Фізкульт-пратэст: сусветны спорт ніколі не быў па-за палітыкай

Моцны адказ часткі беларускіх спартсменаў на неадэкватнасць улады паставіў Алену Леўчанка, Аляксандру Раманоўскую і кампанію ў шэраг легенд сусветнага спорту, для якіх пакуты суайчыннікаў — не пусты гук. «Новы Час» прадстаўляе зборную ўсіх часоў з тых, хто не маўчаў.

Спорт ніколі не быў «па-за палітыкай». Яшчэ ў 1906 годзе на пазачарговай Алімпіядзе ірландскі прыгун Пітэр О’Конар на цырымоніі ўручэння яму медалёў падбег да флагштока, дзе вісеў флаг Вялікабрытаніі, ускараскаўся наверх і пачаў махаць ірландскім сцягам. На той момант Ірландыя была часткай Брытаніі, але ў тым ліку і смелы ўчынак Пітэра дапамог наблізіць незалежнасць Ізумруднага вострава.

Махамед Алі: «Проста забярыце мяне ў турму»

Галоўны баксёр ХХ стагоддзя выйграў Алімпіяду-1960 у Рыме і званне чэмпіёна свету ў прэстыжнай версіі. Але над бліскучай кар’ерай навіс пытальнік, калі Алі пачаў гучна выказвацца супраць вайны ў В’етнаме: «Маё сумленне не дазваляе мне страляць у свайго брата… За што? В’етнамцы ніколі не называлі мяне “нігер”, ніколі не лінчавалі, не спускалі на мяне сабак, не забіралі ў мяне грамадзянства, не гвалтавалі і забівалі маіх маці і бацьку… Як я магу страляць у бедных людзей?»
Калі Махамеду прыйшла павестка ў В’етнам, ён адмовіўся служыць у войску ЗША. Але і з’язджаць у Канаду, як у той час рабілі многія пацыфісты, не стаў. «Проста забярыце мяне ў турму», — сказаў ён. Прысуд быў жорсткім: пяць гадоў зняволення. Фактычна за кратамі баксёр быў не так доўга — пачаліся апеляцыі. Але з 25 да 29 гадоў — у залатым узросце — Алі не выходзіў на рынг. Замест гэтага ён шмат вандраваў, выступаў у каледжах па ўсёй Амерыцы, заклікаючы да спынення вайны, расавай няроўнасці і вучыў афраамерыканцаў ганарыцца сваім паходжаннем.
У прафесійны спорт ён не проста вярнуўся, а зноў стаў лепшым у свеце. Цяпер у гонар Алі называюць вуліцы.

Томi Сміт і Джон Карлас: рукі ў чорных пальчатках

Для спрынтараў з ЗША фінал спаборніцтваў на 200 метраў на Гульнях-1968 у Мехіка прайшоў выдатна. Сміт з сусветным рэкордам выйграў забег, Карлас фінішаваў трэцім. Але на цырымоніі здарылася непрадказальнае: амерыканцы падняліся на п’едэстал басанож, а падчас амерыканскага гімна паднялі дагары рукі ў чорных пальчатках. Так спартоўцы жадалі прыцягнуць увагу сваёй дзяржавы да сацыяльных праблем у ЗША. «Калі я выйграю, то я амерыканец, а не афраамерыканец. Але калі я раблю нешта дрэннае, я негр…» — успамінаў Сміт.
Пасля таго, як спартсмены вярнуліся ў Штаты, на іх абрынулася лавіна нянавісці — ім нават пагражалі смерцю. «Злей, жудасней, пачварней», — пісаў пра іх учынак «Time Magazine». «Ганебны, дзіцячы, нудны», — дадаваў «Chicago American». Дарэчы, аўстраліец Пітэр Норман, які прыйшоў у тым забегу другім, выразіў салідарнасць са Смітам і Карласам. У Аўстраліі гэтага не ацанілі: у Мюнхен-1972 яго не пусцілі, хаця кваліфікацыйны нарматыў ён выканаў некалькі разоў.
У 2016 годзе ў Нацыянальным музеі афраамерыканскай культуры ў Вашынгтоне з’явілася скульптура з тым самым «Black Power Salute». А аўстралійскія ўлады афіцыйна папрасілі прабачэння ў Нормана ў 2012-м — праз шэсць гадоў пасля яго смерці. «Black Power Salute» быў паўтораны амерыканцамі Вінсэнтам Мэцьюзам і Уэйнам Колетам у Мюнхене-1972. Абодва адразу атрымалі бан на ўсё жыццё. ЗША вымушаныя былі з-за гэтага зняцца з эстафеты 4 па 400: ім проста не хапіла спартсменаў.

ЛеБрон Джэймс: «Я ніколі не сяду з ім побач»

Найлепшы (па меркаванні шматлікіх фанатаў і яго ўласным) баскетбаліст сучаснасці — бадай, самы сістэмны барацьбіт супраць трампізму ва ўсіх яго праявах. «Лэйкерз» Джэймса нават пачалі байкот плэй-офф НБА-2020 у знак пратэсту супраць паводзін паліцыі ў дачыненні да Джэйкаба Блэйка (29-гадовага афраамерыканца, сур’ёзна параненага ў Вісконсіне). Паводле інфармацыі ESPN, толькі Барак Абама здолеў дамовіцца з гульцамі не пачынаць байкот.
ЛеБрон не раз рэзаўся з Трампам на яго пляцоўцы — у «Твітары». Гэта Джэймс прышпіліў да прэзідэнта ЗША слова «bum» — «лайдак, абібок». «Трамп падзяляе краіну спортам, хаця спорт заўсёды аб’ядноўваў людзей, а не наадварот! Я ніколі не сяду з ім побач!» — казаў ЛеБрон у інтэрв’ю CNN. Трамп вельмі злаваўся, але што зробіш па законе з такім змагаром?
У 2018-м Дональд адмяніў запрашэнне для клуба па амерыканскім футболе «Філадельфія Іглз» наведаць Белы дом пасля перамогі ў Супербоўле. Прычына: гульцы «арлоў» дэманстратыўна выказалі нязгоду з палітыкай ЗША і станавіліся на калена падчас гімна. ЛеБрон хутка адказаў: «Ні мы, “Кліўленд Кавальерз”, ні “Голдэн Стэйт Уорыарз” не пойдзем у Белы дом пасля плэй-офф». Так і здарылася.
Але незадаволеныя амерыканскія спартсмены не толькі Трампам. Галкіпер «Бостан Бруінз» Цім Томас адмовіўся наведаць Белы дом падчас прэзідэнскага тэрміну Барака Абамы. «Лічу, што федэральная ўлада выйшла з-пад кантролю і пагражае правам і свабодам людзей. Гэта робіцца на выканаўчым, заканадаўчым і юрыдычным узроўнях», — заявіў Томас. І яму за гэта нічога не было.

Мацiас Шындэларж не прыняў захоп Радзімы

Ураджэнец маравійскага мястэчка Козлаў быў мегазоркай знакамітай аўстрыйскай зборнай міжваеннага перыяду, якую называлі «вундэрцім» — «каманда-цуд». Нападаючы быў лідарам таго калектыву. Як і многія аўстрыйцы, ён не прыняў захопу радзімы фашыстамі.
3 красавіка 1938 года ў Вене была згуляна так званая «Аншлюсшпіль» — гульня, якая павінна была ўрачыста адзначыць далучэнне Аўстрыі да Трэцяга рэйху. Гаспадары выйшлі на поле не ў традыцыйнай чорна-белай форме, а ў чырвона-бела-чырвоным — колерах аўстрыйскага сцяга. Шындэларж адмовіўся зігаваць у гонар акупантаў, аўстрыйцы «адвазілі рылам» гасцей, стварыўшы неймаверную колькасць галявых момантаў, хаця забілі толькі двойчы. «Вундэрцім» адабралася на чэмпіянат свету-1938, але пасля аншлюсу ехаць туды павінна была ўжо аб’яднаная каманда Трэцяга рэйху.
Шындэларж не пажадаў гуляць ні за якую зборную, акрамя сваёй, і застаўся дома. Неўзабаве ён загінуў, атруціўшыся ўгарным газам. Паводле адной з версій, гэта было забойства: за кавярняй, якая належала Маціасу, сачыла гестапа…

Зборная Нацыянальнага вызваленчага фронту Алжыра

Большая частка гэтай незвычайнай каманды да 1958 года жыла топ-жыццём сур’ёзных футбольных прафесіяналаў. Дастаткова сказаць, што адразу пяцёра выступалі за «Манака», былі таксама прадстаўнікі «Ліёна», «Марсэля», «Бардо». У некаторых нават быў пэўны найгрыш за зборную Францыі, магчымасць ехаць з ёю на першынства свету-1958. Але алжырцы вырашылі інакш — і таемна збеглі на радзіму, дзе ішла сапраўдная вайна за незалежнасць супраць французскіх войск.
З’яднаўшыся ў зборную Нацыянальнага вызваленчага фронту, яны за чатыры гады правялі нямала матчаў па ўсім свеце, расказваючы пра барацьбу алжырскага народа за незалежнасць. У афіцыйных турнірах каманда ўдзельнічаць не магла, але згуляла каля 80 «таварнякоў», з якіх выйграла 55. За атакуючы стыль яе асабліва любілі аматары футбола. У 1963 годзе каманда НВФ перастала існаваць, але па святочнай прычыне: на яе месца прыйшла зборная незалежнага Алжыра — прызнаная і легітымная.

Званiмiр Бобан уступіў у бойку з паліцыяй

13 траўня 1990 года — неафіцыйны пачатак вайны ў Югаславіі. На стадыёне «Максімір» у Загрэбе гулялі мясцовае «Дынама» і белградская «Црвена Звезда» — харваты супраць сербаў. Ужо на 10-й хвіліне пачалася сапраўдная бойка. Харвацкія «ультрас» рынуліся на поле. Іх пачалі сустракаць паліцэйскія — вядома, з дручкамі. Паўабаронца гаспадароў Званімір Бобан не спужаўся паліцыі і ўступіў у бойку. Яго хай-кік «амапаўцу» цяпер многія называюць стартавым свістком балканскіх войн за незалежнасць.
Бобану на той момант было ўсяго 22 гады. Ён ужо даўно падаваў надзеі і нават згуляў 7 матчаў за зборную Югаславіі. Потым ён пераедзе ў Італію, на 10 год стане сімвалам знакамітага «Мілана», з якім выйграе Лігу чэмпіёнаў. А ў 1998-м Званімір з партнёрамі па зборнай даб’ецца выдатнага выніку — трэцяга месца на чэмпіянаце свету ў Францыі. Менавіта так сенсацыйна на мундыялях дэбютавала незалежная Харватыя.

Сакратэс: «Так — любові, не — тэрору»

Бразільскую футбольную зорку 1980-х гг. паважалі настолькі, што да імя часцяком дадавалі слова «Доктар». Медыцынскі дыплом у яго і сапраўды быў: пасля кар’еры ён нават працаваў у шпіталі. Аднак у гісторыю паўабаронца ўвайшоў перш за ўсё як галоўны гуманіст сусветнага футбола.
Ён паспрабаваў немагчымае: выцягнуць Бразілію, захраслую ў кірзачах ваеннай хунты, да дэмакратыі. Сакратэс прызываў суайчыннікаў да барацьбы за свае правы, заахвочваў да грамадскай актыўнасці і ўзаемнай дапамогі. Ён выходзіў на поле з павязкай на галаве са словамі: «Так — любові, не — тэрору». Найвышэйшай кропкай яго імкнення да агульных правоў чалавека стаў перыяд, які атрымаў назву Дэмакратыя «Карынціянса». У першы і, бадай, апошні раз у прафесійным клубе працавала прамое галасаванне: гульцы, трэнеры, масажысты, адміністратары разам вырашалі, колькі і калі трэніравацца, як гуляць, як адпачываць… Сакратэс пераканаў уладальніка клуба Валдэмара Пірэса, што так будзе лепш.
«Карынціанс» двойчы выйграў чэмпіянат штата Сан-Паўлу, а ў 1982-м гульцы вышлі на поле ў цішотках з надпісам «Галасуй 15-га», заклікаючы людзей узяць удзел у першых з перавароту 1964 г. шматпартыйных выбарах у Бразіліі. Чэмпіянат Сан-Паўлу-1982 «Карынціянс» выйграў з надпісам «Дэмакратыя» на майках. «Гэта самая вялікая каманда з тых, дзе я гуляў. Таму што гэта больш, чым спорт. Мае палітычныя перамогі больш важныя для мяне, чым футбольныя. Гульня заканчваецца праз 90 хвілін. А жыццё працягваецца», — казаў Сакратэс.
У 1984 г. ён падчас палітычных дэбатаў выступіў перад аўдыторыяй агульнай колькасцю 1,5 млн. чалавек. Уладзе такое свавольства, канешне, было не даспадобы. Прэзідэнт бразільскай футбольнай канфедэрацыі — брыгадны генерал Жэраніма Бастас — запатрабаваў ад клуба заставацца па-за палітыкай. Але цяжка пераацаніць важнасць таго «Карынціянса» ў працэсе дэмакратызацыі Бразіліі. «Перамога ці параза, але заўсёды з дэмакратыяй», — дэвіз вялікага гульца да самай смерці ў 2011 годзе.

Алегер Прэсас адмовіўся выступаць за зборную Іспаніі

Футбаліст быў абаронцам не толькі «Барселоны» і «Аякса», але і каталонскай незалежнасці. Ён нават адмовіўся выступаць за зборную Іспаніі, але гэтага яму было мала. Алегер рэгулярна выступаў у СМІ супраць іспанскіх улад, патрабуючы права Каталоніі на самавызначэнне. У 2007 г. ён напісаў артыкул для баскамоўнай газеты «Berria», дзе ўзняў пытанні незалежнасці суду ў Іспаніі на прыкладзе члена тэрарыстычнай групоўкі «ЭТА» Іньякі де Хуана, які ў той час аб’явіў галадоўку ў турме ў знак пратэсту.
З-за артыкула кампанія «Kelme» разарвала з Алегерам кантракт. На іспанскіх стадыёнах яго пачалі абсвістваць, але спартсмен не здаўся: «Тое, што адбываецца са мной, — гэта нішто ў параўнанні з пакутамі, праз якія праходзяць некаторыя людзі. Мне толькі сумна, што не ўсе нават прачыталі артыкул. Хацелася б, каб людзі ўсё зразумелі і спрачаліся па сутнасці, але гэтага не адбываецца», — казаў футбаліст.
У 2010 годзе пасля трансферу ў «Аякс» Алегер узяў удзел і ў пратэстах супраць забароны сквоцінга ў Нідэрландах. Дарэчы, у амстэрдамскім клубе нармальна прынялі актыўную пазіцыю гульца, бо пратэст быў мірным.

Артур Эш ненавідзеў апартэід

Адзіны цемнаскуры тэнісіст, які выйграў і «Уімблдон», і «Аўстраліян Оўпэн», і «ЮС Оўпэн», біўся за перамогі не толькі на корце, хаця і яго трыумф у Мельбурне ў 1970-м нарабіў шмат шухеру. Чэмпіён узяў тытул, толькі звольніўшыся з арміі ЗША, дзе даслужыўся да лейтэнанта. Правы чалавека і сапраўдная дэмакратыя былі для яго галоўнай мэтай, тым больш што ў той жа год здарыліся забойствы Марціна Лютэра Кінга і Роберта Кенэдзі.

Эш ненавідзеў апартэід ва ўсіх праявах. Шмат гадоў запар яму адмаўлялі ў візе ў ПАР, куды ён марыў адправіцца на турнір. У 1992 годзе, калі Эш быў ужо вельмі хворым чалавекам (ён атрымаў СНІД з-за трансфузіі крыві пасля адной за аперацый), ён не змог застацца ў баку ад дэманстрацыі ля Белага дома. Амерыка адмовілася прыняць бежанцаў з Гаіці, хаця да гэтага з радасцю дала прытулак кубінскім ахвярам рэжыму Кастра. Нават са слабым здароўем Эш адправіўся на дэманстрацыю, якія ў той час былі забаронены. Арышт не прымусіў доўга сябе чакаць, але з’яўленне тэнісіста ля Белага дома было важным знакам для ўсіх. Праз некалькі месяцаў Артур памёр.

Вера Часлаўска: «Дзве тысячы слоў»

Адна з наймацнейшых спартыўных гімнастак свайго часу, чэхаславацкая спартсменка магла б выйграць і больш. Але пасля сямі залатых медалёў у Токіа-1964 і Мехіка-1968 яна стала невыязной з ЧССР. Прычына — «палітычная нядобранадзейнасць».
Пасля ўвядзення савецкіх войск у Прагу ў 1968-м Вера не пабаялася паставіць подпіс пад знакамітым пісьмом «Дзве тысячы слоў». Толькі ў апошні момант ёй далі дазвол на паездку ў Мехіка. А там у вольных практыкаваннях суддзі вырашылі прысудзіць не адзін, а два залатыя медалі — акрамя Часлаўскай узнагародзіць яшчэ і прадстаўніцу СССР Ларысу Петрык (дарэчы, выхаванку беларускай школы гiмнастыкі).
Чэхаславачка, абураная такім рашэннем, падчас гімну СССР дэманстратыўна апусціла галаву долу і ўбок. Дэмакратычныя сілы ЧССР сустрэлі жэст вельмі станоўча, а вось для камуністычнага рэжыму Часлаўска адразу пераўтварылася ў персону нон-грата.

Тым не менш спартсменка на дзесяцігоддзі стала сімвалам барацьбы за дэмакратыю, а пасля змены палітычнага ладу ўзначаліла Нацыянальны алімпійскі камітэт, стала членам МАК ад Чэхіі і саветнікам прэзідэнта Вацлава Гавела па фізкультуры і спорце.

Хакан Шукюр хацеў сваёй краіне перамен

Найлепшы бамбардзір у гісторыі футбольнай зборнай Турцыі, аўтар самага хуткага гола ў фінальных турнірах чэмпіянату свету, сапраўдны ідал заўзятараў стамбульскага «Галатасарая», які ўзяў для туркаў першы ў гісторыі Еўракубак… Знакаміты Басфорскі Бык мог бы жыць прыпяваючы пры рэжыме Эрдагана, але ён хацеў для сваёй краіны перамен. Шукюр дэманстратыўна выйшаў з «Партыі справядлівасці і развіцця» пасля забароны дзейнасці на тэрыторыі Турцыі галоўнага палітычнага канкурэнта Эрдагана — ісламскага вучонага і пісьменніка Фетхулы Гюлена.

У 2016-м былога форварда абвінавацілі ў абразе прэзідэнта і выпісалі ордэр на арышт за ўдзел у тэрарыстычнай арганізацыі (гэты статус надалі партыі Гюлена). Шукюр вымушаны быў збегчы ў ЗША, дзе зараз прадае кніжкі і працуе кіроўцам «Uber». Усе яго рахункі і маёмасць у Турцыі адышлі ўладам.
Кiмiя Аліаздэ — адна з мільёнаў

«Яны бралі мяне, куды хацелі, я насіла тое адзенне, якое яны казалі, я паўтарала ўсё, што яны ад мяне патрабавалі, яны эксплуатавалі мяне, калі жадалі. Я не хачу больш сядзець за сталом крывадушнасцi, ілжы, несправядлівасці і лёсткі… Я — адна з мільёнаў прыгнечаных жанчын….» — так развіталася з радзімай адзіная ў гісторыі Ірана алімпійская прызёрка. Таэквандзістка Кімія Алізадэ ўзяла бронзу ў Рыа-2016, а ў 2020-м уцякла з краіны. У знак пратэсту Кімія адмовілася ад выступу за Іран у Токіа-2020.

Вон Хо-Чун — непажаданы

Выдатны ганконгскі бягун быў галоўным прэтэндэнтам на прыз «Залаты насарог». Але з-за падтрымкі дэмакратычных пратэстаў у краіне яго хутка выкраслілі з усіх спісаў — за «антыкітайскія iнтэрв’ю». Да таго ж, Вон дапамагаў пацярпелым удзельнікам дэманстрацый у Юэнь-Лоне. Спартсмен працягвае сцвярджаць: «Я збольшага па-за палітыкай. Але ў Пекіне слухаць не хочуць».

Фейіса Лілеса салідарны з арома

Эфіопскі стаер выбраў для выказвання сваёй грамадзянскай пазіцыі найлепшы момант — срэбраны фініш у Рыа-2016. Спартсмен узняў скрыжаваныя рукі над галавой у знак салідарнасці з народнасцю арома, якую гвалтам прымушалі з’ехаць з родных мясцін вакол Адыс-Абебы — там планавалася капітальная забудова. З-за сваёй пазіцыі Лілеса вымушаны быў два гады пражыць за мяжой. Толькі пасля адстаўкі былога прэм’ер-міністра Хайлемарыяма Дэсалегна, новы — Абій Ахмед — запрасіў атлета вярнуцца ў родную краіну.

Колін Капернік: «Я не буду ганарыцца сцягам краіны, якая зневажае людзей з іншым колерам скуры»

Куотэрбэк з амерыканскага футбола няблага гуляў шэсць сезонаў за «Сан-Францыска 49эрс». Але пасля навін пра неадэкватныя паводзіны паліцыі (забойства і шматлікія выкарыстанні агнястрэльнай зброі без асаблівых падстаў) вырашыў пратэставаць, не падняўся падчас выканання амерыканскага гімна перад таварыскай гульнёй напярэдадні сезона-2016. «Я не буду ганарыцца сцягам краіны, якая зневажае людзей з іншым колерам скуры», — растлумачыў ён.
Капернік працягваў пратэсты ўсё міжсезонне, і на чацвёртай гульні ён устаў на адно калена — так і пачаўся аднакаленны пратэст «BlackLivesMatter», які цяпер набраў сілу. Сам куотэрбэк увесь гэты час лячыўся ад атрыманых падчас гульняў траўм, звольніўся з «Сан-Францыска 49эрс», але вось ужо пяць гадоў не можа знайсці новую каманду. Як лічаць, ніхто не хоча звязвацца са скандальным футбалістам. Ён падаў у суд на лігу, але да працэсу справа не дайшла: НФЛ палічыла за лепшае дамовіцца па-добраму. Пошук клуба для спартсмена-актывіста працягваецца.