«Пакаранне адбывае ўся сям'я». Што такое «хатняя хімія» ў беларускіх рэаліях?
Людзям «не ў тэме» можа падацца, што «хатняя хімія» — мяккі прысуд, якому можна парадавацца. Ну а што, дома ж. Але насамрэч пакаранне для аднаго ператвараецца ў пекла для ўсёй сям'і.
«Хатняя хімія» ў Беларусі — псіхалагічна цяжкі від пакарання. Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
У Беларусі існуе форма пакарання, вядомая як «хатняя хімія». Яна ўяўляе сабой выгляд хатняга арышту пад пастаянным наглядам: чалавек жыве дома, а не ў калоніі, працягвае працаваць, але ў яго могуць адымаць частку штомесячнага заробку. Пры гэтым наглядчыкі могуць прыйсці да яго ў любы час з праверкай — дадому або на працу.
Першапачаткова «хатняя хімія» была прыдуманая для тых, хто асуджаны за няцяжкія злачынствы, як больш ашчадны від пакарання — для таго, каб не пазбаўляць асуджанага заробку і не рваць яго сацыяльныя сувязі. Аднак сёння ў Беларусі гэтая мера выкарыстоўваецца для падаўлення палітычнага іншадумства і пастаяннага кантролю над грамадзянамі і часта ўжываецца ў дачыненні да палітычных зняволеных і праціўнікаў рэжыму Лукашэнкі.
«Настоящее время» расказвае гісторыі дзвюх жанчын, Ірыны Савашынскай і Рэгіны Лавор, якія перажылі гэта пакаранне. Самым цяжкім у «хатняй хіміі» яны абедзве называюць пастаянныя праверкі і прыезды з ператрусамі сілавікоў, у тым ліку ноччу, і адчуванне таго, што разам з табой пакаранне адбывае таксама ўся твая сям'я. Многія сем'і пасля «хіміі» разбураюцца, таму што муж і жонка аказваюцца не здольнымі перажыць пастаянны ціск і не могуць не ўскладаць віну за тое, што адбываецца, на асуджанага.
«Адчуванне, што ўся сям'я адбывае з табой пакаранне»
Рэгіна Лавор была асуджаная на два гады «хатняй хіміі» і пражыла пад гэтым пакараннем год і пяць месяцаў. Яна бегла з Беларусі пасля серыі правакацый з боку сілавікоў і кажа, што кожны яе дзень на «хіміі» быў поўны страху і жаху не толькі для яе, але і для яе сям'і.
Сілавікі ладзілі ёй пастаянныя званкі і праверкі: яны пачыналіся з сямі вечара і працягваліся да раніцы, не даючы жанчыне ні хвіліны спакою. Ноччу праверкі маглі адбывацца ў тры, чатыры гадзіны, што для ўсёй сям'і было асабліва цяжка.
Глядзіце таксама
«Самае цяжкае — гэта псіхалагічна адчуванне таго, што адбывае з табой пакаранне ўся сям'я. Таму што ўвесь час са мной жывуць людзі, якім заўтра трэба ісці на працу, — расказвае Рэгіна. — І пры гэтым гэтыя званкі, праверкі бясконцыя, пяць-шэсць разоў на суткі... Прыязджаюць проста розныя супрацоўнікі: Дэпартамент аховы, участковы міліцыянт, крымінальны вышук, АМАП... Такое адчуванне што ты адзін злачынец, і ў супрацоўнікаў міліцыі больш няма іншых ніякіх спраў».
«У нас проста дома ўсюды віселі званкі. Два званкі віселі каля ўваходных дзвярэй, і былі званкі, якія можна было ўстаўляць у разетку. Часам я ішла ў ванну, прыбіральню — я брала з сабой гэты званок, каб яго пачуць, — расказвае Рэгіна пра тое, што яна рабіла, каб не прапусціць званок наглядчыкаў. — А калі пераходзіла з пакоя ў пакой, я таксама брала гэты званок з сабой. Таму што немагчыма растлумачыць потым супрацоўніку, што ты не пачуў ці там яшчэ нешта».
«Калі я задавала пытанне, што будзе, калі я, напрыклад, у ванне ці не паспела апрануцца, інспектар адказваў: "Ну, потым даведаецеся, што будзе"», – пераказвае яна размову.
«Калі людзі не ведаюць часу праверкі, ты ўвесь час сябе трымаеш у стане напружанасці, — падкрэслівае жанчына. — Страх цябе ўвесь час пераследуе, таму што, калі ты прачынаешся з раніцы, у цябе ўжо ліхаманкава працуе мозг: "Які сёння дзень? Што табе можна рабіць?" А потым ты пачынаеш думаць, што, можа, яны ўжо прыязджалі ноччу і, можа быць, ужо складзены на цябе рапарт».
Яна падкрэслівае, што інспектары выдумлялі, што яна парушае рэжым, каб накласці на яе спагнанне:
«Парушэнні ствараліся проста на пустым месцы. Першы раз гэта была проста заўвага, на другі раз гэта было дысцыплінарнае спагнанне і мяне пасадзілі на 10 сутак у ізалятар, — распавядае Рэгіна. — Пасля трэцяга парушэння мяне прывезлі ў РАУС. Пракурор вынес афіцыйнае папярэджанне, што калі будзе чацвёртае парушэнне, то будзе змена рэжыму пакарання».
Рэгіна кажа, што проста не вытрымала гэтага напружання і вырашыла бегчы — нягледзячы на ўсе рызыкі. Рашэнне, паводле яе слоў, далося ёй нялёгка.
«Мы ўсе жылі проста ў такім шокавым стане ўвесь час. Пры такім ціску, што вось-вось нешта здарыцца, — дзеліцца Рэгіна. — І я разумела, што далей проста можа быць новая крымінальная справа, і зразумела, што я не вытрымаю гэты этап. І я прыняла рашэнне».
«Я не змагла развітацца ні з дзецьмі, ні з мамай. З'ехала з адным заплечнікам, у якім былі шкарпэткі, ніжняя бялізна і мая любімая вышыванка, — расказвае яна. — Я думаю, што гэтыя рэчы са мной адбыліся проста таму, што я хацела жыць па-іншаму. Калі б я жыла як у слоічку, ціха маўчала... Але я не змагла б так жыць».
Глядзіце таксама
«Не растлумачыш дзецям, што маме нельга выходзіць з дому»
Ірына Савашынская была асуджаная на два гады «хатняй хіміі» за ўдзел у пратэстах 2020 года супраць рэжыму Лукашэнкі. Да суду яна правяла чатыры месяцы ў зняволенні ў СІЗА №1 Гродна, дзе ўмовы, паводле яе слоў, былі жахлівымі. Ірына параўноўвае камеру ў гэтым СІЗА з купэ ў цягніку, заўважаючы, што яна «толькі трохі даўжэйшая». Камеру не дазвалялі праветрываць: у ёй былі антысанітарныя ўмовы і не было ацяплення.
«З табой там абыходзяцца максімальна не па-чалавечы. Гэта значыць задача запалохаць, задушыць, прычыніць боль, выклікаць страх... І ты не ведаеш, што цябе чакае потым побач з імі, — расказвае Ірына пра зняволенне ў СІЗА. — І калі ў вялізным натоўпе беларусаў (як гэта было падчас мітынгаў. — Заўв. рэд.) ты адчуваеш бяспеку, то калі цябе вязуць ад дому — пра бяспеку няма гаворкі. Там страшна».
Пасля абвяшчэння прысуду, калі яе прысудзілі да «хатняй хіміі», Ірына, паводле яе слоў, не адчула палёгкі. Яшчэ да затрымання яна валанцёрыла і дапамагала тым, хто быў асуджаны. У тым ліку яна мела зносіны з людзьмі, якіх асудзілі на «хатнюю хімію», і ведала яе асаблівасці і складанасці. Таму яна разумела, што «хатняя хімія», якая многім збоку падасца лёгкім пакараннем, для яе будзе невыноснай — нават пасля ўсяго, што яна перажыла ў СІЗА.
Як і Рэгіну, у першую чаргу яе напружвалі пастаянныя праверкі, якія ладзяць асуджаным сілавікі, а таксама правакацыі, якія ў дачыненні да яе інспектары таксама ладзілі. Па-другое, яна разумела, што два гады яе галоўным адчуваннем будзе страх з-за магчымага вяртання ў турму і з-за таго, што ў гэтым выпадку будзе з яе дзецьмі, — усё гэта зробіць яе жыццё невыносным.
«Я заўсёды думала, што я нейкая не такая, як усе астатнія іншыя людзі. Я не ўпісвалася ў рамкі сістэмы, не магла працаваць на дзяржаўных працах, па абавязку. Я ведала, што не вытрымаю гэтага ціску, гэтай пастаяннай трывогі і страху за сябе і сваіх дзяцей. Бо намаляваць парушэнні маглі ў любы момант і праз гэта змяніць пакаранне, — тлумачыць жанчына. — А для мяне варыянт вяртання ў турму быў непрымальным. А яшчэ да "хіміі " прыкладалася пастаноўка дзяцей на ўлік у СНС (сацыяльна небяспечнае становішча). Гэта азначала, што пры парушэнні з майго боку мае дзеці маглі апынуцца ў дзіцячым доме».
Глядзіце таксама
«Сядзець, баяцца, а потым яшчэ страціць дзяцей — такая перспектыва мяне не задавальняла», — успамінае Ірына.
Усе найгоршыя асцярогі Ірыны адносна «хіміі» спраўдзіліся. Жанчына расказвае пра шматлікія праверкі, якія ёй ладзілі ўначы наглядчыкі, праз якія яе сям'я не магла спаць:
«"Хатняя хімія" — не такая простая і не такая лёгкая мера пакарання. Дома ты расслабляешся і можаш не дачуцца [званок інспектара], — тлумачыць яна. — І, вядома, гэта закранае тваіх блізкіх. Таму што, калі ты не спіш ноччу, яны таксама не спяць ноччу. Калі ты нервовы — значыць, і яны разам з табой нервовыя. Зразумела, дзецям хочацца кудысьці выйсці, і ты не патлумачыш ім, што маме нельга выходзіць з дому».
У выніку Ірына падала апеляцыю на прысуд і, пакуль ішоў яе судовы разгляд, таксама пакінула Беларусь.
«Жыць на "хіміі" — гэта ведаць, што да цябе ў лядоўню могуць залезці ў любы момант»
Псіхолаг Наталля Скібская лічыць, што «хатняя хімія» з'яўляецца нялёгкім пакараннем, і кажа, што разумее, чаму людзі пасля яе прызначэння прымаюць рашэнне бегчы з Беларусі. Паводле яе слоў, «хатняя хімія» ў беларускім варыянце — гэта пастаянны кантроль і ціск з боку наглядчыкаў, што прыводзіць да моцных псіхалагічных стрэсаў. Людзі, якія трапілі пад гэты кантроль, адчуваюць пастаянны ціск і страх, не могуць весці нармальнае жыццё і баяцца за сваю бяспеку і бяспеку сваіх блізкіх.
«Гэта людзі, якія носяць турму ўнутры сябе. Яны бягуць менавіта з-за таго, што не вытрымліваюць гэтага ціску і вось гэтых пастаянных турботаў. Гэтыя людзі павінны быць гатовымі да гасцей, якіх яны не чакаюць, якіх яны не хочуць, якіх яны не клічуць. Гэта значыць жыць на "хатняй хіміі" — гэта ведаць, што да цябе ў лядоўню могуць залезці ў любы момант, — кажа Скібская. — У твой прыватны пакой ці да тваіх дзяцей могуць прыйсці з ператрусам і з нейкімі пытаннямі. У любы момант. Гэта вельмі і вельмі складана».
«Яны і адчуваюць агіду да сябе, і адчуваюць віну перад сваёй сям'ёй, — падкрэслівае Скібская. — І адчуваюць таксама сорам перад тымі палітвязнямі, якія знаходзяцца ў турме або калоніі. І яны лічаць, што не маюць права звяртацца па дапамогу. А яна ім таксама вельмі патрэбная».
«Людзі гавораць, напрыклад: "Я сяду ў турму і буду далей змагацца"... але там барацьбы няма. Ва ўмовах "хатняй хіміі" або турмы барацьба немагчымая, — тлумачыць свае пачуцці Ірына Савашынская. — Таму што кожную хвіліну ты вымушаны думаць пра сваю бяспеку і пра тое, як выжыць. Але ты можаш далей змагацца, толькі калі ты знаходзішся ў бяспецы».
Глядзіце таксама
Пры гэтым пасля ўцёкаў ад рэжыму Лукашэнкі многія асуджаныя на гэты від пакарання сутыкаюцца з цяжкасцямі адаптацыі ў новых краінах. У першую чаргу гэта звязана з тым, што тых, хто быў асуджаны на «хатнюю хімію», але не сядзеў да прысуду ў СІЗА, часта не прызнаюць палітвязнямі. А менавіта статус палітвязня за мяжой дапамагае атрымліваць падтрымку. Пры гэтым часам замежныя праваабаронцы проста не разумеюць, што такое «хатняя хімія» ў беларускай версіі і як улады яе выкарыстоўваюць супраць непажаданых.
«Пачынаюцца пытанні: "А колькі вы сядзелі да суду?" — пераказвае адзін з такіх размоў Рэгіна Лавор. — Вы прабачце мне, але не сядзела я да суду. Я была да суду "пад закладам". Ці вінаватая я, што я не сядзела?»
Паводле слоў Наталлі Скібскай, многія людзі, якія адбылі «хімію», часта не лічаць, што перажылі рэпрэсіі, і саромеюцца звяртацца па дапамогу — менавіта таму, што ў іх няма статусу палітвязня.
«Яны лічаць, што яны не так моцна пакутавалі, як тыя людзі, што знаходзіліся ў турме», — адзначае Наталля. Але думаць так, паводле яе слоў, вялікая памылка.