Леанід Лыч: Нам патрэбна дзяржаўная палітыка беларусізацыі з дэрусіфікацыяй

Асоба 08.02.2025

У гэты дзень у 1929 годзе нарадзіўся Леанід Лыч — прафесар, доктар гістарычных навук, заўзяты беларус і аўтар «Новага Часу». Ягоны лёс быў вельмі пакручасты — ён адракаўся ад беларускай мовы і вяртаўся да яе, служыў у Азёрлагу і лічыў апошнія 25 гадоў самымі страшнымі ў гісторыі Беларусі. Прапануем вам размову, якая адбылася напярэдадні яго 90-годдзя ў 2019-м…

— Спадар Леанід, пэўна, тое, чым становіцца чалавек, закладаецца ў дзяцінстве. Што вызначыла ваш жыццёвы шлях, чаму вы вырашылі прысвяціць жыццё вывучэнню беларускай нацыятворчасці?

— Мясцовасць, дзе я нарадзіўся — вёска Магільна Уздзенскага раёна, — была мястэчкам. І хоць у савецкі час такой назвы ўжо не было, мы ганарыліся, што мы местачкоўцы. Да вайны наш народ вельмі любіў сваю культуру і звычаі. І хоць царкву ў нас разбурылі ў 1937-м, на святы ўсё роўна людзі апраналіся па-святочнаму. Гэта цяпер кажуць «вышыванка», а тады казалі проста «святочны ўбор». І бабулі, і дзяўчаты былі такія прыгожыя, глянеш — ажно ўся вуліца як вышыванка.

Мы жылі ля самай савецка-польскай мяжы з усходняга боку. І, калі раней выкладанне ў школах было на беларускай мове, то напрыканцы 1930-х ужо не ўсе настаўнікі маглі гаварыць па-беларуску. І тады ад бацькі я пачуў слова «руся´ць» — не па-нашаму гавораць, бо мы ж беларусы! Унутры ў людзей была такая свядомасць.

Калі пачалася вайна, непераможная Чырвоная Армія адступала ў панічным страху. А з вясковага народу ніхто не ўцёк, усе засталіся, бо былі ўпэўненыя, што іх немец чапаць не будзе. Наступіла акупацыя, і бацька кажа: «Дзеткі, як адкрыюць школу — пойдзеце вучыцца». А я да вайны скончыў пяць класаў. І мы пайшлі ў школу, якая была чыста беларуская. Настаўнікі таксама размаўлялі выключна па-беларуску. А затым нам сталі ўводзіць мову Тарашкевіча, і мой бацька — нягледзячы, што калгаснік, — кажа: «О, да нас нацдэмаўшчына вярнулася».

У школе можна было пачуць тое, пра што нам не казалі за савецкім часам. Напрыклад, пра гісторыю Беларусі. Раней нам настаўнікі адказвалі, што тут была пустэча і не было ніякага жыцця. А пры немцах расказвалі, што тут і пяць, і сем тысяч гадоў таму жылі людзі, толькі ніхто гэта не даследаваў.

— Калі ўжо вы ўзгадалі нацдэмаўшчыну, мо прыгадаеце, як вашу мясцовасць закранулі рэпрэсіі?

— Вельмі моцна. Мы жылі на мяжы, а на мяжы трэба, каб былі «артадаксальна чыстыя» савецкія людзі. Там, дзе можна было да нечага прычапіцца, — чапляліся, і людзей высылалі. Але яны настолькі мірна да гэтага ставіліся: наплачуцца на двары, паабдымаюцца з суседзямі, сядуць на воз і разам з міліцыянерам едуць ва Узду, дзе ўжо з імі распраўляліся. Але быў і такі выпадак, калі міліцыянер сказаў: «Скіньце дзяцей з возу». І тыя дзеці, застаўшыся без бацькоў, двое сутак дабіраліся да Магільна. Я думаю, у нас было вывезена 15–20 працэнтаў жыхароў з вёскі. І вывозілі самых прыстойных людзей — заможных, не гультаёў, не п’яніц.

Майго бацьку таксама аднойчы выклікалі ў сельсавет. Ён меў такую-сякую адукацыю, мог крытычна аналізаваць сітуацыю і сказаць пра гэта камусьці на вёсцы. І гэта стала прычынай, каб напісаць на яго ў сельсавет, які ў тыя часы меў паўнамоцтвы спецслужбаў. Аказалася, сусед паскардзіўся. Калі запытаўся, куды бацька ідзе, той адказаў: «На пякарню дровы пілаваць — іду, як на паншчыну». Але тады за яго заступіўся дырэктар школы, і бацьку адпусцілі. Увогуле, бацька крытыкаваў тых, хто ехаў моўчкі, калі іх забіралі. Казаў: «А я б ці каменем стукнуў, ці паленам шпульнуў — я б сябе абараняў!» А маці гаварыў: «Калі па мяне прыйдуць, я ім жывым не здамся, і хоць аднаго гада ды заб’ю». Але, дзякуй Богу, нас гэта абмінула.

— Але ж неўзабаве прыйшла вайна…

— Я вам скажу, што гэта людзей мабілізавала. За гады акупацыі ў нашай вёсцы не было ніякага крадзяжу, бойкі паміж сабою, ніводнага разводу. Калі пачалася партызаншчына, вялікі фактар адыграла геаграфічнае становішча: Нёман аддзяліў нас ад раённай управы, дзе панаваў акупацыйны рэжым. Таму наша тэрыторыя забяспечвала партызан, а тая — паліцэйскіх. Але былі выпадкі, калі ў Нёмане маглі адначасова з аднаго боку плёскацца партызаны, а з іншага — паліцаі. Яны бачылі адзін аднаго — і разыходзіліся. Кажуць, што наш народ можна падзяліць на тых, хто прыслугоўваў немцам, і тых, хто быў адданы савецкай уладзе. Але, ведаеце, у нас яшчэ было і этнічнае адзінства людзей.

Увосень 1942-га года мы засталіся без бацькі. У яго была хвароба, якую я паўтарыў у яго ўзросце, але мне зрабілі аперацыю. Тады ніхто гэтага не мог зрабіць, і бацька ў 41 год памёр. І нас пецярых гадавала маці. Я станаўлюся перад ёй на калені, бо ў такім горы яна ніколі перад намі не плакала і не казала, як ёй было цяжка. Гэта была вельмі гераічная жанчына. Праўда, яна супраціўлялася, калі я пасля заканчэння вайны захацеў вучыцца. Бо я быў старэйшым хлопцам у сям’і.

— І ўсё ж лёс склаўся так, што вы паехалі вучыцца?

— Пасля сямі класаў я з’ехаў у Мінск і паступіў у статыстычны тэхнікум. Паступіў — і не ведаю, на каго я буду вучыцца. А ўсё праз маці. Усе сярэднеспецыяльныя навучальныя ўстановы ўжо скончылі наборы, і адзін толькі статыстычны тэхнікум не мог набраць. Ну я і падумаў, што трэба туды ісці. У каго ні пытаўся, нават з настаўнікаў ніхто не мог адказаць, што гэта за тэхнікум. Казалі: «Ну ідзі, разбярэшся як-небудзь».

Гэта быў верасень 1945 года. Мінск тады быў беларускамоўны: пры немцах горад перажыў беларусізацыю, да таго ж быў наплыў вёскі, таму ўсе размаўлялі па-свойму. Шмат дзе стаялі знакі: «Трымайся руху з правага боку». Дэмабілізаваных воінаў сустракалі надпісамі не «Слава красноармейцам!», а «Хвала чырвонаармейцам!».

У тэхнікуме навучанне было па-руску, але адчувалася, што моладзь адносна мовы выкладання не згодная. Тады да нас прыйшла выкладаць рускую мову выпускніца Маскоўскага ўніверсітэту, вельмі прыгожая дзяўчына. І вырашыла правесці з намі занятак пра вартасць рускай мовы. Мы яе наслухаліся, і асабліва мне запомніліся яе словы, што калі хочаш быць культурным і ва ўсім дасведчаным, дайсці да гэтага можна толькі праз рускую мову. Ну я ж прыехаў сюды не валацугам быць, а каб сапраўды стаць культурным чалавекам! І пачаў пакрысе пераходзіць на рускую мову. Хаця маці, як мяне праводзіла, казала: «Сынок, я цябе прашу: не гавары ты на людзях па-гарадскому».

— Чытала, што вам давялося служыць у Азёрлагу. Ці гэта праўда?

— Праўда. Пасля заканчэння тэхнікума я вельмі хацеў стаць афіцэрам. У авіяцыйнае вучылішча паступіць не змог — нешта было са здароўем, — і пайшоў у школу Міністэрства ўнутраных спраў. У тыя часы міліцыя была ў пашане. Пайшоў толькі таму, што яны рыхтавалі афіцэраў для службы ў памежных войсках. Але з часам школа згубіла гэты профіль, і я думаў, як моцна памыліўся.

Азёрлаг — гэта быў лагер палітычных зняволеных, такіх лагераў поўна было ў Сібіры, на Далёкім Усходзе і на крайняй Поўначы. Гэта быў зусім іншы свет, ён стаў для мяне багацейшай школай. Я зразумеў, што ніякага камунізму мы не будуем, што сядзяць тут людзі, нязгодныя з тымі, хто сёння пры ўладзе, якія бясконца любяць свае народы: рускія — рускіх, украінцы — украінцаў, беларусы — беларусаў. І ў мяне адразу ўзнікла жаданне звольніцца, але як ты звольнішся, калі толькі пачаў служыць? І вырашыў набірацца досведу. Я працаваў аператыўным упаўнаважаным, меў права выклікаць вязняў і пытацца пра іх жыццё: чаму яны трапілі ў лагер. Стаў вывучаць іх і савецкую сістэму. І яшчэ больш пераканаўся, што намі кіруе купка злодзеяў-чыноўнікаў, якія любога могуць загнаць сюды, калі ўбачаць у ім ворага. Адзін з вязняў мне сказаў: «Грамадзянін начальнік, вы асабліва не ўнікайце ў сутнасць нашага палітычнага рэжыму, ён вельмі складаны. Сярод нас таксама ўсялякія ёсць. Тое, пра што вы гаворыце, таксама можа быць дакладзена, куды трэба».

Але трымацца адных поглядаў, а выконваць іншае — гэта было не для мяне, і я зламаўся. Настолькі, што задумаліся, ці ў норме ў мяне псіхіка, бо я самавыключыўся з камсамолу. Калі мяне абралі сакратаром камсамольскай арганізацыі, у мяне былі крытычныя думкі наконт яе. Я прасіў, каб мяне пераабралі, на што мне сказалі: «Тады вы не афіцэр». І тут я зрываю з сябе пагоны і кідаю на стол. Многім падалося, што нармальны чалавек так не зробіць, і мне наладжваюць наведванне псіхіятрычнай абласной бальніцы ў Іркуцку. Пасля мяне зрабілі інспектарам па культуры ў калоніі інвалідаў.

Глядзець на Youtube

Пасля смерці Сталіна сталі разбірацца, хто сядзіць у лагерах, а таксама дэмабілізаваць афіцэраў. Але многія з іх былі ў роспачы, не ведалі, як цяпер жыць і ўтрымліваць сям’ю. Таму з адным з іх я памяняўся: замест яго дэмабілізавалі мяне, за што ён даў мне поўны збор твораў Пушкіна. Я прыехаў ва Уфу, паступіў на гістарычны факультэт Башкірскага педагагічнага інстытута і атрымаў вышэйшую адукацыю.

З 1950 па 1958 гады я жыў па-за межамі Беларусі. І тое, што казала настаўніца рускай мовы, я стрымаў: стаў вельмі добра валодаць літаратурнай рускай мовай. У той жа час я заўсёды лічыў сябе беларусам, і калі маю нацыянальнасць пісалі «рускі», я настойваў, каб перапісвалі.

— Як вы вярнуліся да беларускай мовы?

— Калі мы з жонкай у жніўні 1958 года ехалі ў цягніку ў Беларусь, як толькі мы пераехалі Смаленскую вобласць, у цягніку сталі гаварыць па-беларуску. А я восем гадоў не чуў гэтай мовы. У мяне заняло дыханне, і слёзы з вачэй пайшлі.

Прыехаўшы ў Мінск, я наўсцяж чуў рускую мову, таму працягваў размаўляць на ёй, змірыўся. І толькі калі стаў працаваць у Інстытуце гісторыі Акадэміі навук, да мяне сталі прыглядацца хлопцы з Заходняй Беларусі. Паміж сабою, калі не было нікога з начальства, яны размаўлялі па-беларуску. А я з імі — па-руску. Яны мяне пачалі крытыкаваць за гэта, а потым усё ж уламалі, за што хачу ім сказаць вялікі дзякуй. Я стаў паціху размаўляць з імі па-беларуску — гэта аказалася не так проста. Таму я вельмі гуманна стаўлюся да тых, хто не адважваецца перайсці на беларускую альбо мала яе ўжывае ў грамадскіх месцах. Але хлопцам я сказаў, што загавару толькі тады, калі адчую, што размаўляю літаратурна правільна. Але загавару ўжо ўсюды — ці гэта будзе пасяджэнне навуковай рады, ці канферэнцыя.

У 1960–1970-я гады, калі падыходзіў да касы набыць квіток на канцэрт і чуў ад людзей, што квіткоў ужо няма, казаў касірцы па-беларуску: «Ну пашукайце як-небудзь!» Не паверыце — шукалі!

— А цяпер? Як вы ўвогуле ацэньваеце змены, якія адбыліся ў беларускай нацыянальнай прасторы за час незалежнасці?

— Я хачу сказаць: чаму Бог нас так пакрыўдзіў гэтай сімвалічнай незалежнасцю? Вы паглядзіце, колькі іншыя былыя савецкія краіны ўсяго зрабілі для свайго нацыянальна-культурнага адраджэння. Яны сталі зусім іншымі. А мы што? Пагроза татальнай русіфікацыі беларускага народа цяпер больш страшная, чым пры Савецкім Саюзе. Тады казалі, што савецкі народ — гэта розныя этнічныя супольнасці, якіх аб’ядноўвае самая развітая мова — руская. А цяпер многія беларусы ўжо пагадзіліся з тым, што кажа Лукашэнка: руская мова — наша, руская культура — наша. Дзяржаўная суверэннасць нічога нам не дадала ў нашай этнакультурнай самабытнасці. Больш за тое, яна забрала ў нас тое, што захоўвалася пры савецкай уладзе.

Я лічу апошнія 25 гадоў самымі хмарнымі, бо тых этнакультурных стратаў, якія мы панеслі за гэты час, мы не ведалі за ўсю нашу гісторыю. Нават Расійская імперыя пасля далучэння ў 1795 годзе амаль усёй Беларусі не зрабіла за 25 гадоў таго, што зрабілі мы. Мы, па сутнасці, згубілі сваю родную мову. Мова жывая толькі тады, калі яна абслугоўвае афіцыйнае грамадскае і дзяржаўнае жыццё. А народ без культуры і мовы — гэта гной для колькаснага павелічэння іншых народаў. Паглядзіце, як мы істотна павялічылі колькасць «рускіх» ад таго, што згубілі мову і культуру. А колькі беларусаў перайшло ў палякаў, украінцаў, літоўцаў, латышоў? І цяпер у нашага народа такое ўражанне, што ў нас няма нічога свайго, што беларуская мова і культура — гэта выдумка, што мы — рускія. Не дай Божа, калі сюды прыйдуць рускія войскі. Хоць Лукашэнка і кажа, што кожнаму беларусу дадуць па аўтамату — кожны беларус выкіне яго і скажа: «Дык ідуць да нас нашыя людзі!»

Спадзявацца на тое, што мы гульнямі і днямі беларускай мовы адродзім мову, ніяк не выпадае. Нам патрэбна кардынальная дзяржаўная палітыка беларусізацыі паралельна з дэрусіфікацыяй. Але варта нам толькі займець сапраўдны нацыянальны ўрад, як на працягу трох-пяці гадоў усё можна будзе паставіць з галавы на ногі.

* * *

Леанід Лыч нарадзіўся 8 лютага 1929 года. З 1962 года працаваў у Інстытуце гісторыі НАН, даследаваў пытанні сацыяльна-класавых адносін у савецкі час, гісторыю беларускай культуры, моўную палітыку ў Беларусі ў XIX–XX стагоддзях, а таксама міжнацыянальныя адносіны на Беларусі ў XX стагоддзі. Адзін з аўтараў «Гісторыі Мінска» (1967), «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 5, 1975), «Гісторыі рабочага класа Беларускай ССР» (т. 4, 1987), «Нарысаў гісторыі Беларусі» (ч. 2, 1995). У 1992–1996 гадах узначальваў Тапанімічную камісію пры Прэзідыуме Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь. Вядомы сваёй вострай публіцыстыкай у незалежнай прэсе па пытаннях нацыянальнай культуры і моўнай палітыкі на Беларусі.

Ён з’яўляецца не толькі аўтарам шматлікіх публікацый, але і ініцыятарам грамадскай актыўнасці. На VI з’ездзе беларусаў свету ён адзначыў, што дзякуючы «праклятай афіцыйнай палітыцы дзвюхмоўя» беларусы па сутнасці згубілі сваю мову. «Я лічу, што не першы дзясятак гадоў у нас няма сапраўднага беларускага нацыянальна-культурнага жыцця. Мы жывём чужымі адходамі і нічога вартага не ствараем для сябе. І гэта ўсё з-за таго, што ў нас моцна абмежаваны сацыяльныя функцыі беларускай мовы», — падкрэсліў навукоўца.

На яго меркаванне, каб хоць трохі выправіць становішча, трэба вынесці сваё гора з хаты. «Свет вельмі добра ведае, як прыгнятаюцца нацыянальныя правы баскаў, валійцаў, ірландцаў і каталонцаў, але свет нічога не ведае, што робіцца на Беларусі. Нам трэба праз усе каналы ісці ў цывілізаваны свет і паказваць, што ў нас робіцца ў краіне. Я думаю, свет не будзе абыякавы да лёсу дзесяцімільённага этнасу, які мае такую багатую гісторыю і знікае з твару зямлі. Мы абавязкова знойдзем падтрымку сярод прагрэсіўнай грамадскасці свету», — адзначаў Леанід Лыч.

З’яўляецца яскравым прыхільнікам нацыянальнай адукацыі.

«Нацыянальная адукацыя — гэта эліксір жыцця кожнага народа, — сцвярджае Леанід Лыч у сваіх публікацыях. — Нам яе стагоддзямі не давалі, прычым улады суседніх славянскіх краін. Таму і маем такую бедную гістарычную памяць, цураемся роднай культуры і мовы, абыякавыя да таго, ці захаваемся як самабытны этнас, ці ператворымся ў бесструктурную, безаблічную масу, будзем утрыманцамі духоўных каштоўнасцяў суседніх народаў, не баючыся бясследна растаяць, знікнуць у іх асяроддзі. Калі дзяржава не пойдзе на стварэнне нацыянальнай адукацыі, адпадуць усякія падставы гаварыць пра яе (дзяржавы) намер выратаваць беларускі народ ад рускай культурна-моўнай асіміляцыі».