«Цяпер атмасфера больш злавесная, чым у 1930-я гады». Што рэпрэсіі робяць з беларусамі

Улады ў Беларусі і праз год пасля пратэстаў пераследуюць тых, хто іх крытыкуе. Як гэта адбіваецца на жыхарах краіны і да чаго можа прывесці? DW сабрала меркаванні экспертаў па сацыялогіі, псіхалогіі і гісторыі.

Са жніўня 2020 га і па сённяшні дзень у Беларусі ў сувязі з пратэстамі было ўзбуджана больш за 5000 крымінальных спраў. Весткі аб новых ператрусах, затрыманнях і судовых прысудах прыходзяць штодня. Улады працягваюць прэсаваць нязгодных рознымі спосабамі. Як усё гэта адбіваецца на беларускім грамадстве і да чаго такая палітыка можа прывесці?

Рэакцыя беларусаў залежыць ад узросту

Страх узмацніўся, канстатуе кандыдат псіхалагічных навук з Мінска Таццяна Сініца. "Цяпер асноўная праца, якую людзі праводзяць унутры сябе, нацэлена на тое, каб справіцца з трывогай і страхам, хоць, можа, вонкава гэта не моцна праяўляецца", — кажа яна. І прыводзіць цікавы факт з свайго вопыту выкладчыка ВНУ: "Да мяне прыйшлі пісаць курсавыя працы, і ўсе пагалоўна — пра трывожнасць. Выбар тэмы студэнты тлумачылі тым, што гэта іх рэальны стан". Успрыманне беларусамі цяперашняй атмасферы шмат у чым залежыць ад узросту. Студэнтам, якія актыўна падтрымалі пратэсты ў мінулым годзе, цяпер цяжэй за ўсё. "У гэтым узросце хочацца, каб усё было адразу. Гэтага не адбылося, і яны страчаныя, нарастае нігілізм", — дзеліцца сваімі назіраннямі псіхолаг.
Пажылыя беларусы знаходзяцца ў стане завучанай бездапаможнасці. Іх пазіцыя: "Што рабіць, такое жыццё, па-іншаму не будзе". А людзі актыўнага ўзросту, 35-40 гадоў, адчуваюць супярэчлівыя эмоцыі. "Некаторыя ўпадаюць у дэпрэсію. Іншыя, наадварот, актыўна падтрымліваюць у сабе ўнутраны агонь, напрыклад, аказваючы дапамогу іншым", — распавядае эксперт. Шматлікія імкнуцца чымсьці займацца, напрыклад, вучыць мову, асвойваць новыя навыкі, каб падтрымаць сябе знутры. "Гэта добры варыянт, калі быццам бы нічога нельга зрабіць, але і нельга закіснуць", — падкрэслівае Таццяна Сініца.

Ці дапушчальныя паралелі з 1930-мі?

"Цяпер атмасфера больш злавесная, чым у 1930-я гады. І наступствы рэпрэсій з маральнага пункту гледжання больш цяжкія", — так успрымае сітуацыю гісторык Ігар Кузняцоў. Спецыяліст па сталінскіх рэпрэсіях падвяргаўся ганенню з боку праўладных журналістаў, "неабыякавыя грамадзяне" не раз пісалі на яго даносы ў МУС. У Беларускім дзяржаўным універсітэце ў Мінску ён прапрацаваў больш за два дзясяткі гадоў, але цяпер з ім не працягваюць кантракт. "Спектр мер уздзеяння на нязгодных вялікі. І гэта прывяло да таго, што актыўнасць упала усюды, не толькі на вуліцы — людзі не пішуць у Facebook, перасталі мець зносіны па тэлефоне, таму што баяцца праслушкі", — распавядае ён.
У той жа час знак роўнасці паміж тым, што адбываецца сёння, і што адбывалася ў СССР у гады Вялікага тэрору, ставіць нельга, падкрэслівае Кузняцоў: "Падзеі ў 1930-я гады былі значна больш маштабнымі і крывавымі. Забітыя мільёны людзей, быў ГУЛАГ". Аднак і пры цяперашнім маштабе рэпрэсіі ў Беларусі ўздзейнічаюць мацней, чым тады, лічыць ён. "Калі ў 1930-я яны праводзіліся таемна, то цяпер інфармацыя хутка распаўсюджваецца праз інтэрнэт і любы выпадак прымянення гвалту ці праявы незаконнасці трапляе ў поле зроку грамадскасці", — кажа гісторык.

Рэпрэсіі руйнуюць дзяржаву сацыяльных інстытутаў

Акрамя ўплыву на індывідуальную псіхіку беларусаў старэйшы аналітык Цэнтра новых ідэй, экс-дырэктар інстытута сацыялогіі НАН Беларусі Генадзь Коршунаў звяртае ўвагу на наступствы рэпрэсій на агульнанацыянальным узроўні. На яго думку, улады руйнуюць дзяржаву як сістэму сацыяльных інстытутаў. "Цяпер гэтыя інстытуты выконваюць неўласцівыя ім функцыі і дэградуюць", — тлумачыць эксперт. Як следства — грамадства губляе давер да іх і да дзяржавы ў цэлым.
Генадзь Коршунаў паказвае на тое, што ў Беларусі цяпер дзейнічае не падвойная сістэма "грамадства і дзяржава", а трайная: грамадства, дзяржава і ўлады. Рэпрэсіі ажыццяўляюць менавіта ўлады. "За апошнія пяць-дзесяць гадоў яны пачалі закуклівацца ў сабе, выбудавалі паралельную дзяржаве сістэму кіравання і права. Улады паставілі сябе ў такія ўмовы, калі больш нічога рабіць не могуць, акрамя як раскручваць спіраль гвалту", — упэўнены сацыёлаг. Для самазахавання рэжыму Лукашэнкі грамадства запалохваюць, каб трымаць яго пад татальным кантролем. Генадзь Коршунаў называе такія дзеянні ўладаў "унутранай акупацыяй". "Рэжым выпампоўвае ўсе рэсурсы з грамадства для яго паслаблення і ўзмацнення ўлады. Гэта мы цяпер назіраем і ў эканоміцы, і ў дачыненні да чалавечага капіталу", — лічыць аналітык.

Да чаго прывядзе ціск уладаў на беларусаў?

У метадах ціску на крытыкаў Лукашэнкі Ігар Кузняцоў бачыць пераемнасць, якая захавалася з савецкіх часоў. "Ціснулі на сваякоў. Людзі траплялі ў чорныя спісы, маглі не паступіць у ВНУ. Іх выганялі з камсамола. Уладкоўвалі школьную лінейку і казалі:" Ты павінен адмовіцца ад свайго бацькі або маці, таму што яны "ворагі народа". Сёння лінейку не правядзеш, таму ўжываецца адміністрацыйны і крымінальны пераслед", — кажа гісторык з Мінска. Усё гэта, па яго адчуваннях, стварае жудасную атмасферу: "У 1930-я гады нават у той сістэме рэпрэсій была надзея на тое, што арыштавалі па памылцы і ў Крамлі разбяруцца. Сёння такіх спадзяванняў няма". Калі рэпрэсіі зацягнуцца, грамадства будзе дэмаралізаванае, а працэс адаптацыі да новых умоў свабоды будзе доўгім і складаным, прагназуе гісторык.
Каб спыніць крытыку ў свой адрас, улады ў Беларусі дзейнічаюць метадам запалохвання. Але ў тым, што з дапамогай рэпрэсій можна стварыць грамадства паслухмяных, сацыёлаг Генадзь Коршунаў сумняваецца: "Для гэтага трэба цалкам адсекчы інтэрнэт, зачыніць жалезнай заслонай межы і расстраляць траціну беларускага грамадства — актыўных прыхільнікаў пратэсту". Стварыць у Беларусі другую Паўночную Карэю не атрымаецца, упэўнены ён, паколькі беларускае грамадства па-іншаму працуе з інфармацыяй і ўзнаўляе сацыяльныя сувязі.
Запалохваннем можна дабіцца толькі кароткачасовых вынікаў, лічыць Таццяна Сініца. Вулічная пратэсная актыўнасць жыхароў краіны падаўлена. Зараз жа ў сітуацыі каронакрызіса і пагаршэння эканомікі дзяржава чакае ад грамадства дапамогі. "Але развівацца нічога не будзе, таму што любы гвалт мае эфект затарможвання любой актыўнасці, асабліва на фоне палохаючых абставінаў, якія цяпер увасабляюць улады", — падкрэслівае псіхолаг.

Як беларусам можа дапамагчы пачуццё "мы"

Ігар Кузняцоў лічыць, што ўжо цяпер трэба думаць пра тое, як мінімізаваць наступствы сітуацыі, якая склалася. На яго думку, важная маральная падтрымка тых, хто сутыкаецца з рэпрэсіямі. "Зараз я па сабе бачу, што калі трапляеш у такія абставіны і спрабуеш законным шляхам адстойваць свае правы, многія не хочуць слухаць, лічаць, што гэта не іх праблема", — адзначае ён.
Ці спрыяюць рэпрэсіі ўзнікненню грамадства абыякавых? На думку сацыёлага Генадзя Коршунава, абыякавасць праяўляе толькі невялікая група, і гэта цалкам нармальна. "У кожнага чалавека ёсць свой узровень рызыкі, на які ён можа пайсці, свая маральна-этычная планка. Людзі баяцца, стамляюцца супрацьстаяць, у іх няма рэсурсаў", — тлумачыць ён. У цэлым Генадзь Коршунаў лічыць, што ў грамадстве дамінуе пачуццё "мы". Беларусы сталі "супольнасцю лёсу", адчулі аб'яднанне ў выніку дзвюх моцных калектыўных траўмаў, перажытых з 2020 года.
З прыходам эпідэміі каронавіруса ў Беларусь многія перажылі страх смерці і нявызначанасці. "І гэтая траўма ўзмацнілася, таму ўлады адмовіліся выконваць функцыі па абароне грамадства", — адзначае сацыёлаг. Але грамадства перапрацавала яе ў вопыт самаарганізацыі і ўзаемадапамогі. У другі раз траўму выклікаў, як выказаўся сацыёлаг, "архіпелаг Акрэсціна" — жорсткае падаўленне пратэстаў пасля выбараў. І цяпер беларусы знаходзяцца ў працэсе перапрацоўкі гэтай траўмы ў вопыт, які робіць іх мацнейшымі, упэўнены ён.
З тым, што пачуццё "мы", якое ўзнікла ў ходзе пратэстаў, да гэтага часу засталося, пагаджаецца і Таццяна Сініца. "Гэта выяўляецца цяпер у жыццёвых сітуацыях, не звязаных з палітыкай", — адзначае яна. Напрыклад, у ВНУ, каб абараніць сябе і іншых ад каронавіруса, студэнты сумесна дамагаюцца ўвядзення дыстанцыйнага навучання. У сітуацыі рэпрэсій можна засяродзіцца на выжыванні і ўсё астатняе абмежаваць, а можна хай і маленькімі крокамі, але рухацца ў бок паляпшэння, напрыклад, рабіць нешта хоць бы для свайго ўнутранага стану, для сваіх блізкіх. Менавіта ва ўзаемадапамозе псіхолаг бачыць вялікі рэсурс. "Дапамагай іншым хоць бы крышачку — і ты атрымаеш паляпшэнне ўсіх складнікаў свайго псіхічнага здароўя. Важна захаваць душу, пачуццё гумару і спагадлівасць. Гэтага зараз дастаткова", — заключае Таццяна Сініца.