Ціханоўская: Не магла прымусіць сябе сказаць пра Лукашэнку «дыктатар» або «ўзурпатар»

Святлана Ціханоўская дала вялікае інтэрв'ю Машы Гесэн з The New Yorker, у якім распавяла пра тое, як спрабуе змяніць сітуацыю ў Беларусі, як змяняецца сама, як мае зносіны з еўрапейскімі лідарамі, што думае пра санкцыі і якім бачыць далейшае развіццё падзей.

Фота з тэлеграм-канала Святланы Ціханоўскай

«Лідар дэмакратычнай Беларусі»

— Вы павіншавалі абранага прэзідэнта Джо Байдэна?
— Так, мы яго павіншавалі, як толькі былі абвешчаныя вынікі. Мая каманда адправіла ліст. Мы вельмі спадзяемся на Байдэна, бо ён займаў цвёрдую пазіцыю ў дачыненні да Беларусі яшчэ да выбараў, і мы ўпэўненыя, што ён стрымае сваё слова.
— Як вы падпісваеце свае лісты?
— Я пішу «лідар дэмакратычнай Беларусі». Я вырашыла не называць сябе абраным прэзідэнтам, таму што адчуваю, што ў мяне няма маральнага права на гэта. Уся дакументацыя па выбарах была знішчана, таму я больш не магу атрымаць доказаў.
Многія людзі прасілі мяне, а некаторыя патрабавалі, каб я называла сябе абраным прэзідэнтам, але я прыхільнік правілаў. Я магу памыляцца, кажучы «не». Некаторыя называюць мяне лідарам апазіцыі, але гэта недакладна, таму што нас большасць. Я думаю, што «лідар дэмакратычнай Беларусі» — лепшае апісанне, таму што яно адлюстроўвае тое, што мы спрабуем зрабіць разам.
Прэм'ер-міністры, міністры замежных спраў і дыпламаты, з якімі я сустракаюся, ведаюць, што я прадстаўляю народ Беларусі. Мая роля не больш і не менш важная, чым роля любога беларуса сёння — беларускі народ даў мне права выступаць за яго на сусветнай арэне і прымаць пэўныя рашэнні. Мы падтрымліваем пастаянны кантакт з людзьмі ў Беларусі — студэнтамі, настаўнікамі, рабочымі, лекарамі і медсёстрамі, — каб ведаць, што яны адчуваюць і чаго хочуць.

«Еўрапейскія лідары дзейнічаюць асцярожна, азіраючыся на Расію. Для нас гэта балюча»

— Што вы чуеце часцей за ўсё?
— Часцей за ўсё я чую: «Зрабі што-небудзь!» Людзі ў роспачы. Наша прынцыповая пазіцыя ненасілля трохі стрымлівае нас. Шмат хто гатовы пайсці на больш рашучыя дзеянні, штурмаваць і захопліваць будынкі. Але я кажу: «Вы можаце ўявіць сабе кровапраліцце?» Я ведаю, што людзі пакутуюць за кратамі, але, па меншай меры, яны жывыя.
Мы робім усё магчымае, каб прыцягнуць да сябе ўвагу ўсяго свету. Але многія адчуваюць моцнае расчараванне. Калі я была звычайным чалавекам, я думала, што Еўропа настолькі блізкая і вялікая, а яе лідэры настолькі моцныя, што яны абавязкова што-небудзь зробяць, што яны не могуць стаяць у баку. Цяпер я бачу, што, хоць яны і выказваюць сваю заклапочанасць і салідарнасць, на самай справе яны нічога не могуць зрабіць.
Мы ўжо некалькі месяцаў працуем над увядзеннем эканамічных санкцый, і ўсё гэта ідзе вельмі павольна і складана. Еўрапейскія лідары дзейнічаюць асцярожна, заўсёды азіраючыся на Расію. Для нас гэта балюча. Кожны раз, сустракаючыся з кіраўнікамі дзяржаў, я стараюся перадаць гэты боль.
Мы стараемся распавесці ім пра нявінных людзей, якія сядзяць за кратамі, і аб прыніжэннях, якім яны падвяргаюцца. Мы спрабуем апеляваць да іх сумлення, кажучы: «Вы абвяшчаеце вяршэнства правоў чалавека і бачыце, што адбываецца ў суседняй краіне. Але ўсё, што вы робіце, — гэта выказваеце заклапочанасць. Як такое магчыма?»
Я паступова прыходжу да разумення, што мы павінны патрабаваць канкрэтных дзеянняў. Я вучуся, вельмі павольна. Мне забаранілі казаць, што я не адчуваю сябе палітыкам, лідарам, што я проста слабая жанчына — я часта гэта казала, таму што я так сябе адчувала. Прыйшлося стаць больш жорсткай, а гэта складана.
Мяне вучылі заўсёды спрабаваць зразумець, чаму іншыя робяць тое, што яны робяць, і цяпер я павінна пераадолець гэта, таму што я дзейнічаю ад імя мільёнаў людзей. Я адчуваю пастаяннае напружанне з-за розніцы ў тым, што я адчуваю, што магу зрабіць, і тым, што я павінна рабіць. Цяпер кожны беларус пераадольвае свае страхі, і я таксама павінна гэта рабіць. Два месяцы таму я не магла прымусіць сябе сказаць пра Лукашэнку словы «дыктатар» або «ўзурпатар».

— Хто забараніў вам казаць, што вы «проста слабая жанчына»?
— Сусветныя лідары. Некалькі чалавек сказалі мне: «Не гавары болей, што ты слабая, ты ўжо паказала сваю сілу». Я казала, што не палітык. Можа быць, менавіта з-за дыктатуры ў маёй краіне маё ўяўленне пра палітыку было памылковым.
Раней я думала, што да таго часу, пакуль вы адчуваеце боль асобных людзей, да таго часу, пакуль кожны арышт закранае вас асабіста, вы не палітык, таму што палітыка — гэта прыняцце рашэнняў без роздумаў аб магчымых ахвярах.
Я сустрэлася з былым прэзідэнтам Літвы Даляй Грыбаўскайтэ. Яна сказала: «Нават калі вы адчуваеце сябе слабой, не кажаце гэтага. Вы павінны сесці за стол з лідарамі з упэўненасцю, што вы таксама лідар, што вы ведаеце, пра што кажаце. Не памяншайце навыкі, якія вы набылі за гэты час».
— Калі вы расказваеце пра рэпрэсіі ў Беларусі, што вы кажаце?
— Спачатку, калі мы пачыналі выступаць публічна — асабліва перад вялікай аўдыторыяй, такі як нацыянальныя парламенты, — я прыносіла вялікія фатаграфіі. Адна справа пачуць «трыццаць тысяч чалавек затрыманыя» -—лічбы нікога не чапляюць.
Іншая справа ўбачыць фатаграфіі: чалавека, усяго сіняга пасля збіцця за кратамі, на фоне нашых мірных пратэстаў, дэманстрантаў з кветкамі. Я заўсёды імкнуся казаць аб канкрэтных людзях. Напрыклад, аб настаўніцы, маці траіх дзяцей, якая адмовілася фальсіфікаваць вынікі выбараў — і цяпер адбывае 30-дзённы тэрмін у нечалавечых умовах. У камерах няма вады, няма мыла.
Нядаўна мы даведаліся пра яшчэ адзін страшны інцыдэнт: некалькі жанчын былі затрыманыя, і іх прымусілі ісці на кукішках да камер. Некаторым з іх было за шэсцьдзесят. Гэта проста прыніжэнне. Гэта зроблена для таго, каб зламаць ваш дух, каб вы нават не думалі працягваць пратэставаць пасля таго, як вас выпусцяць.
Некаторыя людзі спыняюць пратэставаць пасля такога звароту. Але іншыя выходзяць і пытаюцца: «А калі будзе наступная акцыя?» Ніхто з нас не ведае, як бы мы сябе паводзілі ў гэтай сітуацыі.
Таму мы спрабуем прымусіць парламентарыяў і дыпламатаў візуалізаваць усе гэтыя жахі, адчуць іх. Мы хочам, каб яны ведалі, што калі мы гаворым «гвалт», мы кажам не пра тое, што кагосьці аднойчы ўдарылі дубінкай, а пра тое, што гэтай дубінкай гвалтавалі людзей. Мы гаворым пра сарака людзях у камеры на пяць месцаў, у якой яны не могуць нават прысесці.
— Як людзі рэагуюць, калі вы гэта апісваеце?
— Ведаеце, з вонкавым спакоем. Спадзяюся, што я іх шакавала да глыбіні душы. Але звонку яны проста працягваюць казаць пра тое, што можна зрабіць.

«Трэба, каб ЕС увёў санкцыі супраць буйных прадпрыемстваў, такіх як "Нафтан", "Беларуськалій" і "Гродна Азот"»

— Як вы думаеце, што трэба рабіць цяпер?
— Спіс асоб, да якіх прымяняюцца індывідуальныя санкцыі, павінен быць сур'ёзна пашыраны. На дадзены момант санкцыі распаўсюджваюцца толькі на высокапастаўленых чыноўнікаў, якія раней сутыкаліся з санкцыямі і ў цэлым да іх гатовыя. Але людзі рангам ніжэй — дырэктары школ, у якіх былі сфальсіфікаваныя вынікі выбараў, супрацоўнікі МУС, якіх мы змаглі ідэнтыфікаваць, начальнікі турмаў, дырэктары бальніц, што звальняюць лекараў за выказванні, — яны ніколі раней не сутыкаліся з санкцыямі.
Магчыма, яны робяць усё гэта з-за страху, што дзяржава будзе ціснуць на іх або іх сем'і. Але рызыка таго, што яны трапяць у гэты санкцыйных спіс і, скажам, не змогуць пахадзіць па крамах у Польшчы ці Літве, можа ўраўнаважыць гэты страх. А ў наступны раз дырэктар бальніцы можа заплюшчыць вочы на ​​палітычныя погляды доктара.
І нам таксама трэба, каб ЕС увёў эканамічныя санкцыі супраць буйных прамысловых прадпрыемстваў, такіх як «Нафтан», «Беларуськалій» і «Гродна Азот». Мы просім спыніць крэдытаваць гэтыя кампаніі, пастаўляць ім сыравіну, купляць у іх прадукцыю. Наша рабочая група падлічыла, што нават калі ўсё спыніцца, у рэжыму будуць рэсурсы, каб пратрымацца яшчэ пару месяцаў.
Памятаеце, як пасля 9 жніўня забаставалі тысячы працоўных? Іх запалохалі, прымусілі вярнуцца да працы, у некаторых выпадках літаральна дубінкамі. Але цяпер паступова пачынаюць фармавацца стачачныя камітэты, і людзі прымаюць узважанае рашэнне далучыцца да іх, а не такое імпульсіўнае, як калі яны ўпершыню выйшлі на вуліцу. Так фармуецца грамадства.

Цалкам інтэрв'ю чытайце на tut.by