Імперыя на экспарт

Да ўгодкаў пачатку вайны паміж Францыяй і Мексікай, а таксама пра тое, як французы ў другой палове ХІХ стагоддзя спрабавалі ўсё назваць «лацінскім», каб потым зрабіць гэта французскім.

Напалеонаўскія планы Напалеона ІІІ

Шарль Луі Банапарт, сын Людовіка Банапарта (роднага брата Напалеона І) і Гартэнзіі Багарнэ (дачкі ад першага шлюбу будучай жонкі Напалеона — знакамітай Жазэфіны) хоць і быў, па водгуках сучаснікаў, чалавекам добрым, але надта ён захапляўся сваім вялікім дзядзькам. І, як і дзядзька, марыў аб уладзе. Некалькі спробаў пераваротаў супраць тагачаснага караля Луі Філіпа завяршыліся праваламі і турэмным зняволеннем. 

Але, як часцяком такое бывае, першая асоба ў каралеўстве хутка згубіла сваю папулярнасць сярод французаў, якія яшчэ не так даўно віталі Луі Філіпа як «першага сярод грамадзянаў». І тады сімпатыі людзей (зноў, як часцяком тое бывае) пераключыліся на вязня, які «змагаўся супраць тыраніі». Не абмінула яго і ўвага французскіх сацыялістаў, якіх падкупіла ягоная ідэя дапамогі пралетарыям шляхам рассялення іх на дзяржаўных фермах.

Парадаксальным чынам, не пераварот, а свабодныя справядлівыя выбары адкрылі Шарлю Луі шлях да ўлады. Пасля рэвалюцыі 1848-га ён быў абраным першым прэзідэнтам Другой рэспублікі.

Але сімпатыі самога Шарля Луі былі на баку імперыі. Таму замест таго, каб быць верным канстытуцыі і рэспубліцы і перадаць уладу пераемніку праз чатыры гады (што ён сам урачыста абяцаў), ён у канцы 1851-га зрабіў чарговую спробу дзяржаўнага перавароту. На гэты раз — паспяховую. 2 снежня 1859-га ён быў абвешчаны імператарам пад імем Напалеон ІІІ. Канечне, у поўнай адпаведнасці з канстытуцыяй. Новай — якую напярэдадні французы ўхвалілі на рэферэндуме.

Першыя гады новай імперыі азначыліся ваеннымі перамогамі — у Крымскай вайне з Расіяй і з Аўстрыяй за Ніцу і Савою. Гэта, нарэшце, вярнула Францыі прэстыж пасля траскучай паразы ў напалеонаўскіх войнах, распачатых дзядзькам Напалеона ІІІ. Але таго новаму імператару было замала. Ён марыў аб панаванні куды больш шырокім, чым у межах сваёй еўрапейскай дзяржавы. Чаму садзейнічалі паспяховыя дзеянні французскіх войскаў у Кітаі і Японіі.

Адзінае, чаго бракавала імператару для ажыццяўлення мараў, гэта шырокая міжнародная кааліцыя, якая б стаяла за ім і магла б пайсці з ім да новых вяршыняў. Вось Расія, напрыклад, ужо пачала пабудову свайго «славянскага свету». Брытанія, дык увогуле апынулася на чале наймагутнейшага свету «англасаксонскага». А што Францыя? Яна-та на што можа абаперціся?

Расія вярбуе сваіх міньёнаў з краінаў, дзе размаўляюць на славянскіх мовах, брытанцы абапіраюцца на англійскую мову. Дык чаму б не скарыстацца тым жа прынцыпам і не паспрабаваць аб’яднаць вакол сябе краіны з мовамі, блізкімі да французскай? Тым болей, што нацыяналізм у той час актыўна ўваходзіць у моду.

І вось тут у Напалеона з’явілася цудоўная ідэя: абвесціць пра стварэнне свету лацінскага, які мог бы аб’яднаць краіны, дзе размаўляюць на мовах раманскай групы. Той групы, да якой належаць такія мовы, як гішпанская, партугальская, італьянская і шматлікія іншыя (не кажучы ўжо пра саму французскую), і якая паходзіць ад самой лаціны! Мала таго, што гэта выклікае асацыяцыі з вялікай Рымскай імперыяй (пра якую і тады нельга было ня думаць). Гэта яшчэ й адкрывае шлях да аб’яднання ў палітычны саюз такія краіны, як Гішпанія, Партугалія, італьянскія дзяржавы. А за Атлантычным акіянам ляжыць, увогуле, палітычны кляндайк у выглядзе незалежных дзяржаў Гішпанскай Амерыкі.

Напалеон вырашае працягнуць там, дзе за шэсць дзясяткаў год да гэтага спыніўся ягоны дзядзька, які адмовіўся ад актыўнай заакіянскай палітыкі дзеля вайны ў Еўропе. Ён на ўвесь свет прапануе бачыць у незалежных дзяржавах Новага Свету, дзе размаўляюць на партугальскай, гішпанскай, разнастайных крэольскіх (франка-афрыканская трасянка) мовах, не Гішпанскую ці Партугальскую Амерыку, а самую што ні на ёсць Лацінскую! І, канечне, пад ягоным, напалеонаўскім патранажам.

Пончыкі і войны

Адна праблема: свежаўзніклыя лацінаамерыканцы ўспрынялі гэтую напалеонаўскую ідэю без асаблівага замілавання. Яны ўжо не першае дзесяцігоддзе жылі незалежным жыццём і былі заклапочаны, у асноўным, шматлікімі грамадзянскімі войнамі, якія часцяком суправаджаюць станаўленне новых дзяржаваў. А ад замахаў з боку еўрапейцаў іх, як лічылася, надзейна абараняе Дзядзька Сэм з сваёй Дактрынай Манро.

Вось толькі непрыемнасць: Дзядзька Сэм у пачатку 1861-га і сам заграз у грамадзянскай вайне. А тут у Францыі з’явілася падстава ўмяшацца ва ўнутраныя справы Мексікі і нарэшце навучыць неразумных лацінаамерыканцаў, што жыць у імперыі пад французскім патранажам — гэта крута.

У Мексіцы ў гэты час ідзе процістаянне паміж лібераламі і кансерватарамі. Першыя жадалі перавесці развіццё краіны на сучасныя рэйкі, з развіццём рынкавай эканомікі, дэмакратыі і скасаваннем найбольш адыёзных правоў такіх інстытутаў, як царква і войска. Другія, адпаведна, настойвалі на захаванні старых парадкаў і прывілеяў.

Супярэчнасці паміж імі прывялі да вайны 1857-га — пачатку 1861-га (гэтай званая «вайна Рэформы»). У ходзе гэтай вайны, у 1859-м, лідар лібералаў Бэніта Хуарэс — тагачасны самаабвешчаны прэзідэнт Мексікі — абвяшчае радыкальны «Закон аб Рэформе». Згодна з ім, у краіне аб'яўлялася свабода веравызнання, царква адлучалася ад дзяржавы, распускаліся манаскія ордэны, зачыняліся мужчынскія манастыры, а маёмасць царквы нацыяналізавалася. І хоць пасля гэтага камандуючы сіламі кансерватараў малады генерал Мігель Мірамон нанёс лібералам цяжкую паразу і нават узяў у аблогу іхнюю сталіцу — горад Вера-Крус (сучасны Веракрус на ўзбярэжжы Мексіканскай затокі), канчатковая перамога ў вайне засталася за лібераламі.

1 студзеня 1861 г. Бэніта Хуарэс урачыста ўступіў у Мехіка. І высветліў, што вайна — штука дарагая. За ейны час мексіканцы набралі столькі пазыкаў у еўрапейскіх дзяржаваў, што выплаціць іх было ну зусім нерэальна. Гэта прымусіла Хуарэса абвесціць мараторый на выплату знешніх даўгоў. 

«О!» — падумаў Напалеон. І пабег да кіраўнікоў Брытаніі і Гішпаніі (якім мексіканцы таксама былі павінны немаленькія сумы) з прапановай наведаць мексіканцаў у іхнім уласным доме і вярнуць грошы сілай. Гэта цяпер падобныя дзеянні асацыююцца з бандыцкімі «паняццямі», а тады гэта была звычайная міжнародная практыка. Самі французы гэты фокус з мексіканцамі ўжо рабілі — яшчэ пры Луі Філіпе, у ходзе гэтак званай «пончыкавай вайны». У 1838 г. адзін французскі кандытар паскардзіўся каралю, што мексіканцы разрабавалі ягоную краму ў Мехіка. За такую крыўду нацыі кароль запатрабаваў выплаты гіганцкай кантрыбуцыі, а заадно — пагашэнне выплатаў па крэдытах, па якіх Мексіка напярэдадні абвясціла дэфолт. 

Тады, дарэчы, дзеянні Францыі, якая накіравала да Мексікі свой флот і акупавала порт Вера-Крус, падтрымалі амерыканцы, паколькі лічылі, што выплата даўгоў — гэта святое. І Францыя, урэшце, дамаглася свайго.

Гераізм адных, адвага іншых

Вось і цяпер французы, а разам з імі і брытанцы з гішпанцамі, высадзілі свае войскі ў раёне Вера-Крусу. Адбылося гэта 8 снежня 1861-га. Толькі ў адрозненне ад пончыкавай вайны, хутка зрабілася зразумелым, што вяртанне пазыкі — толькі падстава для ажыццяўлення напалеонаўскіх планаў Напалеона. Брытанцы і гішпанцы зразумелі, што іх уцягнулі ў небяспечную авантуру, і ў красавіку адклікалі свае войскі назад. Францыя спыняцца не збіралася, і 16 красавіка абвесціла Мексіцы вайну.

Абарону сваёй краіны ўзначаліў усё той жа Бэніта Хуарэс, якога ўлетку 1861-га абралі прэзідэнтам краіны. Гэта быў першы індзеец у гісторыі, які заняў прэзідэнцкую пасаду.

Мексіканцы, нягледзячы на тое, што французы ўвесь час пашыралі зону акупацыі, процістаялі навале мужна і трывала. 5 траўня 1862 г. у бітве пры Пуэбле мексіканцы пад камандаваннем генерала Ігнасія Сарагосы нанеслі сур’ёзную паразу французам. З гэтага часу дзень 5 траўня адзначаецца як нацыянальнае свята Мексікі. 

Тым не менш праз год, у траўні 1863 г., французскае войска пасля двухмесячнай аблогі здолела авалодаць Пуэблай. Гэтаму папярэднічала адна з самых славутых старонак у баявой гісторыі Французскага іншаземнага легіёну. Каб перахапіць абоз, які рушыў на дапамогу французам пад Пуэблай, мексіканцы накіравалі ў засаду на ягоным шляху каля 2000 чалавек. З імі сутыкнулася рота легіянераў (усяго — 65 чалавек, у тым ліку — тры афіцэры) пад камандай капітана Жана Данжу — ветэрана, які працягваў службу, нягледзячы на тое, што замест левай рукі ў яго быў драўляны пратэз. Не напалоханыя такім суаднясеннем сілаў, байцы Легіёну адхілілі прапанову аб здачы і прынялі бой. Яны разлічвалі адцягнуць увагу мексіканцаў ад абозу, пакуль не падыдуць французскія падмацаванні.

У тым баі ля асіенды Камарон 30 красавіка 1863-га загінулі 40 легіянераў (у тым ліку — два афіцэры), 18 чалавек атрымалі цяжкія раненні. Апошнія шэсць легіянераў, якія яшчэ маглі трымацца на нагах, расстраляўшы ўсе набоі, кінуліся на мексіканцаў у штыкавую атаку. У ёй легіянер Като засланіў сваім целам малодшага лейтэнанта Мадэ, атрымаўшы 19 куляў і загінуўшы на месцы. Мадэ таксама быў паранены і памёр праз тыдзень пасля бою. 

Уражаныя мужнасцю легіянераў, мексіканцы зноў прапанавалі ім ганаровую капітуляцыю. Старэйшы па званні, капрал Філіп Мэн, пагадзіўся, пры ўмове, што мексіканцы акажуць дапамогу параненым і не нанясуць анікому з тых, хто застаўся жывым, аніякай шкоды. Камандзір мексіканцаў паабяцаў выканаць гэтыя патрабаванні. І слова стрымаў: ён уласнаручна застрэліў мексіканскага жаўнера, які раптоўна напаў на палонных. Сам Філіп Мэн, ветэран аблогі Севастопалю, пасля таго, як вызваліўся з палону, прыняў удзел у яшчэ некалькіх бітвах Мексіканскай вайны, а таксама ў франка-прускай вайне 1870-1871-га, пабываў у прускім палоне (адкуль уцёк) і аніводнага разу не быў паранены. Ён мірна памёр ва ўласным ложку. Але куля яго, усё ж, напаткала. Ужо пасля смерці. Падчас ганаровага салюту, дадзенага ў ягоную памяць на пахаванні героя, яна выпадкова прабіла труну.

Падзенне Пуэблы адкрыла французам шлях на Мехіка. Урад Хуарэса эвакуіраваўся са сталіцы незадоўга да ўступлення ў горад французскіх войскаў. Французы знайшлі вялікую колькасць прыхільнікаў сярод мексіканскіх кансэрватараў, якія нядаўна прайгралі лібералам падчас Вайны рэформы. Сярод тых, хто падтрымаў французскае ўварванне, быў і генерал Мірамон. Адзін з кансерватараў, генерал Альмонтэ, звярнуўся да мексіканцаў з маніфестам, у якім заклікаў падтрымаць дзеянні Францыі. У канцы чэрвеня была сфарміравана так званая Вярхоўная Хунта, якая складалася з 35 чалавек. 16 чэрвеня 1863-га яна абвясціла Альмантэ часовым прэзідэнтам, а 10 ліпеня было абвешчана аб стварэнні Мексіканскай імперыі, імператарам якой 10 красавіка 1864 г. стаў аўстрыйскі эрцгерцаг Максіміліян Габсбург.

Няшчасны шчаслівы чалавек

Фердынанд Максіміліян Ёзэф Марыя фон Габсбург-Латарынген паходзіў з нашчадкаў імператара Свёнтай Рымскай імперыі нямецкага народу Франца І і з’яўляўся родным братам імператара Аўстрыі (з 1867-га — Аўстра-Вугоршчыны) Франца-Ёзэфа І і дзядзькам эрцгерцага Франца-Фердынанда (таго самага, праз забойства якога пачалася І сусветная вайна). Ён быў чалавекам добрым, хоць і крыху недысцыплінаваным, што праяўлялася ў нястрыманым набыцці кнігаў і карцінаў, вялікм аматарам якіх быў малады Максіміліян. Жорсткае абыходжанне з удзельнікамі рэвалюцыі, ахапіўшай у 1848-м некалькі краінаў Еўропы, выклікала ў яго шок, які ён не хаваў ад сваіх каранаваных родзічаў. Бачыць яго ў будучыні на аўстра-вугорскім троне яны не гарэлі жаданнем. Затое для свецкіх колаў аўстрыйскай сталіцы ён заўжды быў улюбёнцам.

Нечаканае шчасце, якое звалілася на ягоную галаву ў выглядзе прапановы мексіканскіх манархістаў, ён сустрэў з цікаўнасцю, і ў хуткім часе пагадзіўся зрабіцца імператарам заакіянскай краіны. 12 чэрвеня Максіміліян I і яго жонка, імператрыца Карлота, бельгійка з паходжання, уступілі ў Мехіка. І калі некалі французскаму каралю Генрыху IV Парыж каштаваў месы, мексіканскі трон каштаваў Максіміліяну крыху даражэй. Для пачатку, ягоны брат Франц-Ёзэф прымусіў яго падпісаць адмову ад любых прэтэнзіяў на аўстрыйскі трон. А 10 красавіка Максіміліян падпісаў гэтак званую Мірамарскую дамову, згодна з якой Мексіканская імперыя абавязалася заплаціць Францыі вялізную суму ў якасці кампенсацыі панесеных у ходзе інтэрвенцыі выдаткаў. Акрамя таго ён трапляў у поўную залежнасць ад Напалеона ІІІ (чаго апошні, уласна, і дамагаўся). 

Пры ўсім гэтым Максіміліян падзяляў прагрэсіўныя ідэі, папулярныя ў той час на Захадзе. Ён быў гатовы падзяліцца сваёй уладай з дэмакратычна абраным парламентам, з ягонай падачы быў прыняты шэраг законаў, якія аблягчаюць становішча насельніцтва. Між іншым, ён планаваў увесці нацыянальную сістэму бясплатных школаў, а таксама — пражыткавы мінімум для мексіканскіх індэйцаў і абмежаванне на спадкаемнасць пазыкаў, што было ў той час для карэннага насельніцтва вялікай праблемай. 

У яго паводзінах сталі праглядацца прыкметы мексіканскага нацыяналізму. Свае законы ён выдаваў не толькі на гішпанскай мове, але й на наўа — мове ўладароў астэцкай сталіцы Тэначтытляну. Ён шчыра жадаў дабра мексіканцам і, каб спыніць вайну, нават звярнуўся да Хуарэса з прапановай заняць пасаду прэм'ера ў імперскім урадзе.

Бясслаўны канец імперый

Хуарэс праігнараваў гэты зварот, паколькі лібералы ў прынцыпе не прымалі манархічны рэжым, а кансерватары былі шакаваныя ліберальнымі настроямі Максіміліяна. У выніку імператар апынуўся практычна ў ізаляцыі. 

На фоне росту супраціву з боку рэспубліканцаў Хуарэса, манархісты прымусілі Максіміліяна выдаць 3 кастрычніка 1865-га жорсткі па сваім змесце указ, вядомы як «Чорны дэкрэт». Згодна з ім любы чалавек, які ўдзельнічае ў вайне супраць манархістаў і французаў, у выпадку траплення ў палон, падлягаў неадкладнаму расстрэлу. У адпаведнасці з гэтым дэкрэтам былі пакараныя смерцю рэспубліканскія генералы Артэага і Саласар. 

Але нават такія меры не дапамаглі манархістам выйграць вайну. У красавіку 1865-га скончылася грамадзянская вайна ў ЗША. Урэшце, амерыканцы атрымалі магчымасць прыгадаць пра сваю Дактрыну. Акрамя таго, што рэспубліканцы Хуарэса атрымалі вялікую суму грошай на вядзенне вайны (зноўку, у выглядзе пазыкаў), па Мексіцы папаўзлі чуткі, што на баку мексіканцаў вось-вось выступіць амерыканскае войска на чале з генералам Шэрманам.

Хоць амерыканцы войска не даслалі, адных чутак хапіла, каб сярод манархістаў пачаліся сумненні і ваганні, а ўваслед за імі — і дэзерцірства. Падтрымка Мексіканскай імперыі цяпер пачала нятанна каштаваць ужо самому Напалеону ІІІ. Супаставіўшы свае магчымасці з сваімі жаданнямі, імператар Францыі зрабіў выбар не на карысць напалеонаўскіх планаў. Праект «Мексіканская імперыя» было вырашана закрыць. А дакладней, кінуць на волю лёсу.

У сакавіку 1867-га французскія войскі былі эвакуіраваны з Мексікі. Пасля іх краіну пачалі пакідаць аўстрыйскія і бельгійскія добраахвотнікі. Становішча імперыі зрабілася крытычным. Максіміліян разам са сваімі прыхільнікамі, у ліку якіх быў і былы лідар кансерватараў часоў Вайны рэформы Мірамон, пакінуў сталіцу і ўцёк у Керэтара. Там яго блакіравалі войскі рэспубліканцаў. 

Двойчы — 27 красавіка і 11 траўня — ён спрабаваў вырвацца з колца, але абедзве спробы завяршыліся правалам. 15 траўня Керэтара быў узяты рэспубліканцамі. Максіміліян трапіў у палон і паўстаў перад трыбуналам. Пры вынясенні прысуду суддзі арыентаваліся на дэкрэт, выдадзены Хуарэсам яшчэ ў студзені 1862 г., паводле якога ўсе мексіканцы, роўна як і замежнікі, якія здзейснілі злачынствы супраць незалежнасці і бяспекі Мексікі, падлягалі смяротнаму пакаранню. Узгадалі Максіміліяну і «Чорны дэкрэт». 

Былы імператар быў прыгавораны да расстрэлу. Да Хуарэса з просьбай памілаваць Максімілана звярнуліся такія вядомыя і паважаныя людзі як Віктар Гюго і Джузэпэ Гарыбальдзі. Тым не менш 19 чэрвеня 1867-га прысуд быў прыведзены ў выкананне. Разам з Максіміліянам былі пакараныя смерцю генералы манархістаў Мірамон і Мехія.

Гэтым завяршылася другая і апошняя спроба ператварыць Мексіку ў манархію.

Для Французскай імперыі крах заакіянскага праекту быў адным з элементаў няўдалай знешняй палітыкі Напалеона ІІІ. Ён пасварыўся з Расіяй, падтрымаўшы студзеньскае паўстанне 1863-га. Чаго не зрабіла Прусія, якая, наадварот, дзеянні расійскага ўраду ў Польшчы, Беларусі і Літве падтрымала. У Прусіі ў той час галоўным палітыкам быў Ота фон Бісмарк. У яго таксама былі напалеонаўскія планы па аб’яднанні ўсіх нямецкіх земляў пад уладай аднаго манарха. Узвышэнне гэтага небяспечнага канкурэнта Напалеон «прахлопаў». Ён ня здолеў прадбачыць перамогу Прусіі ў вайне з Аўстрыяй у 1866-м. У наступным годзе ён, праз інтрыгі Бісмарка, упусціў магчымасць далучыць да Францыі Люксембург.

Урэшце, у 1870-м пачалася вайна паміж Францыяй і Прусіяй. У верасні таго году французская армія была разбітай у бітве пры Седане. І цяпер ужо сам Напалеон ІІІ трапіў у палон. Хоць прусакі і не расстралялі яго, як мексіканцы Максіміліяна, але ў Парыжы супраць яго ўзнялася рэвалюцыя. У выніку французы адрынулі манархію і абвесцілі аб заснаванні Трэцяй рэспублікі. Болей манархіяў ува Францыі не было. Былому імператару давялося накіравацца ў выгнанне ў Лондан. Там ён і памёр 9 снежня 1873-га.

А на іншым баку акіяна рэспубліканцы святкавалі сваю перамогу. Хуарэс, прэзідэнцкія паўнамоцтвы якога былі працягнутымі яшчэ падчас вайны, зноў перамог на выбарах на вышэйшую пасаду ў краіне ў 1867-м, а потым — яшчэ раз, у 1871-м. Праз год пасля гэтага ён памёр на сваім працоўным месцы — у прэзідэнцкім фатэлі.

У наш час у шматлікіх гарадах свету стаяць помнікі гэтаму чалавеку, які, нягледзячы на свой маленькі рост (усяго 137 см — самы маларослы кіраўнік незалежнай дзяржавы ў гісторыі), праз агромністыя ўпартасць, мужнасць і розум абараніў сваю дзяржаву ад навалы і паклаў пачатак існаванню сучаснай Мексікі. А ў горадзе Мехіка цэнтральны праспект носіць назву «Рэформа» — у гонар тых высілкаў Хуарэса, якія паклалі пачатак сучаснай Мексіцы. Сам праспект, дарэчы, быў пракладзены па загадзе Максіміліяна І і зваўся першапачаткова «праспектам Каралевы».

Праўда, ідэальных палітыкаў не бывае, як бы нам не хацелася верыць у адваротнае. Хуарэс, нягледзячы на сваю адданасць канстытуцыі, усё ж дапускаў яе парушэнні. З свайго боку. Як і Напалеон ІІІ. У прыватнасці, канстытуцыя забараняла адной і той жа персоне займаць два тэрміны запар. Хуарэс гэтай нормы, як бачым, не прытрымліваўся. 

Ён жа з’яўляецца аўтарам знакамітай фразы: «Маім сябрам будуць амністыі, маім ворагам — увесь цяжар закону». Па сутнасці, «падчас не да законаў». Зусім не выпадкова гэтую фразу прыпісваюць іншаму Бэніта — Мусаліні, каб адлюстраваць асаблівасці фашызму. Гэтую ж фразу ня так даўно працытаваў адзін з расійскіх буйных прадпрымальнікаў, звяртаючыся да Пуціна. Цяпер асоба Хуарэса выглядае для нас не такой ужо адназначна станоўчай, ці не так? 

Не дзіўна, што Хуарэс не здолеў закласці надзейных падмуркаў і ў развіццё дэмакратыі ў сваёй краіне. Таму пасля ягонай смерці Мексіка пагрузілася на доўгія гады ў дыктатуру Прафірыя Дыяса – вучня і паплечніка Хуарэса. Яму не трэба было абвяшчаць сябе імператарам: ягоная ўлада й без таго была куды шырэйшая за ўладу Максіміліяна. Але гэта ўжо іншая гісторыя.