Юрый Дракахруст: Сучасны парламент у Беларусі — гэта пятае кола ў возе

Цяпер у людзей альтэрнатыва: прагаласаваць за начальніка ўпраўлення райвыканкама або за дырэктара завода. Галасы за каго тут можна скрасці? Палітычны аглядальнік «Радыё Свабода» Юрый Дракахруст у каментары «Филину» разважае пра асаблівасці лютаўскай выбарчай кампаніі і прывітанні гісторыі.

— Да так званага адзінага дня галасавання застаецца менш за тры тыдні. Што на сёння вы б адзначылі незвычайнага ў гэтай кампаніі, што яе адрознівае ад папярэдніх?

— Я бачу некалькі цікавых момантаў у гэтай кампаніі. Ужо вядомы спіс зарэгістраваных кандыдатаў. І тут назіраецца пэўная эвалюцыя ў параўнанні з савецкімі часамі, нягледзячы на тое, што некаторыя прадстаўнікі беларускай улады разглядаюць іх у якасці ідэала. Тут можна згадаць і нядаўнія шчыраванні Качанавай на сустрэчы з моладдзю.

Але часы змяніліся. Цікава тое, што ўлады вельмі дакладна і жорстка вытрымалі ілюзію спаборнасці. Бо ў ранейшыя гады бывалі выпадкі, калі на некаторых участках быў толькі адзін кандыдат.

Напрыклад, апазіцыя не вылучала свайго прадстаўніка, а ўлада высоўвала аднаго прэтэндэнта. Такіх участкаў было няшмат, але яны былі. У 2019-ым такія акругі былі, дзесьці ў правінцыі.

А цяпер з гэтым усё вельмі строга. Я падлічыў: у 72 акругах паміж сабой будуць канкурыраваць па два кандыдаты, у 32 — па тры, у шасці — па чатыры.

І гэта нешта патрэбнае. Патрэбнае самім уладам, яны пра гэта кажуць: маўляў, мы гэта робім не для Захаду. А калі так, то для каго і дзеля чаго гэта зроблена?

У любым выпадку тут можна прасачыць пэўную эвалюцыю, што для чагосьці гэта спаборнасць патрэбная, такія часы прыйшлі.

У савецкія часы імітавалі самі выбары, бо яны такімі не з’яўляліся. Цяпер выбары таксама не з’яўляюцца выбарамі, але імітаваць даводзіцца трошкі больш.

Яшчэ адзін момант. Зразумела, што апазіцыі на гэтых выбарах няма. І той жа спадар Кучук, былы кіраўнік ліквідаванай партыі «Зялёныя», быў адсеяны на самым пачатку, яму не далі нават групу зарэгістраваць.

Але што мне было цікава ў канчатковым спісе. Там не тое што проста прыхільнікі Лукашэнкі, лаялісты, а наменклатура, як казалі ў часы Савецкага Саюза. Я падлічыў — каля 70 чалавек.

Гэта супрацоўнікі дзяржапарату, кіраўнікі і намеснікі кіраўнікоў, начальнікі аддзелаў, прадстаўнікі органаў улады — выканкамаў і міністэрстваў.

Плюс — пэўная колькасць вайскоўцаў, прадстаўнікоў КДБ, пракуратуры. Пэўная колькасць былых дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў. І некалькі прадстаўнікоў дзяржаўных арганізацый і інстытутаў — партыі «Белая Русь», афіцыйных прафсаюзаў, Чырвонага крыжа.

То-бок большасць складаюць не проста прыхільнікі ўлады, тыя ж дырэктары прадпрыемстваў, а гэта ўлада і ёсць. Паўтаруся, наменклатура ў былым савецкім разуменні. Лукашэнка падпісаў указ пра кадравы рэзерв.

Улада фактычна капіруе сама сябе. Яна праводзіць у парламент саму сябе. Не нейкіх сваіх прыхільнікаў, рабочых ці тых жа дырэктараў прадпрыемстваў. Гэта яна сама, наменклатура. Гэта цікавая з’ява. 

Здаецца, на цяперашніх выбарах такога больш, чым было раней. У папярэдніх кампаніях, падаецца, улада не так пільна адсочвала, каб ішлі толькі «свае».

Магчыма, для нейкага гэта стане ў пэўным сэнсе ганаровай пенсіяй. Я думаю, што прызначэнне ў Палату кіраўніка адміністрацыі Лукашэнкі Ігара Сергяенкі не з’яўляецца падвышэннем. На мой погляд, гэта хутчэй «залаты парашут». Бо адміністрацыя — гэта рэальная ўлада, а дэпутацтва — ганаровая пенсія.  

Яшчэ адна цікавая асаблівасць гэтай кампаніі — вылучэнне некалькіх прапагандыстаў. Раней яны так сюды не імкнуліся. Думаю, мэта тут — стварэнне медыйнага шуму.

З іншага боку, калі для Сергяенкі парламент стане «залатым парашутам», то для прапагандыстаў дэпутацкі фатэль можа стаць трамплінам для наступнай кар’еры.

Магчымасцю патрапіць у тую ж адміністрацыю, у нейкае міністэрства. Прынамсі, для некаторых. І тут ёсць свая канкурэнцыя.

А для кагосьці гэта плаўны сыход на харошую пенсію, на добрае забеспячэнне. І ў гэтым сэнсе гэта важны інстытут у сучаснай сістэме ўлады ў Беларусі. Хоць паводле функцый і паўнамоцтваў 

І я не выключаю, што калі будзе сфарміраваны Усебеларускі народны сход, асабліва яго прэзідыум, то парламент канчаткова стане непатрэбным.

Бо частка яго функцый, няхай і рытуальных, будзе аддадзена УНС. Прынамсі, прэзідыум будзе штосьці вырашаць. Пра гэта можна меркаваць і па развагах Лукашэнкі, па тым, як ён бачыць функцыі сходу.

Тут можна прыгадаць аўтэнтычны фашызм часоў Мусаліні ў Італіі. Калі ён прыйшоў да ўлады, то напачатку яшчэ праводзіў выбары ў парламент, на якіх фашысцкая партыя набірала 99%. А потым ён скасаваў і тыя выбары.

Быў утвораны Вялікі фашысцкі савет, які фарміраваўся прыблізна так, як сёння фарміруецца лукашэнкаўскі УНС. То-бок яго чальцы каптаваліся ад органаў улады, ад карпарацый.

І ў выніку быў створаны орган улады, што знаходзіўся пад Мусаліні. Які, дарэчы, адыграў і сваю ролю ў лёсе дучэ, бо ў 1943-ім менавіта кіраўніцтва ВФС фактычна адхіліла Мусаліні ад улады. Гэта такое прывітанне Аляксандру Рыгоравічу ад гісторыі: па-рознаму бывае з усімі гэтымі сходамі.

Але логіка ў абодвух была аднолькавая: стварыць орган, які не абіраецца нават праз уяўную форму выбараў, а адбываецца кааптацыя прадстаўнікоў рэжыму. І вось мы маем УНС.

Раней мы і так нячаста ўзгадвалі парламент, а цяпер, магчыма, праз які год мы будзем згадваць пра яго гэт рэдка, як гэта было з  італьянскім парламентам у часы фашызму.

— Мяркуючы па ўсім, у Палаце ўладу цяпер будзе прадстаўляць сама ўлада. А што народ? Ці выказвае ён нейкую цікавасць да гэтай падзеі? І што можна сказаць пра пазіцыю апанентаў улады?

— Мне падаецца, што народ не мае цікавасці, па розных прычынах. Цікавасць да парламенцкіх выбараў заўсёды была нізкай. Акрамя, натуральна, 1990-х.

А пасля прыходу да ўлады Лукашэнкі сказаць, што народ надта ж пераймаўся з гэтай нагоды, то не. Прэзідэнцкія выбары — так. Гэта першая асоба, гаспадар. Такое патэрналіцкае мысленне ў беларусаў. 

Можна прыгадаць, як у 2019-ым у палату балаціраваўся чыноўнік з МЗС Андрэй Савіных. Ён выклаў тады фота з залы ў Мінску, дзе мусіў сустракацца з выбарцамі, выступаць перад народам. На фота — пустое памяшканне і самотны Савіных.

І ў дадзеным выпадку пытанне не столькі да яго, колькі, акрамя ўсяго іншага, да стаўлення людзей да гэтай падзеі.

Трэба таксама разумець, што пасля падзей 2020-га ў грамадстве пануе моцная апатыя, вялікая стома ад палітыкі. І справа не толькі ў страху. У мяне быў і ёсць такі вобраз — разрадка акумулятара.

Усё ж 2020 год быў велізарным выплюхам, разрадам энергіі, якая назапашваецца гадамі. Гэтая энергія ў грамадскай машыне небясконцая. І зараз проста няма гэтага запасу.

Тут варта звярнуць увагу на пазіцыю апанентаў улады. Апазіцыя фактычна ігнаруе кампанію, яе дэвіз «бязвыбары — выбараў няма». А таму і няма чаго да іх неяк асабліва ставіцца.

Іншая справа, калі б яны спрабавалі прыхавана вылучаць сваіх кандыдатаў, прасоўвалі расійскую мадэль «разумнага галасавання»: заклікалі падтрымліваць таго, хто не з’яўляецца відавочным пратэжэ ўлад.

Я ў дадзеным выпадку нават не абмяркоўваю, якія былі альтэрнатывы ў апазіцыі. Думаю, яны ўсе былі не вельмі эфектыўныя і яскравыя. Але з улікам таго, які выбар зрабіла апазіцыя, нават для тых, хто яе слухае, арыентуецца на яе меркаванне, ва ўмовах бязвыбараў кудысьці бегчы з віламі відавочна недарэчна.

Я ўжо не кажу, што рызыка любых дзеянняў сёння проста вар’яцкая. Але пры такіх падыходах у апазіцыі проста няма ніякага матыву. З такім жа поспехам на вуліцу можна выйсці ўжо сёння або праз два месяцы пасля галасавання.

Сам гэты працэс нічога не значыць, паколькі ніхто з апазіцыі не дапушчаны нават да збору подпісаў. Таму звычайны рэвалюцыйны механізм «у нас скралі выбары, у нас скралі галасы» тут не працуе, бо тут ніхто нічога не скраў.

І я не думаю, што ў дадзеным выпадку менавіта гэта можа стаць матывам для нейкіх дзеянняў. Пасля рэферэндуму 2022-га матывам была вайна.

І тыя сотні ці тысячы людзей, што выйшлі тады на вуліцы з вар’яцкай рызыкай для сябе — гэта была вайна, а не рэферэндум. Калі б не яна, я думаю, людзі махнулі б рукой на рэферэндум.

Тады, да слова, сітуацыя нагадвала сённяшнюю. Сам Лукашэнка тады казаў, што няма розніцы, за які варыянт Канстытуцыі прагаласуе народ, бо ў абедзвюх версіях прапісаны фактычна дыктатарскія паўнамоцтвы прэзідэнта.

Так і цяпер, у людзей альтэрнатыва: прагаласаваць за начальніка ўпраўлення райвыканкама або за дырэктара завода. Галасы за каго тут можна скрасці?

Таму я думаю, што ролю трыгера нейкага працэсу гэтыя выбары наўрад ці адыграюць. Прэзідэнцкія выбары — магчыма. Яны маюць сваю важнасць.

Возьмем выбары ў Расіі, пры ўсёй іх умоўнасці. Там і Канстытуцыю пад Пуціна перапісалі, там і вайна. Але чэргі на подпісы за Надзеждзіна, няхай і не такія вялікія, як у Беларусі ў 2020-ым —гэта нейкая новая рэальнасць. І я думаю, што справа тут найперш не ў асобе Надзеждзіна, а ў тым, што гэта прэзідэнцкія выбары, выбары цара.

Так і ў Беларусі. Не факт, што кампанія 2025-га стане такім трыгерам, але можа ім стаць.