Распальванне варожасці, нявыплата падаткаў, здрада дзяржаве — як улада знішчае свабоду слова
Беларусь ператвараецца ў сапраўдны Мордар, «чорную краіну» для журналістаў і любой медыяактыўнасці. «Беларуская асацыяцыя журналістаў» фіксуе гэта для гісторыі і расказвае пра ўсё паэтапна.
З пачатку палітычных хваляванняў мінулага года, многія беларускія анлайн-СМІ аказаліся заблакаванымі цалкам, многія працуюць праз VPN, улады Беларусі фактычна забаранілі свабодную журналістыку ў краіне.
Паводле звестак Беларускай асацыяцыі журналістаў, са жніўня 2020 года па жнівень 2021 года беларускіх журналістаў затрымлівалі 497 разоў, зафіксавана 68 фактаў гвалту і раненняў журналістаў. Напрыклад, журналістку выдання «Наша Ніва» Наталлю Лубнеўскую 10 жніўня 2020 года падчас асвятлення пратэстаў, паранілі ў нагу гумовай куляй, у выніку ранення журналістка правяла ў шпіталі 37 дзён. У распараджэнні выдання «Наша Ніва» аказалася відэа, у якім бачна, што спецназавец страляў у Наталлю наўмысна. Па стане на сённяшні дзень, вінаватыя ў раненні Наталлі так і не панеслі пакарання. А галоўны рэдактар «Нашай Нівы» Ягор Марціновіч і начальнік маркетынгу і рэкламы выдання Андрэй Скурко знаходзяцца ў СІЗА з 8 ліпеня. Ягору прад'яўлена абвінавачанне ў нібыта нявыплаце падаткаў, а Скурко, на думку следства, праходзіць па справе аб арганізацыі і падрыхтоўцы дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак, або актыўным удзеле ў іх. Абодва прызнаныя палітвязнямі.
Хто ў Беларусі на дадзены момант можа ініцыяваць закрыццё СМІ?
З чэрвеня гэтага года ў сілу ўступілі падпісаныя Лукашэнкам папраўкі ў закон аб СМІ і масавых мерапрыемствах, якія істотна пашырылі прычыны для забароны СМІ. Генеральнаму пракурору, пракурорам абласцей, горада Мінска, Мінінфарма і суду даецца права абмяжоўваць доступ да інтэрнэт-СМІ, праз якія распаўсюджваецца інфармацыя, здольная нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам краіны.
З журналістаў у «экстрэмісты»
На дадзены момант любое ўзгадванне журналістамі ў сваіх матэрыялах экстрэмісцкіх тэлеграм-каналаў ці забароненых арганізацый можа стаць прычынай блакіроўкі СМІ. 18 траўня Мінінфарм заблакаваў самы буйны беларускі незалежны СМІ — партал Тут бай — за публікацыю інфармацыі пра фонд салідарнасці Байсол, які не мае рэгістрацыі ў Беларусі, хаця зарэгістраваны за мяжой. Гэтага аказалася дастаткова для блакіроўкі рэсурсу, паралельна з гэтым менеджараў рэсурсу і рэдактараў узялі пад варту па артыкуле аб нявыплаце падаткаў. 7 кастрычніка гэтага года Следчы камітэт Беларусі ўзбудзіў крымінальную справу аб распальванні варожасці ці розніцы ў дачыненні да службовых асоб і супрацоўнікаў выдання Тут бай. Пакаранне па артыкуле прадугледжвае да 12 гадоў пазбаўлення волі. На дадзены момант 11 супрацоўнікаў партала знаходзяцца ў СІЗА.
Больш за 100 беларускіх Telegram-каналаў, YouTube-каналаў і чатаў прызнаны «экстрэмісцкімі». У гэты спіс трапілі таксама СМІ: у ліпені гэтага года МУС Беларусі паведаміла аб прызнанні экстрэмісцкімі матэрыялаў сайта і старонак у сацсетках польскага тэлеканала Б*лсат, а ў жніўні прызналі экстрэмісцкімі больш за 70 тысяч матэрыялаў. тэлеграм-канал і чат беларускага партала Куку таксама прызнаны «экстрэмісцкім». За спасылкі на артыкулы вышэйзгаданых рэсурсаў (а таксама публікацыю лагатыпаў і назваў у іх зыходнай версіі) беларусам можа пагражаць адміністрацыйная адказнасць.
У Беларусі таксама прызнана «экстрэмісцкай» кніга журналістаў Ігара Ільяша і Кацярыны Андрэевай «Беларускі Данбас». Кацярына Бахвалава (Андрэева) — карэспандэнтка тэлеканала Б*лсат. 18 лютага суд у Мінску прыгаварыў яе і іншую журналістку канала Дар'ю Чульцову да двух гадоў калоніі. Журналістак абвінавацілі ў тым, што сваім стрымам з акцыі яны нібыта прымалі актыўны ўдзел і нават кіравалі «групавымі дзеяннямі, якія груба парушаюць грамадскі парадак».
Па новых падпісаных папраўках у законе аб СМІ, усе масавыя мерапрыемствы павінны праводзіцца выключна на падставе дазволу мясцовых органаў. Калі ж мерапрыемства забаронена, то і асвятленне яго ў рэжыме рэальнага часу таксама забаронена. Беларускія праваабаронцы лічаць, што забарону на асвятленне падзеяў увялі з той мэтай, каб людзі не маглі са СМІ своечасова даведвацца пра тое, што адбываецца, і неяк на гэта зрэагаваць.
Пагражае 15 гадоў калоніі за матэрыял
28 верасня ў Мінску ад агнястрэльных раненняў загінулі IT-менеджар Андрэй Зельцэр і супрацоўнік КДБ Дзмітрый Федасюк. Улады адразу заявілі, што Зельцэр стрэліў у супрацоўнікаў КДБ першым і быў застрэлены, пасля таго як забіў аднаго з сілавікоў. Увечары ў «Камсамольскай праўдзе ў Беларусі» выйшаў артыкул журналіста Генадзя Мажэйкі, у якім аднакласніца Зельцэра ўхвальна аб ім адгукаецца. Ужо 1 кастрычніка беларускія праваабаронцы паведамілі, што карэспандэнта «Камсамольскай праўды ў Беларусі» Генадзя Мажэйку затрымалі. Улады расцанілі артыкул журналіста як «абяленне злачынцы». Генадзь Мажэйка праходзіць па двух артыкулах крымінальнага кодэкса Беларусі: арт. 130 ч. 3 («Распальванне нянавісці») і арт. 369 («Знявага прадстаўніка ўлады»). Сумарна яму пагражае да 15 гадоў калоніі. За каментары пасля гібелі супрацоўніка КДБ у Беларусі затрымалі амаль 200 чалавек.
З журналістаў у «здраднікі дзяржавы»
Абвінавачанні ў здрадзе дзяржаве прад'яўленыя двум беларускім журналістам — Андрэю Аляксандраву і Дзянісу Івашыну. Першапачаткова, паводле версіі сілавікоў, Андрэй Аляксандраў са жніўня 2020 года займаўся фінансаваннем асоб, якія бралі ўдзел у пратэстах у Мінску, у тым ліку шляхам аплаты штрафаў і кампенсацыі сродкаў на знаходжанне ў цэнтры ізаляцыі правапарушальнікаў і ізалятары часовага ўтрымання. Але ў чэрвені гэтага года Андрэю Аляксандраву прад'явілі новае абвінавачанне — пра «здраду дзяржаве». Журналісту пагражае ад 7 да 15 гадоў пазбаўлення волі.
Дзяніс Івашын быў затрыманы сёлета 12 сакавіка, у гэты ж дзень ператрусы прайшлі дамы ў яго і яго бацькоў і 95-гадовай бабулі. Івашын, які супрацоўнічае з беларускай газетай «Новы Час» і з'яўляецца ўдзельнікам украінскай ініцыятывы «Інфармнапалм», вядомы сваімі расследаваннямі. Яго апошнім матэрыялам для «Новага Часу» быў артыкул пра экс-супрацоўнікаў украінскага «Беркута», якія ўцяклі з краіны, уладкаваліся на службу ў беларускія сілавыя структуры і ўдзельнічалі ў разгонах пратэстаў. Першапачаткова Івашыну было прад'яўлена абвінавачанне па артыкуле «ўмяшанне ў дзейнасць супрацоўніка ўнутраных справаў», але пазней стала вядома, што журналісту прад'яўлена абвінавачанне ў «здрадзе дзяржаве».
Перакваліфікацыя справаў Івашына і Аляксандрава выклікае сур'ёзную трывогу. Па словах намесніка Беларускай асацыяцыі журналістаў Барыса Гарэцкага, абсалютна любы журналіст можа стаць «здраднікам дзяржавы».
«Цяпер журналіста могуць абвінаваціць у здрадзе дзяржаве за любую перадачу любых звестак за мяжу. Але што такое адчувальныя звесткі — вырашаюць самі сілавікі, няма фармулёўкі і дакладнага спісу, што ў іх можа ўваходзіць», — каментуе Гарэцкі.
У якім стане цяпер дзяржаўныя беларускія СМІ?
Кантэнт дзяржаўнага тэлебачання і дзяржаўных СМІ уяўляе сабой агрэсіўную прапаганду, адсутнасць этыкі і класічных журналісцкіх стандартаў. Новыя папраўкі ў заканадаўства аб СМІ далі яшчэ большую свабоду для прапагандыстаў. Беларускія ўлады плануюць у 2021 годзе выдзеліць 2,97 млн долараў на друкаваныя дзяржаўным СМІ. У спіс фінансаваных дзяржавай газет і часопісаў увайшлі 22 выданні. Больш за ўсё грошай улады Беларусі плануюць выдаткаваць на дзяржаўнае тэлебачанне і радыёвяшчанне — каля 52,29 млн долараў.