Качанава выказалася пра дэмаграфію і шлюбы. Экспертка патлумачыла, чаму гэта суцэльная лухта
Старшыня Савета Рэспублікі Наталля Качанава ў чарговы раз агучыла сваю заклапочанасць дэмаграфічнай сітуацыяй і «абаронай традыцыйных каштоўнасцяў» у краіне. На сустрэчы з членамі праўладнага саюза жанчын 29 верасня яна заявіла, што сярэдні ўзрост уступлення ў шлюб у Беларусі — 27 гадоў — гэта занадта позна, а замест святкавання Дня святога Валянціна трэба адзначаць Дзень святых Пятра і Фяўронні. Чаму гэтым планам не наканавана спраўдзіцца, распавядае на «Люстэрку» Ірына Сідорская.
Ірына Сідорская з 1998 года выкладала на факультэце
журналістыкі БДУ, у 2010-2020
гадах там жа ўзначальвала кафедру тэхналогій камунікацыі і сувязяў з
грамадскасцю. Вяла тэлеграм-канал
Gender_gap. Пасля пратэстаў у
Беларусі звольнілася і з'ехала з краіны.
Качанава не ўпершыню агучвае падобныя ідэі. У снежні 2022 года яна выказалася аб тым, што дзеянні расійскай Дзярждумы па прыняцці закона аб забароне прапаганды ЛГБТ павінны паслужыць прыкладам для Беларусі. Пасля выступлення 31 сакавіка Аляксандра Лукашэнкі з пасланнем народу і Нацыянальнаму сходу Качанава актыўна падхапіла кансерватыўную і гамафобную рыторыку свайго лідара.
А потым гэтыя ідэі стала прасоўваць і пракуратура, калі вырашыла супрацьстаяць «нетрадыцыйным заходнім каштоўнасцям» (прапагандзе ЛГБТ, змене полу, ідэалогіі чайлдфры), укараняючы ў дашкольную і школьную адукацыю супрацьлеглыя «традыцыйныя славянскія каштоўнасці». Пад імі Качанава, падобна, разумее патрыярхальную мадэль рэпрадуктыўных і сэксуальных паводзінаў: раннія шлюбы, прыярытэт сямейных каштоўнасцяў над прафесійна-кар'ернымі, «паўнавартасную» сям'ю з мамай, татам і вялікай колькасцю дзяцей, знікненне з публічнага поля прадстаўнікоў сэксуальнай і гендэрнай ідэнтычнасці, якія не ўпісваюцца ў «норму», а таксама людзей з іншымі поглядамі на тое, якім павінна быць іх асабістае жыццё.
Старшыня Савета Рэспублікі — фармальна другая асоба ў дзяржаве, якая павінна весці нас наперад, — прасоўвае ідэі, скіраваныя ў мінулае. Агучаны ёю ідэал сямейнай і гендарнай палітыкі здаецца нерэальным не толькі для сёння. Ён нерэальны нават для часу маладосці і рэалізацыі сямейных планаў самой Качанавай: ужо ў 1980-я гады на тэрыторыі Беларускай ССР сумарны каэфіцыент нараджальнасці быў каля 2,06, тады як яго ніжняя мяжа, якая забяспечвае захаванне колькасці насельніцтва на адным узроўні, складае 2,1.
Глядзіце таксама
Ідэі Качанавай супярэчаць дэмаграфічным трэндам
Можна колькі заўгодна маркоціцца з нагоды больш позняга ўступлення ў шлюб і скарачэння нараджальнасці, але гэта аб'ектыўны і заканамерны працэс. Ва ўсім свеце сярэдні ўзрост уступлення ў шлюб павялічваецца, а ўзровень нараджальнасці — падае прапарцыйна росту адукацыі, асабліва сярод жанчын, павышэнню дабрабыту грамадства і паляпшэнню доступу да медыцынскіх паслуг. Нельга жыць у постіндустрыяльным грамадстве — а Беларусь з'яўляецца постіндустрыяльнай краінай з развітой сферай паслуг, у якой занята больш работнікаў, чым у прамысловасці і сельскай гаспадарцы, разам узятых, — і мець сям'ю, характэрную для аграрных або індустрыяльных краін. Гэта аналагічна таму, як зімой заклікаць людзей зняць цёплую вопратку і ісці загараць, а ўвосень чакаць, што замест завядання прырода прачнецца і пачне квітнець.
Скарачэнне нараджальнасці па меры паляпшэння ўзроўню і якасці жыцця не з'яўляецца паказчыкам таго, што людзі становяцца «больш эгаістычнымі», пачынаюць «жыць для сябе», забываюць «традыцыйныя каштоўнасці». Справа ў тым, што высокая нараджальнасць была платай за высокую дзіцячую, дзіцячую і матчыну смяротнасць: каб забяспечыць выжывальнасць сям'і і роду, трэба было нараджаць шмат дзяцей. Частка з іх памірала па медыцынскіх і сацыяльных прычынах, не дасягнуўшы паўналецця. Асноўная рызыка жаночай смяротнасці амаль да сярэдзіны ХХ стагоддзя быў звязаны з цяжарнасцю і родамі. Ды і ў цэлым працягласць жыцця і жанчын, і мужчын была невысокай.
Таму асноўным механізмам ўзнаўлення чалавецтва быў колькасны: высокую смяротнасць спрабавалі кампенсаваць высокай нараджальнасцю. Па меры развіцця грамадства, прагрэсу медыцыны, у тым ліку дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогій і кантрацэпцыі, колькасныя паказчыкі змяняюцца якаснымі. Нараджаецца менш людзей — таму што памірае, не дажыўшы да старасці, значна менш.
Павышаецца якасць жыцця кожнага чалавека. Сённяшнія бацькі, выхоўваючы аднаго або двух дзяцей, укладваюць значна больш намаганняў, сродкаў, часу, эмоцый, чым традыцыйная сям'я з мінулага ў сваіх шматлікіх нашчадкаў. Адбываецца пераход ад стыхійнага да ўсвядомленага бацькоўства, калі людзі прымаюць свядомыя рашэнні аб тым, колькі ў іх будзе дзяцей, у якія тэрміны, з якімі прамежкамі паміж нараджэннямі. Гэта робіць іх жыццё больш стабільным, якасным, шчаслівым.
Пры гэтым хацець мець дзяцей людзі не перасталі. Проста ўладам варта садзейнічаць таму, каб для гэтага не было перашкод. Трэба ствараць умовы, укладваць рэсурсы, ствараць праграмы для сем'яў, інфраструктуру — тыя ж дзіцячыя садкі з гнуткім графікам і гэтак далей. Усё гэта — якраз пытанне гендарнай роўнасці.
Глядзіце таксама
Ідэі Качанавай супярэчаць рэальнаму становішчу спраў у Беларусі
Усё, што я апісала вышэй, працуе і для Беларусі. Наша краіна — зусім не выключэнне з сусветных дэмаграфічных працэсаў. Яшчэ раз паўтару, што ў нас развітая сфера паслуг: у ёй задзейнічана больш за 60% працаздольнага насельніцтва. Сярод работнікаў жанчын больш, чым мужчын, да таго ж яны больш адукаваныя. Беларускія жанчыны ў цэлым з'яўляюцца вельмі якаснай сацыяльнай групай — яны не толькі імкнуцца да высокага ўзроўню адукацыі, але і пазбягаюць рызыкоўных паводзін, значна радзей мужчын схільныя да алкагалізму і наркаманіі. Дзякуючы дастаткова высокаму ўзроўню медыцынскіх паслуг, традыцыйнаму развіццю галін, звязаных з абаронай мацярынства і дзяцінства, Беларусь з'яўляецца краінай з нізкім узроўнем мацярынскай і дзіцячай смяротнасці.
Усё гэта ўплывае на тое, што ў Беларусі натуральным чынам павялічваецца сярэдні ўзрост уступлення ў першы шлюб: у 2022 годзе ён склаў 27,6 года, тады як у 2010 годзе, напрыклад, ён быў 25,5, а ў 1980-м — 23,6. Сапраўды гэтак жа плаўна расце і ўзрост маці пры нараджэнні першага дзіцяці: у 2021 годзе ён склаў 29,9 года, што на 2,6 года пазней у параўнанні з 2010 годам. Але гэта нармальны, уласцівы ўсім развітым краінам працэс.
Ідэі Качанавай супярэчаць рэальнай дзяржаўнай палітыцы Беларусі
Гэтых аргументаў ужо дастаткова, каб растлумачыць жаданне беларусак і беларусаў рэалізавацца не толькі як жонка ці муж, маці ці бацька, але і самаразвівацца, дасягаць прафесійных мэтаў, падарожнічаць, урэшце. Аднак калі ўсё вышэйпералічанае хутчэй «не спрыяе», чым «перашкаджае» павелічэнню нараджальнасці, то са жніўня 2020 года дзеянні ўлады прама супярэчаць планам беларусаў і беларусак заводзіць дзяцей.
Рэпрэсіўная дзяржаўная палітыка, заснаваная на фізічным і псіхалагічным гвалце, маніпуляцыя грамадскай думкай, запалохванне і распальванне нянавісці, прававое бязмежжа, падтрымка Расіі ў яе вайсковай агрэсіі супраць Украіны, рызыка ўступлення беларускага войска ў гэтую вайну, ператварэнне Беларусі ў магчымую мэту для ядзернага ўдару, знаходжанне на тэрыторыі краіны вагнераўцаў, міграцыйны крызіс, пагаршэнне стасункаў з суседнімі краінамі — усё гэта прымушае нават тых беларусаў, якія ставіліся да нараджэння дзяцей як да таго, што само сабой разумеецца, задумацца. Ці трэба нараджаць дзяцей у краіне, дзе ў цябе няма ніякіх правоў, у тым ліку права выбару ўласнага жыцця? Дзе любая твая нязгода з рэжымам багата наступствамі? Дзе ў цябе няма ніякай прадказальнай будучыні?
Адток працоўных рэсурсаў за мяжу, дэфіцыт медыкаў і іншых спецыялістаў, а паралельна — мілітарызацыя і ідэалагізацыя адукацыі, пачынаючы з дашкольнай. Дзе тваім дзецям даюць у рукі зброю, убіваюць у галаву «патрыятызм» і «традыцыйныя каштоўнасці». Дзе падлеткаў прымушаюць да «пакаянных відэа» і ладзяць над імі паказальныя судовыя разбіральніцтвы. Дзе да мінімуму скарочаны выбар школы, настаўнікаў, методык навучання, формаў правядзення вольнага часу. Дзе пасля ўніверсітэту хутка трэба будзе прымусова адпрацоўваць ужо не два гады, а больш, дзе, верагодна, будзе абмежаваны выезд за мяжу.
Такая сітуацыя не спрыяе ні трывалым шлюбам, ні шчасліваму бацькоўства.
Глядзіце таксама
Ідэі Качанавай не знойдуць падтрымкі нават у тых, каму ў першую чаргу прызначана іх рэалізоўваць
Магчыма, Наталля Качанава шчырая ў сваіх закліках. У публічных выступах яна пакідае ўражанне чалавека, які застаўся ментальна і каштоўнасна ў камсамольска-савецкім мінулым. Яна схільная да патрыярхальных і нават сэксісцкіх стэрэатыпаў. У гэтых адносінах Качанава, як, зрэшты, і Аляксандр Лукашэнка, Лідзія Ярмошына і іншыя прадстаўнікі ўлады, якія публічна заклікаюць беларускіх жанчын нараджаць дзяцей і варыць боршч, — прадукты савецкага часу і кансерватыўнай адукацыі таго часу, якія захраслі ў сваёй эпосе, не разумеюць сучаснасці і не могуць знайсці ў ёй сваё месца, якія баяцца будучыні, адрознай імі ў «заходніх каштоўнасцях», і таму ўзмоцнена спрабуюць затармазіць гісторыю.
Аднак ні Качанава, ні хто-небудзь іншы ва ўладзе не ў стане спыніць час і тым больш павярнуць яго назад. Можна зрабіць такія спробы, але іх вынік ніколі не будзе колькі-небудзь трывалым і доўгачасовым. Час бярэ сваё, і маладое пакаленне — аб'ект заклікаў Качанавай, — нягледзячы на ўсе яе старанні, не прыме яе ідэй.
У гэтым пераконваюць даследаванні каштоўнасцяў і мадэляў паводзінаў беларусаў. На працягу некалькіх гадоў яны фіксуюць значны каштоўнасны зрух, які складаецца ў прыярытэце ідэалаў развіцця над каштоўнасцямі стабільнасці.
Іншы свет — з павагай да чалавечай асобы, разнастайнасці формаў і мадэляў праявы сябе, магчымасці рэалізаваць таленты і здольнасці па-за залежнасці ад полу, сэксуальнай арыентацыі, расы, нацыянальнасці, веравызнання і іншых характарыстык, — немагчыма схаваць у стагоддзе тэхналогій і хоць і абцяжараных, але не перакрытых цалкам паездак за мяжу. Нельга пабудаваць сцяну перад адукаваным пакаленнем, якое з дзяцінства прывыкла не толькі да таго, што на смартфонах і планшэтах даступная любая інфармацыя, але і да ўзаемапаважлівых адносін паміж дзецьмі і бацькамі, якія ўсё часцей адмаўляюцца ад гвалтоўных метадаў выхавання на карысць тых, што заснаваныя на даверы і любові.
І наўрад ці маладым беларусам і беларускам будзе цікавы і Дзень святых Пятра і Фяўронні. Нагадаю, што Савет Федэрацыі Расіі яго ўзаконіў як свята сям'і, любові і вернасці яшчэ ў 2008 годзе. Як часта з тых часоў вы чулі пра падлеткаў, якія па сваёй волі яго там адзначаюць? Акрамя відавочнай спробы прыцягнуць у Беларусь чарговы складнік «рускага свету», сама гісторыя гэтых святых таксама падкрэслена несучасная.
Сялянская дзяўчына Фяўроння паабяцала князю Пятру вылечыць яго ад сур'ёзнай хваробы ў абмен на вяселле. Дзяўчына сваё слова стрымала, князь — не. Хвароба вярнулася, і Пётр быў вымушаны вярнуцца да сваёй выратавальніцы і выканаць абяцанае. Гэта яшчэ не ўсё. Фармальна муж і жонка ўсё жыццё пражылі ў шчаслівым шлюбе і нават памерлі ў адзін дзень, аднак пражылі па меншай меры частку жыцця ў манастве — кожны ў сваім манастыры, адпаведна.
Атрымліваецца, такая шлюбная мадэль выдаецца ў 2023 годзе як узор для пераймання? Сумнеўна, што гэта натхніць сучаснае пакаленне. Для моладзі гісторыя пра каханне відавочна бліжэй, чым апавяданні аб шлюбнай вернасці.
На жаль, за 30 гадоў у беларускай дзяржаве так і не стварылі інстытуты, якія абараняюць краіну ад самавольства людзей ва ўладзе, якія больш за ўсё баяцца перамен. Няздольныя прапанаваць прывабныя вобразы будучыні, яны кансервуюць мінулае, спекулюючы на тым, што дорага кожнаму чалавеку, — любові, сям'і, дзецях. А апошніх тым часам у Беларусі нараджаецца ўсё менш — але не з-за «прапаганды нетрадыцыйных каштоўнасцяў», а ў выніку ўнутранай і знешняй палітыкі.