«Пужалі думкі, што магу не вярнуцца ніколі»

Баранавіцкая крама «Росквіт» гандлявала таварамі з нацыянальнай сімволікай. Увосень 2022 года сілавікі прыйшлі па ўладальніка крамы Юрыя Казакевіча, а гандлёвы цэнтр скасаваў дамову арэнды. Жонка Казакевіча Аксана Ленька расказала «Салідарнасці» пра перажыты досвед.

Гэтая гісторыя, верагодна, вельмі падобная да тысячы такіх жа. Гісторый людзей, якія вымушаныя былі з'ехаць у вялікае і жахлівае Нікуды. Таму што сваё, блізкае цяпер ужо Ніадкуль, якое па-ранейшаму называлася Радзімай, аказалася страшней.

Гэтую гісторыю я магла б пачаць з падзей ужо амаль 30-гадовай даўніны, калі паступіла на нядаўна ўтвораны на хвалі тагачаснай беларусізацыі факультэт беларускай філалогіі і культуры (факультэта, дарэчы, ужо даўно няма). А магла б і з падзей двухгадовай даўніны, калі адбылося тое, пра што пакуль няма неабходнасці нагадваць.

Але цяпер, доўгімі бяссоннымі начамі, я мару проста заснуць, а прачнуўшыся, зразумець, што я дома, у сваім ложку, а гэтай гісторыі не адбывалася ніколі.

Частка 1. Захоп

І ўсё ж пачну з кастрычніка 2022-га, калі зусім без маёй волі падзеі пачалі імкліва развівацца і прывялі мяне туды, дзе я цяпер.

— А ведаеш, Юрка, ты давай сёння адпачывай, высыпайся. Я сама схаджу ў краму. Але заўтра нават не ўздумай адцягваць мяне сваімі справамі. У мяне свята — Дзень маці. Я хачу пабыць з дзіцём, — мякка, але безапеляцыйна заявіла я Юрыю Казакевічу, якога апошнім часам перыядычна згадваюць у СМІ, стабільна выкарыстоўваючы словазлучэнне «ўладальнік крамы беларускай сімволікі».

Былы ўладальнік, былой крамы…

Але тады крама «Росквіт» у Баранавічах яшчэ працавала, забіраючы ў нас увесь час і сілы і аддаючы наўзамен трохі грошай на жыццё, любімую справу і веру ў лепшае. Паміж сабой нават на рускай мы называлі яе крамай.

Я любіла бываць у краме. Там усё было вельмі маім, там я размаўляла па-беларуску, туды прыходзілі людзі, якія думалі гэтак жа, як мы. Ну, ці хаця б у тым жа кірунку.

Былі, вядома, і мінусы. Адзін з іх — нізкая прыбытковасць. Пачынаючы з канца 20-га колькасць пакупнікоў стала змяншацца. Хтосьці з'язджаў з краіны, кагосьці з'язджалі ў межах краіны не па яго волі. Былі і такія, хто проста вырашыў, што наведванне такой крамы — справа небяспечная. Дапушчальны ўзровень страху, як і болевы парог, у кожнага свой.

Другі мінус — графік працы. Кожны дзень, без выхадных і святаў, з 10-й раніцы і да 8-й вечара мы былі там. Карацей, не справа жыцця, а жыццё ў справе.

Увогуле, 13 кастрычніка 2022 года я дакладна вырашыла, што 14-га цалкам прысвячу сябе дачцэ — і нішто не адцягне мяне ад гэтага намеру.

Дзень 13 кастрычніка быў такім жа, як звычайна. У гандлёвым цэнтры было малалюдна, пакупнікоў амаль не было, а ад тужлівай музыкі па мясцовым радыё моцна хіліла ў сон. Напружыў хіба што адзін з візіцёраў, які зайшоў пагаварыць. Распытаў, як у нас справы, ці не турбуюць уладальніка розныя структуры, якія актыўна непакоілі ўсе папярэднія гады.

— Калі вам здаецца, што справы ў Вас ідуць добра, магчыма, Вы не ўсё ведаеце, — аджартавалася я.

— А на гаспадара вашага няма ніякай крымінальнай справы? — не сунімаўся візіцёр.

— Быццам бы няма, — паціснула плячыма я.

— Дакладна не? — перапытаў ён.

— Вы ж разумееце, што ў нашай краіне нават самы законапаслухмяны грамадзянін не можа з поўнай упэўненасцю сказаць, што ў дадзены канкрэтны момант на яго не заводзіцца крымінальная справа, — старанна хаваючы раздражненне, адказала я.

Візіцёр уважліва паглядзеў на мяне і моўчкі сышоў.

Хто ты быў, візіцёр? З якім веданнем да мяне прыходзіў? У якім званні?

Хоць апошняе, здаецца, ужо не важна.

Наступная падзея адбылася ўжо позна ўвечары, калі пасля працоўнага дня мы з дачкой сядзелі ўдвох у нашай маленькай кватэрцы на іншым канцы горада і будавалі планы на будучы святочны дзень. Планы, якім не наканавана было спраўдзіцца.

У той жа вечар на Юрыя Казакевіча была абвешчаная аблава. Да яго дома прыехалі на дзвюх машынах, званілі ў дамафон, у дзверы, хадзілі па суседзях.

— З'ехалі. Кудысьці ў бок «Санты», — паведаміў мне Юра ўжо каля паўночы.

— Дзіўна, — сказала я, — бо ў ГАУС ім зручней у зваротным кірунку.

Праз 7-8 хвілін дзіўнасць маршруту машын, якія ад'ехалі, стала зразумелай. У гэтым напрамку менавіта столькі часу трэба, каб па начных Баранавічах даехаць ад Юрынай кватэры да маёй. І вось ужо ад званкоў разрываюцца мае тэлефон і дамафон.

Выключыўшы гук у абодвух, я легла ў ложак, вельмі спадзеючыся, што ноччу ў пад'езд яны не трапяць і выспацца зможа хаця б мая 12-гадовая дачка, якой, вядома ж, нічога не расказалі.

Першы ранішні званок на тэлефон пачуўся ў 6.44. Яшчэ праз нейкі непрацяглы час у мае дзверы ўжо з усёй моцы грукаталі. Дарэчы, дзвярнога званка ў мяне не было ніколі. Баюся, цяпер ужо і не будзе: страх перад званкамі ў дзверы мяне не адпускае нават цяпер, калі я не на радзіме.

— Хто там? — фармальна пацікавілася я.

— Міліцыя, — адказалі з-за дзвярэй і неразборліва вымавілі імя, прозвішча і нават званне (яго — больш разборліва).

Калі верыць пачутаму, то ў мае дзверы а 7-й раніцы біў цэлы палкоўнік з не высветленым прозвішчам.

На прапанову проста пагаварыць я са страхам (быў ужо неаднаразовы досвед зносін з яго калегамі), але пагадзілася: спакой дзіцяці важнейшы за ўсе уласныя страхі.

— Пачакайце, я зараз апрануся і выйду, — папрасіла я і пайшла апранацца.

Але грукат у дзверы не спыніўся.

— Вы кажаце, што з міліцыі, а паводзіце сябе як бандыт! У мяне дзіця спіць, а вы яе будзіце! — раззлавалася я. — Я не выйду да вас, я вас баюся.

Хто бываў у падобных сітуацыях, таму, напэўна, не трэба расказваць, наколькі мне было страшна на самой справе.

Надзіва, стук у дзверы стаў цішэй.

— Тады проста адкажыце на званок, — папрасіў мяне «палкоўнік» (выбачаюся за двукоссі, калі званне той, хто грукаў, не прысвоіў сабе проста на маёй лесвічнай клетцы).

Далей была дзіўная тэлефонная размова, у якой у мяне распытвалі, у якіх стасунках я знаходжуся з Юрыем Казакевічам, пераконвалі, што ім патрэбная не я, ім патрэбны Казакевіч, каб проста пагаварыць. Таму я павінна ім дапамагчы неяк неадкладна яго вычапіць, нягледзячы на тое, што яго тэлефон выключаны.

Вядома, я паабяцала зрабіць усё, што ад мяне залежыць.

— А якой ваша дачка сыходзіць у школу? — спыталі з-за дзвярэй.

— А навошта вам гэта? — у сваю чаргу, пацікавілася я.

— Ну, калі Казакевіч не адгукнецца, нам давядзецца працаваць з вамі.

Прыплылі…

Праз некалькі гадзін мне патэлефанавала суседка Юры і расказала, што дома ў нас быў ператрус, што Юру павезлі і абвінавачваюць па крымінальным артыкуле (ты пра гэта гаварыў, візіцёр?) за супраціў супрацоўніку міліцыі.

Гэта яна, суседка, будучы панятой, прачытала ў адпаведных дакументах. А яшчэ праз нейкі час інфармацыю пацвердзіў і сам Юра, патэлефанаваўшы, ужо затрыманым, з ГАУС.

І папрасіў мяне выйсці папрацаваць у краму.

З Днём маці цябе, Аксана!

Частка 2. Апошнія дні «Росквіту»

Зразумелая справа, у пятніцу, 14 кастрычніка, я з'явілася ў «Росквіце» бліжэй да абеду. На нервах, не ведаючы, што рабіць далей.

Тут жа з'явіліся і першыя навіны. Аказваецца, пасля ператрусу ў кватэры правялі ператрус і ў краме. Нічога забароненага, вядома, не знайшлі, але частцы першага паверха гандлёвага цэнтра Юрыя Казакевіча ў кайданках прадэманстравалі. Не ведаю, які эфект ад гэтага чакаўся, але (дзякуй Вам за гэта, людзі!) я чула на свой адрас толькі словы падтрымкі.

А потым прыйшла Даша... і патроху, разам з ёй, разуменне таго, што адбываецца.

— Добры дзень! — горача прамовіла дзяўчына з дзіцём, увайшоўшы ў краму.

Я адразу пазнала гэтыя вочы, якія гараць, і нервовы рот вельмі смелай маладой жанчыны, хоць ніколі і не была знаёмая з ёю асабіста.

— Я прачытала пра вас учора ў адным з тэлеграм-каналаў і вырашыла прыйсці падтрымаць асабіста. Дзякуй, што працуеце, дзякуй, што яшчэ трымаецеся!

— Дзякуй, Даша, але ўжо не трымаемся... Яго сёння ўзялі, — са слязьмі на вачах адказала я Дашы Лосік, яшчэ не ведаючы, што ўжо ў бліжэйшы панядзелак возьмуць і яе.

Бедная маленькая шчакастая Паўліна, якая стаяла побач з мамай у той дзень, у Дзень маці! Ці адчувала ты, Паўліна, што праз тры дні цябе, пазбаўленую намаганнямі ўладаў бацькі, разлучаць і з мамай?!

Менавіта ў той дзень Даша Лосік расказала, што напярэдадні, 13 кастрычніка, у адным з праўладных тэлеграм-каналаў з'явілася інфармацыя, што ў краме «Росквіт» «з-пад падлогі» можна купіць «паліцайскую» сімволіку.

Пазл склаўся! Заставалася даведацца, што будзе далей.

А далей была субота. І візіт аднаго з супрацоўнікаў гандлёвага цэнтра, які паведаміў, што ў панядзелак выходзіць на працу не трэба. Гандлёвы цэнтр скасоўвае дамову арэнды, і ўжо ў панядзелак павільён №5, дзе размяшчаўся «Росквіт», працаваць не будзе. Яго завесяць плёнкай, а ў нас застанецца 10 дзён, каб вывезці рэчы.

— А можна завесіць чорнай плёнкай? — скрозь слёзы, чамусьці спытала я.

Якая мне ўжо розніца?! Ці так важны памерламу колер яго труны?

У нядзелю я запусціла «сарафаннае радыё». Ну, не тое, каб «радыё», проста расказала некаторым блізкім сябрам пра тое, што «Росквіт» працуе апошні дзень. І людзі адгукнуліся.

Хтосьці купляў аловак, хтосьці — аўтаручку, хтосьці — налепку. Бедныя жыхары бедных Баранавічаў! Я бясконца ўдзячная Вам за тое, што не пакінулі мяне адну ў гэты дзень! Гэта не былі пакупкі, якія могуць падтрымаць бізнес, як, напрыклад, такое бывала пасля праверкі ДФР у 2021-м або пасля штрафу па 23.34 у 2020-м. Гэта, хутчэй, быў акт развітання.

У панядзелак міналі 72 гадзіны з часу затрымання Юры. Зразумела, што раніцай таго дня я хадзіла вакол суда і чакала, калі прывязуць справы з ІЧУ. Пасля дзясятай гадзіны адышла да гандлёвага цэнтра, каб паглядзець на краму. Шыльда была адкручаная, вітрыны завешаныя чорнай плёнкай, нават налепка ля парога, якая абвяшчае, што тут «рэчы з беларускай душой», была садраная (а мы думалі, што за амаль шэсць гадоў яна настолькі заелася ў плітку, што зрабіць гэта ўжо немагчыма).

Сфатаграфавала і вярнулася да суду. Што рабіць з фотаздымкам, я не ведала. Адправіла сяброўцы з подпісам «Так выглядае Росквіт у гэтай краіне сёння».

Наогул я заўсёды была прыхільніцай агалоскі таго, што адбываецца. Але цяпер я проста не ведала, як гэта можа адбіцца на Юру. Шкодзіць блізкаму чалавеку не хацелася. Размясціла фота ў Instagram са старонкі «Росквіту», апраўдваючы свой учынак тым, што абавязаная папярэдзіць пакупнікоў.

Пасля вяртання ў памяшканне суду мне нават прапанавалі там прысесці. Вельмі таварыскі работнік гэтай установы штодзённа, але старанна ахмурваў прадстаўніц жаночага полу, якія заходзілі туды.

— Праходзьце, сядайце. У нас можна пасядзець бясплатна.

— Не бясплатна, а паўбазавай за суткі, — зласліва казырнула я.

— Ой. А вы каго чакаеце? — спытаў ён.

— Мужа.

— Што, нябось, і самі здалі? Піў? Дэбашырыў?

— Не. «Экстрэміст» ён у мяне, — успомніла я папярэднія 15 сутак, адседжаныя Юрам.

— А чаго ж вы не развядзецеся?!

Пытанне паставіла мяне ў тупік. Гэта значыць, жанчына, якая здае мужа за п'янства і дэбош, а потым чакае ў судзе — гэта норма, паважаны член грамадства. А жанчына, якая жыве з «экстрэмістам», — нешта няправільнае?

— Лёс такі: у кагосьці — алкаголікі і дэбашыры, у кагосьці — «экстрэмісты», — падчапіла кпліва я.

Справы з ІЧУ прывезлі апоўдні, сказалі, што будуць судзіць пасля абеду.

— Па якім артыкуле? — пацікавілася я.

— Па 19.11, — патлумачылі ў канцылярыі.

Нейкім чынам крымінальная справа па супраціве супрацоўніку праваахоўных органаў, па якой і была арганізавана аблава, ператварылася ў адміністрацыйную — за «захоўванне з мэтай распаўсюджвання экстрэмісцкіх матэрыялаў» (гэта наркотыкі ў нас можна захоўваць з мэтай асабістага ўжывання, а экстрэмісцкія матэрыялы — толькі з мэтай распаўсюджвання).

Ну вось, не падманула гаваркога!

Вырашыла схадзіць дадому паабедаць. Яго ж там, напэўна, пакармілі…

І тут да мяне дайшло: 72 гадзіны мінаюць пасля 12-й!

Істэрычна тэлефаную ў ІЧУ. Так, хутка адпускаюць. Бяру таксі і лячу.

Нават сонца вызірнула, пакуль я чакала яго з'яўлення з нетраў ГАУС (колькі такіх чаканняў блізкіх і не вельмі людзей было за мінулыя два гады!).

— Прывіт! Я быў амаль упэўнены, што ты тут.

(Якая нахабная самаўпэўненасць!)

На гадзінніку — амаль 13-я, у яго ў руках — позва ў суд на 15:00. Ён не ведае ні пра краму, ні пра масу іншых пытанняў. Я не ведаю пра тое, што адбывалася з ім гэтыя 72 гадзіны. Але, хутчэй за ўсё, наперадзе яшчэ нейкая колькасць сутак арышту. А пакуль — дзве гадзіны на размову!

Частка 3. Разбурэнне

Юрыя Казакевіча не сталі затрымліваць пасля суду. Вырашылі абмежавацца адседжанымі трыма суткамі і чарговай канфіскацыяй тэлефона, на якім у нетрах асабістых перапісак у Вайберы захоўваўся той самы «экстрэмісцкі матэрыял» — спасылка на навіну пра каронавірус, размешчаная ў красавіку 2020-га на адным з рэсурсаў, які двума гадамі пазней быў названы «экстрэмісцкім».

— Тэлефонаў на іх не набярэшся, — радасная ад таго, што Юра на волі, буркнула я.

Гэты «мяккі» прысуд яшчэ больш пераканаў мяне ў тым, што ўся гісторыя з захопам была кімсьці ініцыяваная з мэтай закрыцця «Росквіту». Думкі былі розныя: ад «з'ехаць, усё кінуўшы, проста цяпер» — да «паспрабаваць адкрыцца ў іншым месцы, пад іншай назвай, іншым ІП». Але паступова стала зразумела, што працаваць краме больш не дадуць. Ні ў якім фармаце.

Юру выклікалі ў ГАУС, нагадвалі пра крымінальную справу. Да нас прыязджалі супрацоўнікі з настойлівымі рэкамендацыямі і нават інструкцыямі, як выдаляць з інтэрнэту ўсе згадкі пра краму.

— Цікава, а ў былых пакупнікоў таксама будуць выдаляць памяць?! — злавалася я, гледзячы, як аддзел унутраных спраў немаленькага па беларускіх мерках раённага цэнтра ваюе з крамачкай сукеначак, маечак і сувеніраў.

Увогуле, стала зразумела, што беларускаму ў Беларусі месца няма, бо да таго часу, здаецца, усе падобныя крамы і крамкі ў краіне былі ўжо зачыненыя.

Потым былі дні разбурэння крамы і нашага жыцця ў ёй. Мы складалі тавар, выпісвалі зваротныя накладныя, вывозілі наш тавар, вярталі узяты на рэалізацыю. Праядалі апошнія грошы, атрыманыя ў тыя часы, калі крама яшчэ працавала. Аднойчы наступіў перыяд, калі грошай не засталося. Зусім.

Прыгатаваўшы салату з квашанай капусты і зварыўшы бульбу, я невядома навошта сфатаграфавала талерку з салатай і выклала фота ў Instagram на сваёй старонцы. «Ражаны мой, наканаваны, прыйдзі да мяне павячэраць», — напісала пад фота. Былі лайкі, сцёбныя каментары і тэлефонны званок.

— Што, зусім усё дрэнна? — спагадліва пацікавілася добрая знаёмая — як прынята казаць, «з нашых». — Мы заўтра да вас прыедзем.

Яны прывезлі нам бульбы, агародніны, цукру і мукі. Дзякуй, дарагія, мы гэтага не забудзем!

Вядома, пастаянна ўзнікала пытанне, чым займацца, за што жыць далей. Складанае, трэба сказаць, пытанне ў сучаснай Беларусі, асабліва ў правінцыйным горадзе, асабліва калі табе ўжо не 30 і нават не 40. Да таго ж, ад знаёмых неаднаразова чулі, як пры працаўладкаванні працадаўца адпраўляў работніка ў ГАУС па даведку, што чалавек не быў заўважаны на пратэстах.

Але думкі пра эміграцыю мы па-ранейшаму ад сябе гналі. «Дзе нарадзіўся, там і згадзіўся», — гаварыла мая бабуля. І я вельмі хацела згадзіцца на радзіме.

Да таго часу знаходжанне на радзіме давяло мяне да таго, што кожную нядзелю ў мяне здаралася істэрыка. Я плакала, баючыся пачатку працоўнага тыдня. Бо кожны новы працоўны тыдзень прыносіў новыя непрыемнасці.

Падчас чарговага ператрусу, на гэты раз праведзенага прадстаўнікамі КДБ, у нас дома забралі 43 вырабы са скуры, якія для нас рабіў адзін рамеснік. 43 новыя вырабы ў чырвона-белых колерах, на некаторых быў герб «Пагоня». 43 адзінкі тавару, якія, калі ўжо не атрымалася прадаць у сувязі з закрыццём крамы, мы абавязаны былі вярнуць вытворцу.

У гэты ж перыяд да разбурэння нашых жыццяў падключылася і падатковая інспекцыя: завяла справу за «незаконную прадпрымальніцкую дзейнасць». Падстава — я гандлявала ў краме, не будучы аформленай прадаўцом.

— Але ж гэта, хутчэй, несвоечасовая падача дакументаў, — паказваючы незарэгістраваную дамову падраду, спрабавала данесці да падаткавікоў падчас допыту я. — Ці хаця б ухіленне ад выплаты падаткаў у вельмі дробным памеры.

І за адно, і за другое дзеянне максімальны штраф у 10 разоў ніжэйшы, чым максімальны за незаконную прадпрымальніцкую дзейнасць.

— Вы ж разумееце, што, як мы напішам, так суд і вырашыць, — спынілі мяне.

Напярэдадні чарговага допыту ў падатковай старонцы «Росквіту» ў Instagram прызналі «экстрэмісцкай».

— Ці ведаеце вы пра гэта? — пацікавіўся аператыўнік у падатковай. — Як думаеце, а што будзе далей?

Вядома, мы думалі, што будзе далей. Напрыклад, і саму крамку, напэўна, маглі б назваць «экстрэмісцкім фарміраваннем».

Увогуле, у тыя ж суткі Юра пакінуў Беларусь. А я засталася. Прадаваць маёмасць, раздаваць даўгі, разбураць сваё і яго жыцці.

У дзень майго вылету я зразумела, што не магу ўстаць. Мяне проста трэсла, было млосна да ванітаў, а з вачэй самі сабой каціліся слёзы.

«Я не магу цяпер у аэрапорт. Мяне нельга ў самалёт, мяне трэба ў псіхушку на лячэнне», — напісала я Юру.

Дарэчы, да гэтага я не лётала ніколі, і да ўсяго іншага прымяшаўся страх пералёту.

Той жа ноччу аказалася, што ляцець зусім не страшна. І нават невядомасць, у якую я ляцела, не палохала так моцна. Палохалі думкі, што магу не вярнуцца ніколі.