«Ліміты» на расстрэлы. Як Сталін ствараў «савецкі народ»

Увосень 1937-га Сталін з зайздроснай рэгулярнасцю атрымліваў тэлеграмы з просьбамі аб павелічэнні квот на расстрэлы. «Кулацкая аперацыя», распачатая ў жніўні, згодна з аператыўным загадам НКУС № 00447, была ў самым разгары. Загад змяшчаў устаноўленыя для рэгіянальных троек НКУС ліміты па «першай катэгорыі» (расстрэл) і па «другой катэгорыі» — лагерны тэрмін. Да выхаду загада колькасныя паказчыкі маючых адбыцца расстрэлаў і пасадак былі зацверджаны рашэннямі Палітбюро.

Але вось няўдача: у працэсе падрыхтоўкі загада на нарадзе ў НКУС у ліпені 1937-га лічбы акруглілі. І што ж адбылося? У шэрагу рэгіёнаў колькасць асоб, першапачаткова намечаных рашэннямі Палітбюро да расстрэлу, была невялікай. Напрыклад, у Карэліі 12 чалавек, ва Удмуртыі — 63, у Комі — 211, у Паўночнай Асеціі — 169. Пры гэтым выдзелены загадам № 00447 ліміт для гэтых рэспублік склаў адпаведна 300, 200, 100 і 200 чалавек па «першай катэгорыі». Акруглялі з відавочным разлікам на «выраст».
Былі ўпэўненыя: будуць яшчэ прасіць і абавязкова атрымаюць. Так і атрымалася, хаця былі і нетыповыя выпадкі.
У Комі АССР не зразумелі такой арыфметыкі, захваляваліся. Як жа так — прынізілі намечаных да расстрэлу аж на сотню з лішнім. Напісалі ў Маскву, указаўшы пра рост колькасці ворагаў пасля іх «канчатковага выяўлення». На стол Сталіна тэлеграма легла 26 жніўня 1937-га.
Сталін цалкам мог павялічыць расстрэльны ліміт для Комі АССР да згаданай у тэлеграме лічбы — 601, як ён гэта звычайна рабіў. Але тут чамусьці не стаў і аднавіў першапачатковы ліміт. У далейшым для Комі АССР ліміт не павялічвалі. І тройка НКУС у межах «кулацкай аперацыі» прысудзіла да расстрэлу строга ў адпаведнасці з лімітам 211 жыхароў рэспублікі.
Праўда, па рашэнні той жа тройкі НКУС Комі АССР расстралялі яшчэ 106 вязняў Локчымлага. Але для сістэмы ГУЛАГа былі выдзелены свае ліміты, прычым толькі на расстрэлы. І гэта зразумела: лагерныя тэрміны і так ужо былі ва ўсіх ахвяр. Для Ухтпечлага — іншага лагера, які размяшчаўся ў рэспубліцы, — ліміт на расстрэл у 1800 зняволеных быў «спушчаны» з Масквы 5 жніўня 1937-га шыфроўкай № 409. Потым яго павялічылі. Але тут рашэнні выносіла тройка УНКУС па Архангельскай вобласці, і гэтыя расстрэлы ўвайшлі ў гісторыю як «кашкецінскія».
Сакратару Комі абкама ВКП(б) Аляксею Сямічаву засядаць у «тройцы» давялося нядоўга. У кастрычніку 1937-га ён быў вызвалены з пасады і адкліканы ў распараджэнне ЦК. Можа, і ацалеў бы, але на яго як на «змоўшчыка» даў паказанні былы сакратар Паўночнага абкама Уладзімір Іваноў. Той самы Іваноў, каго абвінавацілі ў працы на царскую «ахранку» і асудзілі на бухарынскім працэсе. Гэта вырашыла ўсё. У чэрвені 1938-га Сямічава арыштавалі і ў студзені 1941-га прысудзілі да расстрэлу па абвінавачанні ў «тэрарыстычнай дзейнасці і ўдзеле ў контррэвалюцыйнай арганізацыі». Ваенная калегія замяніла яму пакаранне на 20 гадоў лагераў, дзе ён і згінуў. Сямічава рэабілітавалі ў 1956-м. І на могілках сяла Юдзіна ў Адзінцоўскім раёне з'явілася яго надмагілле, праўда, без указання года смерці. Мусіць, усталяваны сваякамі кенатаф.
На нараду кіруючага састава НКУС у студзені 1938-га наркама ўнутраных спраў Комі АССР Дзям'яна Кавалёва нават не запрасілі. Яму там не было чым выхваляцца. Калегі з буйных абласцей сыпалі лічбамі дзясяткаў тысяч арыштаваных, і ён на іх фоне выглядаў бы жаласліва. Але праз год дзе аказаліся гэтыя калегі? Правільна — у турме, і іх чакаў расстрэл. Сціплы ж старшы лейтэнант дзяржбяспекі Кавалёў, пакінуўшы пасаду ў Сыктыўкары, перасеў у крэсла начальніка аператыўна-чэкісцкага аддзела Валгалага і шчасна адпрацаваў у лагернай сістэме аж да смерці ў 1947-м.

Пасля студзеньскай нарады Палітбюро зацвердзіла дадатковыя ліміты на рэпрэсіі ў рамках «кулацкай аперацыі» для рэспублік і абласцей на многія тысячы. Але аўтаномных рэспублік са складу РСФСР у гэтым спісе не было.
За выключэннем Карэльскай і Бурат-Мангольскай АССР — ім у павелічэнні лімітаў не адмаўлялі. Як жа — памежжа.
І, дарэчы, Якуція — адзіная рэспубліка, дзе «кулацкая аперацыя» зусім не праводзілася. Таму ёсць сваё тлумачэнне. Мясцовыя работнікі НКУС «вылучалі тэорыю, што Якуція знаходзіцца на асаблівым становішчы, што класавая барацьба ў Якуціі адбываецца ў іншых формах, што "кулака" ў Якуцку няма, што для замежнай выведкі Якуція цікавасці не ўяўляе, бо тут няма прамысловасці, войска і іншых аб'ектаў, якія маюць абароннае значэнне». Усё нібыта так, але наркам Яжоў у тэлеграме ў Якуцк 4 верасня 1937-га выказаў іншае меркаванне — простае і фармальнае:
«Паведамленыя вамі лічбы выяўленых па Якуціі былых кулакоў, крымінальнікаў і каэр элементаў вельмі нязначныя. Наяўнасці кампраметуючых матэрыялаў афармляйце іх справы звычайным парадкам. Загад 00447 дасланы вам для арыенціроўкі. Яжоў».
Як жа растлумачыць сталінскую выбіральнасць у рашэннях аб дадатковых рэпрэсіях у рамках «кулацкай аперацыі»? Кіраўнікі НКУС шэрагу аўтаномных рэспублік РСФСР настойліва дабіваліся выдзялення «лімітаў» і працягу аперацый. Але Сталін не пайшоў ім насустрач, і ў лютым 1938-га «кулацкая аперацыя» ў гэтых рэгіёнах з вычарпаннем лімітаў скончылася. Чаму такая асцярожнасць? Можна толькі меркаваць, што нежаданне Сталіна выдзяляць дадатковыя расстрэльныя ліміты невялікім аўтаноміям звязана з яго новымі ўстаноўкамі па фарміраванні ідэалогіі «садружнасці савецкіх нацый». І гаворка ішла не проста аб захаванні малых народаў. Гэта, хутчэй, былі меркаванні па стварэнні ідэалагічнай асновы новага паняцця «савецкі народ» і фарміраванні новай ідэнтычнасці. Было важна ў ідэалагічных мэтах захоўваць і падкрэсліваць нацыянальную разнастайнасць краіны. У сталінскім разуменні гэта быў залог стварэння новага тыпу шматнацыянальнай сацыялістычнай дзяржавы, здольнай да пашырэння за кошт далучэння новых народаў. І ў нацыянальных аўтаноміях без наяўнасці «тытульнай нацыі» ніяк не абысціся.
А вось буйныя рэспублікі ён асабліва не шкадаваў. Ад вялікага не зменшае.
І лік расстраляным у 1937–1938 гг. ішоў на сотні тысяч. У сучасных публікацыях можна сустрэць адкрытае глупства: быццам Сталін не ведаў маштабаў разгорнутых Яжовым арыштаў, а калі даведаўся, то тут жа зняў Яжова з пасады. Ну, так, вядома — падпісваў тысячныя ліміты, але не складваў іх у думках.
«Новая газета»