакенцій Смактуноўскі дэталёва апісаў трагедыю і пераканаў мяне ў тым, што чалавек зусім не чуе набліжэння гвалтоўнай смерці. Не ведаю чаму, але гэтае абвяржэнне ўстойлівага міфа мяне парадавала сваёй шчырасцю і простасцю. Чалавек мусіць спадзявацца і жыць напоўніцу да апошняга ўздыху, і не трэба яму лішні раз палохаць самога сябе блізкім сконам.

Нервы

У аўтабіяграфічнай прозе Смактуноўскага досыць часта згадваюцца нервы. Яны напінаюцца, яны рвуцца, яны хварэюць і не даюць салдату вярнуцца ў нармальны стан з ураўнаважаным розумам. Для аўтара яны — нервы звышважныя, яны аўтапартрэтныя, нават у тыя моманты, калі гутарка вядзецца пра нейкага іншага ваяра. Увесь Інакенцій Смактуноўскі складзены з аголеных і звышадчувальных нерваў. Такім ён быў на фронце, такім быў на тэатральнай сцэне і на здымачнай пляцоўцы. Да такой аголенасці ты баішся дакрануцца. Баішся выклікаць жудасны касталомны боль. Баішся, што цябе самога гэткі аголены нерв, як электрадрот, моцна ўдарыць токам, так моцна, што можа нават забіць.

Самаацэнка

Выхаваны, вытанчаны, звыштактоўны Інакенцій Міхайлавіч Смактуноўскі казаў: «Вось мы з Козінцавым усю карціну, увесь «Гамлет», былі на вы… Мы павінны былі быць на ты — і тады б карціну гэтую мы не прасралі». Так пачуў і запісаў рэжысёр Сяргей Салаўёў. Думаю, што запіс гэты праўдзівы, бо далей Смактуноўскі патлумачыў, чаму менавіта «прасралі» свайго «Гамлета» ён і Рыгор Міхайлавіч Козінцаў: «Як вы не разумееце? З чым мы мелі справу? З якой наогул веліччу чалавецтва? І пачаў Рыгор Міхайлавіч памыляцца з таго, што ўзяў няправільны, пошлы пераклад… Так, у нас быў пераклад Пастэрнака. Але гэта пошлы пераклад… Пастэрнак добры, вядома, паэт, і ўсё ж ёсць жа геніяльны пераклад!.. К. Р. — Канстанцін Раманаў».
Самакрытычнасць Смактуноўскага мяне палохае. Вобраз Гамлета, створаны ім у кінакарціне Козінцава, ідэальны, шэдэўральны і геніяльны для большасці гледачоў. Але не для стваральніка, які ведае, як трэба было зрабіць яшчэ лепш. Праз тое веданне ён пакутуе ледзь не да вар’яцтва, у якім губляюцца і тактоўнасць, і выхаванасць, і вытанчанасць.

Гамлет Дзетачкіна

У Смактуноўскага многа ўдалых роляў у кіно. Адна з найлепшых — страхавы агент Юрый Дзетачкін у фільме «Сцеражыся аўтамабіля». Сумленны злодзей Дзетачкін крадзе легкавікі ў прайдзісветаў, прадае іх цемрашалам, а здабытыя грошы перасылае ў дзіцячыя дамы. Такі сабе Робін Гуд, такі сабе партызан беларускі. Безумоўна, у гэтай ролі напоўніцу раскрылася прыродная беларускасць Смактуноўскага. Калі б у мяне спыталі пра найлепшы вобраз беларуса ў савецкім кіно, я назваў бы вобраз Дзетачкіна, створанага Інакенціем Смактуноўскім.
Ёсць у фільме яшчэ адзін выдатны матыў. У час, вольны ад начных крадзяжоў і ад дзённай працы страхавым агентам, наш сціплы грамадзянін Дзетачкін іграе ў самадзейным тэатры, які замахнуўся на «Вільяма нашага Шэкспіра». Смактуноўскі іграе Дзетачкіна, які іграе Гамлета. Ты глядзіш на Гамлета праз Дзетачкіна і праз Смактуноўскага — і герой Шэкспіра нашага Вільяма выглядае жывым і пераканаўчым, у нейкія імгненні ён нават лепшы за Гамлета, якога Смактуноўскі геніяльна стварыў у фільме «Гамлет».

Вытанцоўванне

Зазірні ў далёка-далёкае мінулае — і ты пабачыш, што напачатку было не слова, а былі жэст і танец. Менавіта з танцаў і жэстаў вырасла чалавечае слова. У моманты вялікага ўзрушэння чалавеку можа не хапіць слоў — і ён ўвесь ператворыцца ў жэст і данясе іншаму сваё важнае пасланне. Падобна, што такім чынам і выбудоўваў сваю акцёрскую ігру Інакенцій Смактуноўскі. Ён іграў не толькі тварам, як большасць сучасных тэлепаяцаў. Ён іграў рукамі і хрыбетнікам, стопамі і шчыкалаткамі, лыткамі і спінай, вачыма і голасам, брывом і валаском. Для кожнай ролі ён разбіраў сваё цела на складнікі, для кожнага складніка прыдумваў жэст, а потым усе жэсты акуратна складаў у адзін вобраз. Смактуноўскі кожную ролю вытанцоўваў. Да танца ён дадаваў яшчэ і песню. Слухай — заслухаешся. Глядзі — заглядзішся. Запомніш і не забудзеш.

«ГениЮш»

Здавалася б, калі геніяльны акцёр — беларус, ён мусіць працаваць на кінастудыі «Беларусьфільм». Ну добра, не працаваць, а зняцца там у адной ці дзвюх карцінах. Пагатоў пад такога акцёра, як Смактуноўскі, варта пісаць сцэнарый і забяспечваць вялікае фінансаванне. Беларус Смактуноўскі не здымаўся на «Беларусьфільме».
Чаму? На гэтай вечна партызанскай кінастудыі ўсё беларускае — сцэнары, акцёры, экранізацыі — з’яўляліся гады ў рады. Беларус прыходзіў на кінастудыю, здымаў адзін-два фільмы і сыходзіў, бо правінцыйна, бо другасна, бо малаперспектыўна.
Для мяне жыццё «Беларусьфільма» сфакусіравалася ў адным пытанні, якое неяк задаў мне рэжысёр Валерый Панамароў: «Володя, как считаешь, ГениЮш — хорошая поэтесса?». Ад гэтага «ГениЮш» мяне калатнула. Гэта была апошняя кропка ў маіх творчых адносінах з «Беларусьфільмам». Таму можна лічыць: Інакенцію Смактуноўскаму пашанцавала, што ён не працаваў на кінастудыі, дзе здымаюцца пасрэдныя кінакарціны пра «гениЮшев», а не карціны з геніямі і пра геніяў.

Бяспека

Сапраўднае прозвішча Інакенція Смактуноўскага — Смактуновіч. Акцёр падкрэсліваў, што Смактуновічы — беларусы па крыві. Яны апынуліся ў Тамбоўскай вобласці ў сярэдзіне дзевятнаццатага стагоддзя. Па адной версіі, сям’ю выслалі пасля паўстання, што адбылося ў 1863 годзе. Па другой версіі, у 1861 годзе прадзед акцёра, які служыў у Белавежскай пушчы егерам, забіў зубра. Нехта данёс на егера-браканьера — і яго з усёй сям’ёй загналі ў Сібір. Версія з зубром мне падабаецца больш, бо яна казачная. За такімі версіямі паўстанцы хавалі сваю палітычную і рэвалюцыйную актыўнасць. Так, у маёй сям’і пасля раскулачвання і высылкі мужчын з Беларусі ў Архангельскую вобласць расказвалі гісторыю пра кантрабанду гарэлкі і віна праз беларуска-польскую мяжу. Быць кантрабандыстам, як і браканьерам, было менш пачэсна, але больш бяспечна. Смактуновічы выбралі бяспеку, што яшчэ раз падкрэслівае іх беларускасць.

Славянін

У 1946 годзе ў турэмна-лагерным горадзе Нарыльск Смактуноўскі памяняў прозвішча, да гэтага ён пісаўся Смактуновічам. Яму прапаноўвалі ўзяць прозвішча Славянін, бо нацыянальнасць у пашпарце мелася звышславянская — беларус. Ад прозвішча Славянін беларус Інакенцій Міхайлавіч тактоўна адмовіўся і атрымаў пашпарт грамадзяніна Смактуноўскага.

Паштоўкі

Усе мы нешта збіраем. Нехта калекцыянуе вясёлыя показкі. У кагосьці дома стаіць скрыня з коркамі ад вінных бутэлек. Хтосьці можа сабе дазволіць вялікі гараж са старымі аўто… У дзяцінстве збіранне пачынаецца з марак і паштовак, з дробных цацак і значкоў.
Мой сваяк Анатоль збіраў альбомы па мастацтве і паштоўкі з тварамі кінаакцёраў. Паштоўкі з акцёрамі прадаваліся ў газетных шапіках. Каштавалі яны па шэсць-восем капеек. Каб парадаваць Анатоля, я купляў для яго паштоўкі з Высоцкім, Смактуноўскім, Міронавым… Некаторыя з паштовак у Анатоля захоўваліся ў двух ці нават трох асобніках. Другі асобнік ён пакідаў на абмен, а трэці ў моманты вялікай шчодрасці перадаваў мне. Так паціху-патроху на маёй кніжнай паліцы сабралася некалькі дзясяткаў картак з тварамі зорак тагачаснага кіно.
На адваротным баку карткі пералічваліся фільмы, у якіх зняўся акцёр. Я прыдумаў гульню ў працягі… Паштовачныя акцёры атрымлівалі ад мяне выдатныя ролі. Мне бачылася, як яны іграюць выбітных творцаў… Мой Высоцкі ператвараўся ў Франсуа Віёна і спяваў:
Я — Франсуа, чему не рад.Увы, ждёт смерть злодзея,И сколько весит этот зад,Узнает скоро шея.
Міронаў, як мне падавалася, мог бы сыграць пісьменніка Іллю Ільфа, які старанна выпісвае вобраз вялікага камбінатара Астапа Бэндара.
Смактуноўскі мне ўяўляўся найлепшым з мастакоў — Леанарда да Вінчы. Мне цяжка было ўбачыць, як рухаецца сапраўдны Леанарда, але зусім лёгка прыдумлялася, як Смактуноўскі, пераапрануты ў найвялікшага з адраджэнцаў, няспешна ідзе праз асветленую ранішнім сонцам Фларэнцыю.

Малкавіч

Ці ёсць у сучаснага акцёра найвышэйшая ступень прыжыццёвага прызнання? Пэўна, ёсць. Калі Джону Малкавічу прапаноўваюць у мастацкім фільме сыграць Джона Малкавіча, можна казаць, што акцёр дасягнуў абсалютнага прызнання. Той фільм з Малкавічам атрымаўся на выдатна, але з-за фантастычнага сюжэта Малкавіч у фільме ўсё ж больш акцёр, чым асоба.
Атрымаўшы падобную прапанову, акцёр Інакенцій Смактуноўскі сыграў у фільме «Масква не верыць слёзам» сябе маладога і малавядомага. У Смактуноўскага атрымалася так дасканала і пераканаўча сыграць самога сябе, што ён і на экране застаўся больш асобай, чым акцёрам. У выпадку са Смактуноўскім зоркі сышліся лепш, чым у выпадку з Малкавічам. Можа, таму фільм «Масква не верыць слёзам» і «Оскара» атрымаў, і народную любоў займеў, а фільмам «Быць Джонам Малкавічам» больш захапляліся кінакрытыкі, снобы і мастакоўская эліта, чым шараговыя гледачы.

Фотакарткі

У адным з апошніх тэлеінтэрв’ю Інакенцій Смактуноўскі тлумачыў гледачам, чаму ў яго, байца, які прайшоў вялікую вайну, не захавалася фотаздымкаў з фронта. Смактуноўскі казаў, што ў тых, хто быў на перадавых пазіцыях, не было магчымасці фатаграфавацца. Каб сфатаграфацца ў час Айчыннай вайны, трэба было знаходзіцца ў тылах, а не на франтах.
За мужнасць Інакенцій Смактуноўскі атрымаў медаль «За адвагу» — адну з самых каштоўных узнагарод для простага байца.
Смактуноўскі — вялікі акцёр, і таму ў нас ёсць мірыяды кінакадраў і фотакадраў з ім, але няма кадраў Інакенція Смактуновіча на фронце. І гэта для мяне, чалавека, які любіць творчасць Інакенція Міхайлавіча Смактуноўскага і паважае яго як сумленнага чалавека, важна.

Скрыпка

Кінарэжысёр Козінцаў, які здымаў «Гамлета» са Смактуноўскім у галоўнай ролі, так выказаўся пра акцёра: «Вядома, балалайка — цудоўны інструмент. Бываюць дарагія, выдатна зробленыя балалайкі. Смактуноўскі —скрыпка, інструмент надзвычайнай тонкасці і чысціні гукаў».
На першы погляд здаецца, што Козінцаў пахваліў Інакенція Смактуноўскага, калі параўнаў яго з арыстакратычнай скрыпкай, а не з народнай балалайкай. На мой розум, Козінцаў прынізіў вялікага акцёра, які для рэжысёра — інструмент, а не суаўтар і не чалавек. Я — рэжысёр, я — вялікі майстар, я — Козінцаў… Так, ты — Козінцаў, але ты не Гамлет, не Смактуноўскі, які можа пабыць Гамлетам, і ты не Шэкспір, ты — дырэктар на вытворчасці кінапрадуктаў і не больш за тое, а таму і бачыш у людзях інструменты: скрыпкі, бубны і балалайкі.

Метамарфозы

Розныя паэты любяць параўноўваць белыя аблокі з анёламі. Сапраўды, у лёгкай і светлай пухнатасці воблака можна пабачыць анёла, а ў змрочнай цемрадзі хмары — цмока, які ляціць над зямлёю, несучы дождж, а часам і навальніцу. Ператварэнне анёла ў цмока — цікавая з’ява, пагадзіся. Было неба светлым, а стала цёмным. Так і з чалавекам адбываецца. Меў ён добры анёльскі настрой, нешта пайшло не так — і настрой пагоршыўся. І замест добрага стаў чалавек злым, як той цмок: і пашчу ён ашчэрыў, і з рота ў яго агонь ляціць, а з вушэй дым ідзе.
У жыцці на падобныя метамарфозы глядзець цяжка, а вось у тэатры і ў кіно такія пераўтварэнні зачароўваюць і захапляюць. Асабліва добра яны глядзяцца ў выкананні цудоўных акцёраў накшталт Інакенція Смактуноўскага, які з інфантыльнага анёла з дзіцячым тварам можа з лёгкасцю ператварыцца ў нязломнага ваяра, што ў сумленным двубоі заб’е ворага. Чаму я згадаў тут менавіта Смактуноўскага? Ты ўслухайся ў ягонае прозвішча, ты прагавары яго нелькі разоў — і ў дзіцячым «смактаць» ты пачуеш не толькі «смокча», ты пачуеш «цмок».
Тэкст апублікаваны ў № 5 культурна-асветніцкага дадатка «Літаратурная Беларусь».