Сьвятлана Бень: «Страшнае па-сапраўднаму адчуваецца толькі з асабістага досьведу»

Як не пускаць нянавісьць у сваё сэрца і як жыць у стане траўмы, распавяла Сьвятлана Бень.

Стваральніца гурту «Серебряная свадьба», акторка, тэатральная рэжысэрка, паэтка, сьпявачка і аўтарка песьняў Сьвятлана Бень расказала блогу «Галасы» пра свой новы альбом, Бэрлін, пра асалоду размаўляць і спробы пісаць па-беларуску, пра расейскую «одержимость» і беларускую «апантанасьць», а таксама пра тое, як дваровыя канцэрты навучылі яе не баяцца выступаць адной.

«Мы цяпер усе ў стане траўмы»

— У артыкуле на «Нямецкай хвалі» ваш леташні альбом з Галінай Чыкіс называюць «посттраўматычным» і пішуць, што вы з гэтым адразу пагаджаецеся. Гэта так?

— Мне думаецца, што мы цяпер усе ў стане траўмы. Такі траўматычны час. Здаецца, цяпер любое мастацтва альбо ўнутры траўмы, альбо посттраўма, так.

— Але ці правільна я разумею, што, прынамсі, частка з гэтых песьняў былі напісаныя яшчэ да 2020 году?

— Так, тры песьні зь яго былі напісаныя раней — «Кёртису», «Не печалуйся» і «Я слышу чаек». Не было нейкага асаблівага канцэпту — мы проста ўзялі тыя песьні, якія мелі водгук у нашым сэрцы, якія пасавалі да нашага душэўнага стану.

Але калі я потым аналізавала гэта, я зразумела, што кожная з гэтых песьняў была таксама напісаная ў вельмі траўматычным стане. Толькі ён быў выкліканы іншымі падзеямі і сумам ад таго, што жыцьцё — такая страшная і цяжкая штука.

«Забыць немагчыма і ня трэба»

— Песьня «Чёрные бидоны», бадай, найбольш адпавядае цэтліку «посттраўматычная». І там ёсьць радок: «Чтобы выжить, мне надо всё это забыть». Ці спрабуеце вы сапраўды забыцца, прынамсі, на частку падзеяў апошніх гадоў — са свайго жыцьця, з жыцьця сяброў?

— У гэтай песьні ёсьць такая пастка — рэфрэн сапраўды так гучыць, але адказ на гэта гучыць у апошніх словах песьні. Там гаворыцца, што наўрад ці гэта атрымаецца.

Па-першае, гэта забыць немагчыма. А па-другое, я ня думаю, што гэта трэба забываць. Жах і траўма, пра якую мы ўвесь час гаворым, у тым, што ты набываеш такі досьвед, зь якім жыць далей немагчыма. Па-сапраўднаму ты павінен зрабіць харакіры, як самурай, альбо папросту класьціся паміраць, накрыўшыся беленькай сурвэтачкай.

Але ты ня можаш гэтага зрабіць. Трэба працягваць жыць, з розных прычынаў. Хоць гэта досьвед, не сумяшчальны з жыцьцём, калі чалавек даведваецца пра шмат якія страшныя рэчы і разумее, што ня можа жыць з гэтым: з тым, што ён бачыў, з тым, што ён чуў.

Зусім розныя рэчы, калі мы ведаем тэарэтычна пра тое, што адбываецца ў сьвеце зь іншымі, і калі гэта адбываецца з табой, з тваімі блізкімі альбо за крок ад цябе, калі да страшнага зусім маленькі крок.

Мы размаўлялі зь сябрамі, якія жылі ў Харкаве, і яны гаварылі, што, вядома ж, як і кожны чалавек з Украіны, адчувалі жах вайны з 2014 году: чулі, чыталі, іх сябры і родныя былі там, дзе адбываліся ваенныя дзеяньні. Але яны кажуць: «Мы зусім па-іншаму ўспрымалі ўсё да таго часу, пакуль бомбы не прыляцелі ў нашы дамы».

Чалавек разумее нешта страшнае, ён можа мець пра гэта колькі заўгодна інфармацыі, але па-сапраўднаму адчувае толькі з асабістага досьведу.

— Ці была ў вас камунікацыя з тымі людзьмі, якія, калі карыстацца радком зь верша ў вашым альбоме, сталі часткай зла? Пры гэтым я падазраю, многія зь іх лічаць, што яны на баку дабра: і тыя, хто ўдзельнічае ў рэпрэсіях, і тыя, хто ўдзельнічае ў ваеннай агрэсіі.

— У мяне тут таксама сумны досьвед, бо некаторыя з маіх родных падзяляюць праўладныя погляды. Але мне, можа, так пашчасьціла, што я не сутыкалася з праявамі гэтага зла ў чыстым выглядзе, твар у твар.

«Дваровыя канцэрты дапамаглі адчуць, як гэтыя песьні патрэбныя»

— Вы запісвалі альбом у Бэрліне і цяпер жывяце там. Ці знайшлі вы ўжо ў гэтым горадзе асяродак зь людзей, які дазваляе вам пачувацца «ў сваім сьвеце»?

— Так, у Бэрліне шмат сяброў, якія і раней былі маімі сябрамі, калі мы прыяжджалі сюды з канцэртамі і тэатральнымі імпрэзамі. Гэта людзі творчага сьвету, яны вельмі кранальныя, добрыя, цудоўныя. Гэта людзі, якія для мяне не належаць да нейкай нацыі, а належаць да творчага сьвету.

Але мне вельмі прыемна, што тут шмат беларусаў і мы можам размаўляць на агульныя тэмы, рабіць нешта разам. Тут ёсьць цудоўная арганізацыя «Разам», зь якой мы сябруем. Добра, што можна пачуць беларускую мову, добра пабыць сярод сваіх.

— Я чуў ад людзей, якія былі на прэзэнтацыі вашага альбому ў Бэрліне, што вас прасілі прасьпяваць некаторыя старыя гіты «Серебряной свадьбы», а вы сказалі, што яны ўжо, маўляў, моцна спазьніліся. Ці значыць гэта, што цяпер ня час для такіх песьняў?

— Не, я так ня думаю. У рэпэртуары «Серебряной свадьбы» было шмат розных песьняў, у тым ліку шмат песьняў, якія былі напісаныя пасьля 2014 году, таксама вельмі траўматычных, сумных, пранізьлівых і ўдумлівых.

Мне здаецца, што шмат песьняў, якія я сьпявала разам зь «Серебряной свадьбой», актуальныя і цяпер. Магчыма, некаторыя песьні з таго рэпэртуару цяпер патрэбныя нават больш, чым нейкае сумнае дэпрэсіўнае мастацтва, да якога я цяпер схільная. Але гэта проста такая праграма, зробленая разам з Галяй, і ня вельмі дарэчы было б сьпяваць тыя песьні.

«Серебряная свадьба» завяршыла свой творчы шлях у 2016 годзе, увесь гэты час я грала ў нейкіх іншых праектах, але некаторыя песьні ў мяне ляжалі «ў стале».

Калі я граю свае сольныя канцэрты адна, як гэткі «аўтар-выканаўца», я часта сьпяваю песьні «Серебряной свадьбы», і яны бываюць вельмі дарэчы. Паколькі гэта мае песьні, я маю права іх сьпяваць нават адна, хоць гэта і ня так ярка і прыгожа, як з усім калектывам.

Калі пачаліся дваровыя канцэрты, я адчувала, як гэтыя песьні патрэбныя. Гэта было для мяне такім моцным штуршком, што я перастала хвалявацца сьпяваць іх адна. У той час было зразумела, што калі чалавек проста ідзе да людзей і размаўляе зь імі, працягвае ім руку і кажа «Я з вамі», дык гэта значна важней, чым «мастацтва ў чыстым выглядзе». І ня важна, ці я граю з прафэсійнымі музыкамі, ці ёсьць яркая прыгожая праекцыя і сьвятло альбо я адна з укулеле на вуліцы — у гэтым выпадку няма розьніцы.

Я вельмі ўдзячная нашым дварам, бо тады я страціла страх іграць свае песьні. Я пачала сьмела граць адна, склаўся цэлы шэраг канцэртаў, і цяпер я іх іграю, як і ўвосень 2020 году, далей.

«Не пускаць нянавісьць у сваё сэрца»

— У тым самым артыкуле пра ваш новы альбом я прачытаў фразу, што погляд вашага лірычнага героя — гэта погляд дзіцяці 10-11 гадоў. І раней некаторыя музычныя крытыкі пісалі, што ў «Серебряной свадьбы» шмат дзіцячага погляду. Вы пагодзіцеся з гэтым?

— Я ня ведаю, гэта складанае пытаньне. У дзяцей ёсьць такая важная асаблівасьць, што ім вельмі цікава ўсё навокал, яны зь цікаўнасьцю глядзяць на ўсё. І магчыма, што гэтая якасьць — самая важная ў маім характары.

Але агулам рэпэртуар «Серебряной свадьбы» ці рэпэртуар, які мы цяпер іграем з Галяй, — гэта песьні, на якія я, на жаль, не магу запрашаць дзяцей. У «Серебряной свадьбы» ёсьць зусім не дзіцячая тэматыка. Я нават не пра ненарматыўную лексыку, а пра тое, што гэта досьвед сталага чалавека, які напіўся, згубіў рэчы, разьвітваецца з адным чалавекам, сустракаецца зь іншым, бярэ ўдзел у нейкай бойцы. Гэта ўсё — досьвед дарослага чалавека ці як мінімум падлетка.

Таму мне цяжка сказаць, што ў старых песьнях ці тым больш у цяперашняй праграме ёсьць дзіцячая атмасфэра, але цікаўны дзіцячы пагляд ёсьць, безумоўна.

— Беларусаў падчас пратэстаў у 2020 годзе і пасьля іх часам якраз вінавацілі ў «дзіцячым падыходзе». Маўляў, беларусы яшчэ не дасьпелі, не гатовыя да нейкіх жорсткіх дзеяньняў. Што б вы на гэта адказалі?

— Курт Вонэгут, мой улюбёны пісьменьнік, сказаў такую фразу, што ў Нагорнай казані Хрыста ёсьць словы пра любоў да іншых як да самога сябе, і калі чалавецтва некалі прыдумае нейкую лепшую ідэю, дык у чалавецтва будуць ажно дзьве добрыя ідэі. Хрыстос сказаў нам быць, як дзеці; можа, ён меў на ўвазе, што мы не павінныя быць, як жорсткія дарослыя.

— Радок з вашага вершу ў альбоме: «Трэба баяцца стаць часткай зла». Часам ня стаць часткай зла вельмі цяжка і небясьпечна для жыцьця. У Васіля Быкава ёсьць сюжэты, дзе даводзіцца ахвяраваць жыцьцём, каб ня стаць часткай зла. Але нехта скажа, што нават гэтага можа быць мала: калі на вашую краіну нападаюць, даводзіцца ўжываць гвалт у адказ, забіваць ворага, бо ёсьць справядлівая вайна. Што б вы адказалі на гэта?

— Гэта складанае пытаньне, над якім мучыцца ўсё чалавецтва ўвесь час свайго існаваньня. Але мне здаецца, што самае галоўнае — не пускаць нянавісьць у сваё сэрца. Таму што, нават калі мы стаім на баку справядлівасьці, а нашае сэрца поўнае нянавісьці, мы проста робімся нейкай ёмістасьцю, у якую ўліваецца гэтая нянавісьць. Яна ў гэтым сэнсе не адрозьніваецца ад нянавісьці тых людзей, якія стаяць на баку гвалту. Мы тады не адрозьніваемся ад іх.

Мы павінныя абараняць сваіх блізкіх, сваю зямлю, сябе, але памятаць, што нават калі чалавек — самы жорсткі, страшны і жахлівы забойца, мы ненавідзім ягоныя ўчынкі, але не павінныя ненавідзець чалавека. Мы павінныя да самай апошняй кроплі нашай і ягонай крыві верыць, што ў ім можа прачнуцца нешта сьветлае. І толькі так мы можам перабіць гэты ланцуг зла.

Цудоўным прыкладам для мяне тут служыць размова з Андрусём Такіндангам. Калі мы сустракалі яго з «содняў» — здаецца, ён тады сядзеў у Жодзіне — ён нам сказаў: «Гэта так дзіўна, я назіраў за нашымі турэмнікамі, яны так блага ставяцца адзін да аднаго, так непрыгожа размаўляюць адзін з адным. У іх столькі злосьці. Мне здаецца, што іх ніхто ня любіць і дома, у іх няма на працы сяброў, яны ўвогуле адзінокія і няшчасныя людзі. А я нават у вязьніцы адчуваў такую падтрымку, вось выйшаў — і вы несяце мне батончыкі «Сьнікерс» і гарачую каву, а ім ніхто гэтага не нясе».

І ён сказаў, што калі сядзеў на гэтых «соднях», дык найбольш маліўся за тых, хто яго трымае за кратамі, і думаў пра іхную душу, пра тое, у якім страшным становішчы знаходзіцца кожны, хто робіць зло.

«У расейскім мэнталітэце ёсьць нейкае „неистовство“»

— Ці памяняла вашыя погляды на нешта ў культуры тая маштабная вайна, якая ідзе ўжо амаль год? Да прыкладу, гучаць абвінавачаньні ў адрас расейскай культуры, што яе імпэрскасьць нясе частку віны за цяперашнія падзеі. Ці пабачылі вы цяпер нешта па-новаму, ці вы і раней успрымалі ўсё гэтаксама?

— Я цяпер шмат чытаю пра гэта, мне цікавыя гэтыя разважаньні. Магчыма, справа ў тым, што на мяне вельмі вялікі ўплыў зрабіла тая частка расейскай культуры, якая склалася як дысыдэнцкая, у якой якраз было няшмат гэтага імпэрскага погляду і ў якой было шмат нонканфармісцкага погляду на сьвет — нефармальнага, сьмелага, свабоднага.

Для мяне заўсёды была цікавая нашая нацыянальная культура, яна была для мяне вельмі важнай. Я хутчэй радуюся таму, што цяпер шмат у каго зьявіўся нейкі стымул больш увагі даць сваёй айчыннай культуры на фоне тых пытаньняў, якія цяпер ставяцца.

Але я ня стала ставіцца зь непрыязнасьцю да расейскай культуры. У мяне шмат творчых сяброў з расейскага асяродзьдзя, і я ўспрымала б як здраду ў іх бок, калі б я сказала цяпер іншыя словы. Я паважаю і цаню ўсіх гэтых людзей. Яны вельмі падтрымлівалі і беларускі пратэст у свой час, і цяпер маюць яскравую, моцную антываенную пазыцыю. Было б балюча і зусім подла сказаць, што я неяк зь непрыязнасьцю стаўлюся да расейскай культуры.

— Я дам прыклад: Ягор Летаў — чалавек, чыя творчасьць ад пачатку была антысыстэмнай. Большасьць ягоных тэкстаў і песьняў цяжка ўспрымаць як нешта імпэрскае. Але нават такі чалавек нейкі пэрыяд быў адным з заснавальнікаў Нацыянал-бальшавісцкай партыі, якая ў 1990-я займалася фактычнай прапагандай расейскага фашызму. Тады гэта было апазыцыйным і нібыта маргінальным. Цяпер яго перанялі людзі, якія маюць уладу. Але нават такіх людзей, як Летаў, спакушала ідэя «велічы, магутнасьці». Ці заўважаеце вы ў гэтым сэнсе знакі таго, чаго не было так добра відаць раней?

— Раней, да гэтай вайны, было відаць, што гэта нейкае вар’яцтва з боку Ягора Летава. І ў той час мне зусім не цікавая была яго творчасьць. Я вельмі радая, што потым ён радыкальна зьмяніў свае погляды і пайшоў зусім у іншы,трэці бок.

Праўда ў тым, што заўсёды было шмат радыкальных і жудасных праяваў. У расейскім мэнталітэце ёсьць нейкае «неистовство», амаль дэманічнае. Дарэчы, «апантанасьць» у беларускай мове не зусім адпавядае «одержимости». «Апантаны» чалавек нечым захоплены, ён нічога ня бачыць, акрамя гэтага, а эквіваленты ў расейскай мове хутчэй пра тое, што ты не зусім адказваеш за тое, што ты робіш, пра такое, калі цябе «нясе». Гэта якраз тое, што мяне ніколі не прываблівала.

«Спыніць гвалт усімі магчымымі сродкамі»

— У адным з вашых інтэрвію вы сказалі, што, магчыма, самае важнае, што робіць мастацтва, — гэта вучыць чалавека спачуваць, адчуваць іншага чалавека, вучыць эмпатыі. Але часам нават чалавечую эмпатыю накіроўваюць у кепскае рэчышча. Вам расказваюць пра «забітых дзяцей Данбасу» і адначасова тлумачаць, што трэба вынішчыць усіх, хто да гэтага нібыта датычны. Ці маюць мастацтва і культура нейкі адказ, каб чалавечую эмпатыю было цяжэй выкарыстоўваць для нянавісьці?

— Мне здаецца, што любая чалавечая праява — і эмпатыя, і схільнасьць да нянавісьці, і ўсе іншыя чалавечыя якасьці — зьяўляецца вельмі прывабнай штукай для ўсіх сродкаў прапаганды. І ўсе нашыя рысы — і даверлівасьць, і недаверлівасьць, і жаданьне ўсё аналізаваць, і жаданьне нічога не аналізаваць — прапаганда па-майстэрску выкарыстоўвае для сваіх мэтаў.

Я тут не магу пахваліцца, што ў мяне самой ёсьць цудоўнае самастойнае мысьленьне. Я таксама вельмі паддаюся маніпуляцыям. Вельмі складана зусім пазьбягаць гэтага. Таму я стараюся ня быць палітычна ангажаванай у нейкі бок, глядзець на кожную сытуацыю з розных бакоў. Але і для такіх людзей, як я, ёсьць шмат сваіх пастак у прапаганды і любой маніпуляцыі.

Мне думаецца, што шмат у якіх мастакоў гуманістычны погляд на рэчаіснасьць, калі мы ўмеем спачуваць кожнаму чалавеку зь любога боку. Нас будзе цяжка ўцягнуць у любую вайну, калі мы будзем выхоўваць у сабе аналітычны, свабодны і гуманістычны погляд.

Але я баюся, што калі я ўвогуле разважаю наконт такіх далікатных і складаных справаў, я выказваю вельмі банальныя і павярхоўныя думкі. Прашу прабачэньня, калі гэта так і калі я некага крыўджу альбо расчароўваю. Я спрабую заўсёды слухаць у спрэчках розныя бакі, бо сусьвет настолькі складаны, што няма ні чорна-белага, ні нават шэрага — ёсьць мільярд адценьняў кожнага колеру.

Але калі чыніцца гвалт, галоўнае, што павінен зрабіць кожны чалавек, — яго спыніць. Спыніць усімі магчымымі сродкамі.

«Для мяне вялікая асалода размаўляць па-беларуску»

— Ці можна ад вас чакаць — магчыма, ня ў блізкай будучыні, але некалі — альбому беларускамоўных песьняў? І ці пішуцца ў вас песьні па-беларуску?

— Я мару пра гэта вельмі моцна. Гэта асобная тэма для разважаньняў, для размовы. Бо мне вельмі прыемна, для мяне вялікая асалода размаўляць па-беларуску. Я чытаю шмат літаратуры і імкнуся размаўляць у кожнай сытуацыі, калі толькі маю такую магчымасьць, прагну гэтага вельмі.

Аднак у тым, што тычыцца вершаў, мне вельмі складана, у мяне не атрымліваецца. У мяне быў доўгі пэрыяд, калі я проста прымушала сябе пісаць па-беларуску — гэта было жахліва. Гэта не было прыгожа, не было іранічна, не было цікава.

Але я вельмі хачу, каб гэта атрымалася, і таму імкнуся як мага больш чытаць і размаўляць.

Блёг «Галасы»