"Называйце рэчы сваімі імёнамі". Чаго не хапае нашаму грамадству?

Экспертка ў галіне бізнэсу і правоў чалавека Кацярына Дэкайла піша для «Цэнтра новых ідэй» пра тое, як дыскрымінацыя ўплывае на грамадства і што трэба зрабіць беларусам для пабудовы больш здаровай супольнасці.

У нашым грамадстве многія не заўважаюць праблему дыскрымінацыі. Яна альбо лічыцца надуманай, альбо чымсьці па-за плоскасці прававых рашэнняў (ці, наадварот, выключна юрыдычным), піша Кацярына Дэкайла.

У асноўным у публічных абмеркаваннях згадваецца гендарная дыскрымінацыя, дыскрымінацыя асоб з інваліднасцю і ЛГБТК+ супольнасці, а пасля 2020 года таксама ўшчамленне ў правах з палітычных прычын. Але насамрэч праблема значна шырэйшая. Што трэба зрабіць, каб выправіць сітуацыю, і што кожны і кожная з нас могуць зрабіць цяпер?

Што такое дыскрымінацыя

Дыскрымінацыя — гэта любое неабгрунтаванае адрозненне, выключэнне, абмежаванне ў правах або атрыманне якіх-небудзь пераваг на падставе пэўных прыкмет, якія маюць на мэце або следствам сітуацыю, калі чалавек не можа карыстацца сваімі правамі і свабодамі нароўні з іншымі.

Пры гэтым не любое няроўнае стаўленне — дыскрымінацыя. Міжнародныя стандарты правоў чалавека прадугледжваюць "дапушчальныя рамкі дыферэнцыяванага стаўлення". Каб не лічыцца дыскрымінацыяй, няроўнае стаўленне павінна быць:

• аб'ектыўна апраўданым;
• для дасягнення законнай мэты (гэта значыць мэты не павінны супярэчыць правам чалавека);
• сродкі дасягнення гэтай законнай мэты не павінны перавышаць неабходныя (гэта значыць важна пераканацца, што няма іншых варыянтаў).

Напрыклад, законнай мэтай могуць быць: прафесійныя кампетэнцыі для любых відаў працы, асаблівыя патрабаванні, пэўныя спецыфікай працы, меркаванні нацыянальнай бяспекі (напрыклад, людзей з іншым грамадзянствам, як правіла, не бяруць на працу ў сілавыя ведамствы і наогул на дзяржслужбу), сацыяльныя льготы для пэўных груп і гэтак далей.

Існуе фармальная дыскрымінацыя (калі дыскрымінацыйныя нормы наўпрост прапісаныя ў заканадаўстве) і фактычная дыскрымінацыя (калі пры фармальнай, замацаванай у заканадаўстве роўнасці, праз гістарычныя і/ці захаваныя стэрэатыпы, забабоны прадстаўнікі пэўных груп аказваюцца ў больш хісткім становішчы, чым іншыя).

Абавязкам дзяржавы з'яўляецца не толькі ліквідацыя фармальнай няроўнасці, але і барацьба з фактычнай (менавіта яна ў Беларусі — асноўная праблема). Хоць якраз нядобрасумленныя дзяржавы, гаворачы пра тое, што праблемы дыскрымінацыі няма, у справаздачах кажуць, што «паводле закону ўсе роўныя».

У чым праблема ў Беларусі

Не існуе такой дзяржавы, у якой бы праблема дыскрымінацыі была вырашана цалкам. Разам з тым, на жыццё канкрэтнага чалавека ўплывае не столькі сам па сабе факт наяўнасці ў дзяржаве няроўнасці, колькі тое, ці бачыць дзяржава гэтую праблему і якія крокі прадпрымае, каб яе вырашыць. Пытанне дыскрымінацыі ў беларускім грамадстве стаіць востра — гэтак жа востра, як неразуменне гэтай праблемы грамадствам і нежаданне з боку дзяржавы яе вырашаць.

Дыскрымінацыя як негатыўная з'ява мае сваю спецыфіку. З аднаго боку, сама па сабе яна юрыдычная праблема, таму што гэта парушэнне права на роўнае стаўленне, а ў выпадку Беларусі — таксама і немагчымасць абараніць гэтае права. З іншага боку, вытокі з'яўлення і ўкаранення ў грамадстве дыскрымінацыйных практык — гэта стэрэатыпы, страхі, забабоны, якія, у сваю чаргу, з'яўляюцца ад недахопу/скажэння/непаўнаты інфармацыі, палітыкі, практыкі або культурных традыцый, якія ствараюць нязручнасці для адных і прывілеі для іншых.

Прамым юрыдычным абавязкам дзяржавы з'яўляецца не толькі стварэнне эфектыўнага заканадаўства і механізмаў абароны, але і барацьба з любымі з'явамі, якія ўплываюць на практыку абыходжання з чалавекам.

Пры гэтым існуюць стэрэатыпы і адносна самой дыскрымінацыі: тыя, хто з гэтым не сутыкаўся, як правіла, лічаць, што такой праблемы няма. Тыя, хто праходзіў праз гэта, часта не разумеюць, што іх дыскрымінавалі. Як і тыя, хто дыскрымінуе, часта не разумеюць, што парушаюць правы чалавека. У тым ліку і таму ацэньваць маштабы гэтай праблемы ў беларускім грамадстве вельмі складана. Пасля 2020 года, калі велізарная колькасць людзей сутыкнуліся з дыскрымінацыяй па палітычных поглядах, сітуацыя з грамадскім успрыманнем дыскрымінацыі павінна была крыху змяніцца ў лепшы бок.

Аднак можна заўважыць, як некаторыя людзі, якія самі падвергліся відавочнай дыскрымінацыі, адмаўляюцца разумець, што сітуацыя, калі табе не даюць матрац на Акрэсціна, таму што ты "палітычны", і сітуацыя, калі жанчыну не бяруць на працу, таму што "яна хутка народзіць і будзе хадзіць на бальнічны", і сітуацыя, калі бацькі не могуць знайсці беларускамоўны садок/клас у крокавай даступнасці, "таму што ўсе ў асноўным хочуць размаўляць на рускай" (і многія іншыя прыклады па той жа логіцы) — гэта ўсё адна і тая ж сітуацыя. Сітуацыя неабгрунтаванага няроўнага абыходжання.

У Беларусі на дзяржаўным узроўні няма сістэмы маніторынгу мер барацьбы з дыскрымінацыяй, таксама не праводзілася комплексных сацыялагічных даследаванняў у гэтай сферы.

У якіх сферах у Беларусі дыскрымінуюць людзей

Рынак працы: Гендарная дыскрымінацыя, дыскрымінацыя па прыкмеце прыналежнасці да ЛГБТК+ супольнасці, інваліднасці, паводле ўзросту і інш.

Медыцынскія паслугі: праблема з дыскрымінацыяй пажылых людзей, дыскрымінацыя на аснове ВІЧ-статусу, па прыкмеце прыналежнасці да ЛГБТК+ супольнасці, людзей з інваліднасцю, людзей (асабліва дзяцей) з аўтызмам.

Адукацыйныя паслугі: дыскрымінацыя па прыкмеце мовы (як ні парадаксальна, але ў Беларусі па гэтай прыкмеце больш за ўсё дыскрымінуюцца прадстаўнікі тытульнай нацыі), па прыкмеце інваліднасці (асабліва ў дачыненні да дзяцей), пасля 2020 года — па прыкмеце нацыянальнай прыналежнасці (дыскрымінуюцца польская, літоўская нацыянальныя меншасці).

Сацыяльнае забеспячэнне: напрыклад, "пастка" страхавога стажу, у якую трапляюць пераважна жанчыны ў сілу размеркавання гендарных роляў у грамадстве.

Транспартныя паслугі, жыллё, гарадское асяроддзе: невыкананне стандартаў безбар'ернага асяроддзя ў дачыненні да людзей з інваліднасцю.

Дзяржаўнае рэгуляванне грамадскага сектара: напрыклад, адмова ў рэгістрацыі пэўным НДА, незалежным прафсаюзам па прыкмеце палітычных перакананняў.

Сістэма праваахоўных органаў: напрыклад, этнічнае прафіляванне (рома), дыскрымінацыя па палітычных перакананнях.

Сістэма выканання пакаранняў: напрыклад, невыкананне ўмоў утрымання па прыкмеце палітычных перакананняў, няроўныя магчымасці для людзей з інваліднасцю.

Сфера медыя: "мова варожасці" ў дачыненні да пэўных груп, няроўныя магчымасці для людзей з інваліднасцю.

Рэклама: сэксізм і аб'ектывацыя ў рэкламе.

Прыведзеныя прыклады — не вычарпальныя, як і сам пералік сфер і прыкмет. Пералічанае — толькі вярхушка айсберга. Пра кожную з гэтых сфер можна і трэба рабіць асобнае комплекснае даследаванне.

Як праблема (не) вырашана ў дзеючым заканадаўстве

Калі коратка: у Беларусі адсутнічаюць неабходныя заканадаўчыя нормы. Гэта значыць:

• па-першае, у заканадаўстве адсутнічае агульнае паняцце дыскрымінацыі, датычнае любой сферы, што рэгулюецца правам. Асобна пра яе гаворыцца ў Працоўным кодэксе, Законе аб правах інвалідаў і іх сацыяльнай інтэграцыі. Агульныя нормы роўнага абыходжання ёсць, напрыклад, у Законе аб правах дзіцяці і некаторым працэсуальным заканадаўстве. У выпадках, якія не трапляюць пад гэтыя дакументы, апеляваць застаецца толькі да агульнай нормы аб роўнасці ў арт. 22 Канстытуцыі;
• па-другое, як следства, беларускае заканадаўства не ўстанаўлівае эфектыўных механізмаў прававой абароны ад няроўнасці: не прадугледжана антыдыскрымінацыйная экспертыза заканадаўства; не забяспечаны працэсуальныя ўмовы для эфектыўнага разгляду спраў аб дыскрымінацыі судамі.

У справах аб дыскрымінацыі, згодна з лепшымі заканадаўчымі практыкамі, цяжар даказвання павінен быць перанесены на адказчыка (а не па агульным правіле размяркоўвацца раўнамерна паміж бакамі). Гэта значыць, што той, чые дзеянні заяўляюцца як дыскрымінацыйныя, павінен даказаць, што гэта не так, а не ахвяра няроўнасці павінна даказваць, што яе дыскрымінавалі. Гэта звязана з тым, што ў такіх справах бакі знаходзяцца ў няроўным становішчы: дыскрымінуемы больш уразлівы, бо менавіта ад таго, хто дыскрымінуе, залежыць магчымасць рэалізаваць права.

Шмат у чым праз вышэйсказанае ў Беларусі практычна адсутнічае судовая практыка па справах аб дыскрымінацыі. Звароты ў суды неэфектыўныя, бо суды часта ўхіляюцца ад разгляду па сутнасці спраў аб дыскрымінацыі.

Як павінна быць

Юрыдычны і сацыякультурны элементы ў барацьбе з дыскрымінацыяй вельмі ўзаемазвязаны. Адзін без другога проста не будзе працаваць. Таму рэформа ў гэтай сферы павінна насіць комплексны характар:

1. палітыка і стратэгіі па барацьбе з дыскрымінацыяй. У такіх планах, апроч іншага, павінны быць прадугледжаны меры па асвеце і адукацыі. Асаблівы ўпор варта зрабіць на трох групах: чыноўніках, прадстаўніках бізнэс-супольнасці і юрыстах. Ад першых двух залежыць магчымасць рэалізацыі права, а трэція павінны ўмець аказваць кваліфікаваную дапамогу ў выпадку дыскрымінацыі;
2. комплекснае антыдыскрымінацыйнае заканадаўства. Яно складаецца з Канстытуцыі, міжнародна-прававых абавязацельстваў, спецыяльнага закона аб роўнасці, які павінен быць прыняты, і існуючых заканадаўчых актаў (у якія важна будзе ўнесці змены пасля прыняцця закона);
3. эфектыўная сістэма сродкаў прававой абароны. Сюды ж уключаецца і стварэнне спецыяльнага органа для зваротаў па справах аб дыскрымінацыі. Гэтую функцыю можа выконваць як агульны амбудсмен, так і спецыялізаваны. У якасці добрай практыкі з блізкага нам кантэксту можна прывесці Раду роўнасці Малдовы;
4. сістэма маніторынгу.

Цэнтральным элементам рэформы з'яўляецца прыняцце асобнага спецыяльнага закона аб роўнасці. Менавіта ён можа забяспечыць неабходную сістэмнасць у барацьбе з дыскрымінацыяй для ўсіх, каго гэта можа тычыцца.

Што канкрэтна павінна з'явіцца ў новым законе?

- выразна прапісаная тэрміналогія (вызначэнне самой дыскрымінацыі, яе відаў і форм, іншых рэлевантных паняццяў) якая будзе датычыцца дыскрымінацыі па любой з прыкмет і ў любой з сфер, якія абараняюцца і рэгулююцца правам;

- указанне на тое, што гэты закон вызначае прававыя асновы антыдыскрымінацыйнай палітыкі дзяржавы, устанаўлівае агульныя стандарты роўнасці і недыскрымінацыі;

- палажэнні, якія вызначаюць асноўныя правілы, што тычацца абскарджвання актаў дыскрымінацыі ў судах;

- паўнамоцтвы адпаведных дзяржаўных органаў і меры адказнасці за парушэнне заканадаўства аб роўнасці;

- палажэнне аб абавязковай антыдыскрымінацыйнай экспертызе ў працэсе нарматворчасці;

- палажэнні аб стварэнні спецыяльнага органа для разгляду скаргаў аб дыскрымінацыі.

Што кожны і кожная з нас могуць зрабіць проста цяпер

Калі коратка — змагацца са сваімі забабонамі і стэрэатыпамі і развіваць у сабе эмпатыю:

• важна спрабаваць зразумець, што патэнцыйна кожны і кожная з нас можа стаць ахвярамі дыскрымінацыі. Добра сказаў былы старшыня Беларускага Хельсінскага Камітэта Алег Гулак у адным са сваіх інтэрв'ю: "Дыскрымінацыі заўсёды падвяргаецца меншасць. Большасці заўжды спакойна. Але ў кожнага з нас ёсць індывідуальнасць, асаблівасці, якія ў той ці іншай сітуацыі адносяць нас да меншасці. Мы ўсе — меншасць па нейкай прыкмеце";
• не трэба лічыць, што прыняцце "іншых", прыняцце чыёсьці "іншасці" патрабуе ад вас палюбіць і прыняць чужыя вам перакананні або практыкі. Не. Прыняцце "іншасці" іншага чалавека азначае прызнанне за ім / ёй такой жа чалавечай годнасці, якая ёсць у вас;
• спрабуйце часцей ставіць сябе на месца іншага чалавека. Часцей задумвайцеся над тым, што, як і ў якой форме вы гаворыце і робіце ў дачыненні да уразлівых груп;
• калі вы бачыце, што вас дыскрымінуюць, але не можаце ў дадзены момант абараніцца з дапамогай прававых сродкаў, — як мінімум, не нармалізуйце сітуацыю сваім маўчаннем. Называйце рэчы сваімі імёнамі: я не магу цяпер абараніць сябе, але я хачу, каб вы ведалі — вы цяпер мяне дыскрымінуеце таму і таму (натуральна, таксама важна пазбягаць і маніпуляцый дыскрымінацыяй і вінаваціць у гэтым у кожным выпадку, калі не ўдаецца атрымаць жаданае);
• калі вы бачыце, што кагосьці побач з вамі дыскрымінуюць, па меры сіл спрабуйце абараніць чалавека і сапраўды гэтак жа называйце рэчы сваімі імёнамі.