Гісторык: «Ідэолягі сучаснага "літвінства" сьцьвярджаюць, што так званы беларускі праект няўдалы»

Кім лічылі сябе палачане ў XVI—XVII стагодзьдзях? Ці праўда, што шляхта на беларускіх землях ужо ў XVII—XVIII стагодзьдзях пачала лічыць сябе літоўцамі? І ці праўда, што «беларускі праект» няўдалы? Пра гэта і пра іншае кажа былы выкладчык Полацкага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, кандыдат гістарычных навук Віктар Якубаў.

Фрагмэнт размовыСяргея Абламейкі зь Віктарам Якубавым на «Радыё Свабода»:

— Што вы думаеце пра тэорыю «літвінізму», паводле якой сапраўдныя літвіны — гэта беларусы, а сёньняшнія літоўцы — гэта насамрэч жамойты ці жмудзіны?

— Аднойчы падчас размовы з чалавекам, які мае такія «літвінскія» перакананьні, спытаўся ў яго: «А ты першы літвін у сваёй сям’і?». Тут пытаньне ў тым, што любая ідэнтычнасьць павінна перадавацца ад пакаленьня да пакаленьня. Мы гаворым пра этнічную ідэнтычнасьць, гэта значыць, пра паходжаньне «ад крыві». Калі дзядуля быў беларусам, бабуля была беларускай, калі бацькі былі беларусамі, то ўсе мы беларусы. Але нават у выпадку палітычнай ідэнтычнасьці, калі нацыянальнасьць вызначаецца па пашпарце (назавем гэта амэрыканскім варыянтам), то і тут, калі ў цябе быў пашпарт грамадзяніна Рэспублікі Беларусь, то ты і ёсьць беларус паводле палітычнай ідэнтычнасьці.

У акадэмічным асяродку Беларусі не прынята вылучаць моманты, якія зьвязаныя з гісторыяй памяці. Прынамсі ў выпадку, калі гісторык гэтым спэцыяльна не займаецца. А ў Эўропе гэта вельмі распаўсюджаная і карысная галіна гістарычнай навукі. З 60—70-х гадоў мінулага стагодзьдзя там ідзе распрацоўка гісторыі памяці, якую яшчэ называюць культурнай памяцьцю. Ёсьць такія нямецкія гісторыкі, муж і жонка, Ян і Алейда Асман, якія падзялілі дасьледаваньне мінулага на вывучэньне культурнай памяці і памяці камунікацыйнай.

Культурная памяць — гэта памяць, якая існуе тры-чатыры пакаленьні, прыблізна сто гадоў. Мы можам паводле ўспамінаў бабуль і дзядуляў ведаць, што яны бачылі, як жылі і кім сябе лічылі.

Але на больш даўнія часы гэты мэханізм не працуе. Аднойчы я ў сваёй бабулі спытаўся, як было пры французах у 1812 годзе. І яна адказала, што прыехалі людзі, пасадзілі дзяцей на лаўку і раздавілі іх дошкай, гэта было страшна, пасьля французам прыйшоў канец, яны вунь там у горцы ляжаць. Таму мы маем розныя камунікацыйныя мэханізмы.

У сучасным варыянце «літвінства», як мне здаецца, інсьпіраванае палітычна. У пачатку 90-х гадоў ХХ стагодзьдзя, калі Літва аддзялялася ад СССР, раптам узьніклі мапы пра тое, што Віленскі край належыць Беларусі. Думаю, усё гэта спансавалася спэцслужбамі ў Маскве. А потым усё гэта заглухла, бо беларусы ўсё ж ня сталі ваяваць зь літоўцамі.

І вось цяпер, пасьля 2020 году, гэта зноў вылезла. І тут трэба глядзець, каму гэта выгадна.

Можа, некаторыя людзі шчыра адмаўляюцца ад беларускай ідэнтычнасьці. Думаю, гэта сфэра псыхіятрыі, гісторыя псыхічнай траўмы гэтых людзей — беларусы іх пакрыўдзілі, што ня сталі такімі, якімі яны хацелі. Таму яны сказалі сабе: мы ня будзем беларусамі, станем кімсьці іншым, больш ідэальнымі.

Вядома, ідэал недзе існуе і да яго трэба імкнуцца, але ў рэальнасьці мы маем тое, што маем, і трэба з гэтым жыць.

Плынь «літвінства» мае некалькі каранёў, і яна небясьпечная як для сёньняшняй Беларусі, так і для сёньняшняй Літвы. Літоўцы слушна б’юць трывогу, бо гэта падстава для будучых сварак.

А ў рэальнасьці сканструяваць нейкую сьвядомасьць на ўзроўні доўгай памяці, гэта значыць на працягу трох-чатырох пакаленьняў, складана. На першым пакаленьні яны будуць выглядаць як вар’яты. Але калі мы глядзім на сьвет канструктывісцкімі вачыма і гэты працэс будзе працягвацца, то гэта можа стаць сапраўды небясьпечным.

Але пакуль што гэта робіцца на хуткае, злабадзённае жаданьне Масквы ў сувязі з такімі ж хуткімі і злабадзённымі патрэбамі ў Літве, каб нацкоўваць радыкальна настроеных літоўцаў на слабы элемэнт — беларускіх эмігрантаў, каб ствараць ім праблемы.

Так што гэта чыста мэдыйная гісторыя, якая ня мае дачыненьня да беларускай рэальнасьці. Я ня ведаю ніводнага беларуса, які хацеў бы забраць Вільню, такіх не існуе фізычна.

— Ідэолягі сучаснага «літвінства» сьцьвярджаюць, што так званы «беларускі праект» няўдалы, маўляў, ён не атрымаўся, беларусы не змаглі адбыцца, і ў гэтым вінаватая назва «Беларусь». А самыя радыкальныя кажуць, што гэтая назва — інтрыга Расеі, што тая навязала беларусам іх этнонім і назву краіны. Праўда, незразумела тады, чаму Расея ўсё ХХ стагодзьдзя падвяргала беларускіх нацыяналістаў рэпрэсіям.

Сытуацыя выглядае на самаедзтва тых, хто не задаволены ўзроўнем нацыянальнага разьвіцьця Беларусі, маўляў, памяняем назву, і ўсё атрымаецца. Але ці такі ўжо няўдалы «беларускі праект»?

— Гэта ўдалы праект. Гэты праект ёсьць, ён існуе. Сьцьвярджаць, што ён няўдалы — гэта адмаўляць рэчаіснасьць. І зноў жа тут гісторыя пра згвалтаванага чалавека, які спрабуе сказаць, што гэта ня я і не маё цела.

Відаць, гэта балючая сытуацыя для гэтых людзей, гэта цяжка для іх, таму адбываецца падмена рэальнасьці і сыход у нейкі эскапізм, занурэньне ў нейкую ідэальную гісторыю, якой ніколі не існавала і ня будзе.

Я лічу, што гэта псыхалягічная зьява, і гэта лечыцца прыкладамі ўдаласьці.

А насамрэч тое, адкуль паходзіць той ці іншы тэрмін, ня мае ніякага значэньня. Калі ўжо два-тры пакаленьні маюць адну і тую ж ідэнтычнасьць, гэта зь людзей ужо нельга вытруціць. Проста не атрымаецца, занадта вялікая колькасьць нас, этнічных беларусаў, якія лічаць сябе беларусамі, шмат мільёнаў, 80% насельніцтва Беларусі. Паспрабуйце прымусіць іх сказаць, што яны літвіны. Ну, а калі некалькі працэнтаў скажуць, тады што ж, наперад, давайце туды — да эльфаў.