НАРБ закрыў базу даных аб рэпрэсаваных, каб беларусы не атрымлівалі Карту паляка

Адзіная і найбольш поўная крыніца звестак аб рэпрэсаваных у 1920-1950-я гады жыхарах Савецкай Беларусі – база даных «Звесткі аб неабгрунтавана рэпрэсаваных грамадзянах Беларусі» Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь (НАРБ) больш недаступна для грамадзян.

27 ліпеня судзейская калегія Мінскага гарадскога суда пакінула без зменаў рашэнне суда першай інстанцыі, а апеляцыйную скаргу нашчадка рэпрэсаваных і каардынатара кампаніі «Забітыя, але не забытыя» Ігара Станкевіча — без задавальнення. Ён спрабаваў аспрэчыць непрадастаўленне архівам звестак з базы даных аб сваіх рэпрэсаваных сваяках.
Упершыню па звесткі пра рэпрэсаваных продкаў Ігар Станкевіч звярнуўся ў Нацархіў у 2014 годзе. Тады даныя аб расстраляных у Оршы прабабулі і прадзядулю яму далі ў поўным аб'ёме. У канцы 2018 года ён накіраваў запыт на іншых рэпрэсаваных сваякоў, але адзінае, што выдаў НАРБ, — шыфры архіўна-следчых спраў у архівах КДБ і рэкамендацыі звярнуцца па месцы захоўвання матэрыялаў. Спробы высветліць у дзяржаўнай установе і Дэпартаменце па архівах і справаводстве Міністэрства юстыцыі, чаму змянілася практыка работы дзяржархіву, яснасці не прынеслі.
Пасля таго, як у канцы 2019 — пачатку 2020 года Ігар Станкевіч і яшчэ некалькіх нашчадкаў запыталі ў НАРБ звесткі пра рэпрэсаваных і не атрымалі неабходнага аб'ёму інфармацыі, Станкевіч пайшоў у суд. Першую інстанцыю ён прайграў. 30 сакавіка Першамайскі раённы суд Мінска адмовіў яму ў задавальненні патрабаванняў і цалкам заняў бок прадстаўнікоў дзяржструктуры. Мінскі гарадскі суд пакінуў прынятае рашэнне без зменаў.

Нашчадак рэпрэсаваных прайграў суд з Нацархівам

«Рашэнне апеляцыйнай інстанцыі кажа пра тое, што суды па-ранейшаму выразна забяспечваюць ідэалагічны складнік нашай дзяржавы, нашай улады, якая стаіць на пазіцыях таталітарызму, сталіншчыны, калі вяршэнствуюць рэпрэсіі, а не закон», — перакананы праваабаронца Беларускага Хельсінкскага Камітэта Гары Паганяйла, які прадстаўляў у судзе інтарэсы Станкевіча. На яго думку, дзяржава не жадае казаць пра гісторыю сталінскіх рэпрэсій, асабліва цяпер, у перыяд жорсткіх рэпрэсій лукашэнкаўскага рэжыму.
Нягледзячы на пройгрыш у судзе атрымалася растлумачыць сапраўдную карціну, якую дзяржструктуры чамусьці хавалі. Аказалася, што кіраўніцтва НАРБ яшчэ напрыканцы 2018 года ўнутраным дакументам перавяло базу ў разрад «для службовага карыстання». Доступ да яе з тых часоў маюць усяго некалькі супрацоўнікаў архіва. Цікава, але яшчэ ў 2017 годзе на запыт іншага нашчадка рэпрэсаваных Дзмітрыя Дразда першы намеснік міністра юстыцыі С. Задзіран сцвярджаў, што «база даных "Звесткі аб неабгрунтавана рэпрэсаваных грамадзянах Беларусі" не ўтрымлівае абмежаванні для службовага карыстання».
«Гэтая база — адзіны ў Беларусі дзяржаўны рэестр, адкуль кожны бесперашкодна мог атрымаць звесткі на любога рэпрэсаванага, не пацвярджаючы сваяцтва, што немагчыма зрабіць у архівах КДБ. Колькасць імёнаў тут у 2,5 — 3 разы большае, чым у адкрытых базах таго ж расійскага "Мемарыялу" або беларускай "Картатэкі Сталіна". Па сутнасці, гэта дакументальны помнік з імёнамі ахвяраў савецкага таталітарызму. Але ў снежні 2018 года НАРБ неправамерна схаваў яго ад шырокай аўдыторыі, ад сотняў і тысяч нашчадкаў рэпрэсаваных, ад усяго грамадства. У адпаведнасці з унутраным палажэннем, база выкарыстоўваецца толькі ў службовых мэтах і не прызначана для складання статсправаздачы, аналітыкі, правядзення гістарычных даследаванняў. То-бок, гэта мёртвы масіў даных. А прадстаўляюцца звесткі з яе цяпер настолькі мізэрныя, што звяртацца ў архіў больш не мае сэнсу», — лічыць Ігар Станкевіч.

«Мы інфармацыю не закрываем», — сцвярджае намеснік дырэктара НАРБ Алена Кушнова. Паводле яе слоў, спецыфіка базы ў тым, што яна заснаваная на дакументах не Нацыянальнага архіва, а архіваў КДБ і МУС. Нацархіў не можа праверыць дакладнасць наяўных у яго звестак, таму з 2018 года рэкамендуе звяртацца па месцы захоўвання архіўна-крымінальных спраў. Кушнова сцвярджае, што, калі архіў выдаваў поўныя звесткі, было шмат нараканняў з боку нашчадкаў з-за шматлікіх памылак. «Адносна таго, што мы падавалі звесткі з гэтай базы даных. Так, мы падавалі. Потым мы атрымлівалі яшчэ шмат скаргаў ад грамадзян, што няправільна ўказаны год нараджэння, не тая нацыянальнасць», — тлумачыць намеснік дырэктара Нацархіва.
Але самае галоўнае, як аказалася, прадстаўнікі архіва вырашылі, што база рэпрэсаваных выкарыстоўвалася няправільна. «Гэтая база даных была выкарыстана для іншых мэтаў грамадзян — Карта паляка ... Сваякі казалі: "Нам не важна, што ён быў рэпрэсаваны, нам звесткі не трэба. Нам трэба, калі ён будзе палякам". Было і такое. Таму мы разбіраліся з гэтай базай. І паколькі ў нас не было ніякага дакумента аб парадку карыстання, мы ў 2017 годзе запланавалі на 2018 год на разгляд дырэкцыі вынесці пытанне аб разглядзе карыстання гэтай базай даных», — растлумачыла ў судзе Алена Кушнова.
«Гэта важная акалічнасць. Мы на яе не спасылаліся, мы пра яе не ведалі, але гэтая акалічнасць агучана вуснамі архіўных работнікаў. Яны загаварылі, што гэтыя архіўныя звесткі аб рэпрэсаваных выкарыстоўваюцца для атрымання Карты паляка. Падобна на тое, праблема з закрыццём базы даных палітычная», — лічыць Гары Паганяйла. Ён нагадаў, што некалькі гадоў таму ўлады сур'ёзна заклапаціліся імкненнем грамадзян атрымаць Карту паляка і з'ехаць у Польшчу на вучобу або на заробкі. «Гэта вельмі трывожны сігнал для беларускіх уладаў. Значыць, не ўсё добраўпарадкавана для грамадзян у нашай роднай Беларусі. Людзі хапаюцца нават за такія мізэрныя магчымасці, абы з'ехаць з роднага краю і паспрабаваць шчасця ў іншай краіне. Замест таго, каб ператварыць Беларусь у краіну для жыцця і спыніць паток міграцыі, улады імкнуцца такім убогім спосабам схаваць архіўныя дакументы, схаваць гісторыю, магчымасць ведаць праўду, каб пазбавіць людзей магчымасці з'ехаць з гэтай краіны. Але каб з'ехаць, ёсць маса іншых спосабаў», — заявіў праваабаронца.
Прынятае судовае рашэнне, а таксама ўнутраны парадак выкарыстання базы даных НАРБ нашчадак рэпрэсаваных Ігар Станкевіч мае намер абскардзіць у вышэйстаячыя структуры аж да міжнародных арганізацый.