Што не так з пенітэнцыярнай сістэмай у Беларусі і як гэта змяніць
Юрыст і праваабаронца «Вясны» Павел Сапелка ў інтэрв'ю «Цэнтру новых ідэй» расказвае, чаму ў Беларусі такая жорсткая турэмная сістэма і што трэба зрабіць, каб яна стала больш чалавечнай.
— Чаму ў XXI стагоддзі мы ўсё яшчэ чуем пра жудасныя ўмовы, у якіх утрымліваюцца зняволеныя? Чаму ў турмах Беларусі ў прынцыпе так складана нешта змяніць?
— Гэта адбываецца па розных прычынах. Калі браць сітуацыю ў цэлым, у Беларусі ў заканадаўстве наогул няма ніякіх гарантый супраць прымянення катаванняў і забароненых відаў абыходжання ў дачыненні да зняволеных. Гэта значыць, што, калі ў турме здзяйсняецца нешта, што можа быць прылічана да катаванняў або жорсткага і зневажальнага абыходжання, гэтаму практычна немагчыма супрацьстаяць.
Камітэт супраць катаванняў, напрыклад, неаднаразова крытыкаваў Беларусь у адсутнасці рознага кшталту вось такіх стрымліваючых пунктаў. Пакуль у нас ішлі нейкія больш-менш змястоўныя кантакты Беларусі і кантралюючых органаў, сітуацыя ў нейкай ступені магла мяняцца і паляпшацца. Але тыя праблемы, пра якія мы гаварылі, успрымаліся як пытанні, якія трэба вырашаць.
Пры гэтым у нас не было важнага нацыянальнага прэвентыўнага механізму, упаўнаважанай службовай асобы, якія б адсочвалі ўсе гэтыя праблемы. Адпаведна, у нас не адбывалася працэсу наведвання месцаў пазбаўлення волі прадстаўнікамі гэтых органаў. А такая практыка ёсць у большасці краін. Астатнія механізмы, якія кантралююць сітуацыю з правамі чалавека ў гэтых месцах, альбо неэфектыўныя, альбо падтрымліваюць рэпрэсіўную палітыку ў дачыненні да змешчаных там.
Сістэма катаванняў нарадзілася не ў 2021 годзе, калі ў калоніі прыйшлі палітвязні. Яна была створана значна раней, культывавалася і добра сябе адчувала. Проста раней яе аб'ектам былі тыя зняволеныя, якія з той ці іншай прычыны канфліктавалі з адміністрацыяй. З імі змагаліся прыкладна тымі ж мерамі, якімі цяпер ваююць з людзьмі, якія трапілі туды па палітычных прычынах.
Глядзіце таксама
— Ёсць шмат гісторый пра тое, якія ўмовы ствараюць людзям у карцары або ШІЗА. Наколькі наогул апраўдана змяшчэнне ў іх зняволеных?
— Гэта нармальна. Але такія абмежаванні неабходныя толькі для забеспячэння надзейнасці нагляду, бяспечнага функцыянавання турэмнай установы і захавання агульных правілаў агульнага суіснавання ў ім. Гэта значыць, груба кажучы, усе абмежаванні павінны ўводзіцца для таго, каб зняволеныя не ламалі сцены або рашоткі і не нападалі на наглядчыкаў і сукамернікаў. А калі мы разглядаем нашы суровыя рэаліі, то бачым, што падобныя спагнанні накладаюцца за няголенасць, за дрэнную прыборку, расшпілены верхні гузік, за хлеб, вынесены з сталовай.
— Ці ёсць нейкія дакументы, якія замацоўваюць норму, як павінна выглядаць «адэкватная» турма?
— Зусім абавязковых да выканання не так шмат: у асноўным прымяненне пакарання рэгулюе Міжнародны пакт аб грамадзянскіх і палітычных правах. Там утрымліваюцца асноўныя, агульныя прынцыпы: недапушчальнасць жорсткага і бесчалавечнага абыходжання, адвольнага пазбаўлення волі.
Пры гэтым часцей дзяржавы арыентуюцца на правілы Нэльсана Мандэлы. Яны не абавязковыя для выканання, але яны адносяцца да так званага «мяккага права». Маецца на ўвазе, што іх неабходна выкарыстоўваць.
— Ну і раз яны не абавязковыя для выканання, улады ў Беларусі наўрад ці сталі б імкнуцца іх прытрымлівацца?
— Вядома, калі вы спытаеце ў якога-небудзь заканадаўчага прадстаўніка або правапрымяняльнікаў, ці выконваюць гэтыя правілы ў Беларусі, вам адкажуць, што так. І што ў аснову нашага Крымінальна-выканаўчага заканадаўства закладзены нормы вось гэтых мінімальных стандартных правілаў. Але, на жаль, яны ў нас парушаюцца. Я прывяду прыклад: правіламі Мандэлы забаронена доўгае адзіночнае ўтрыманне асуджаных. Тут маецца на ўвазе знаходжанне чалавека без кантактаў з іншымі людзьмі больш за 22 гадзіны ў суткі. У нас, напрыклад, у Крымінальна-выканаўчым кодэксе адзін з відаў дысцыплінарных спагнанняў — гэта змяшчэнне ў адзіночную камеру ў калоніі асаблівага рэжыму на тэрмін да шасці месяцаў. Правілы Нэльсана Мандэлы таксама забараняюць пазбаўляць чалавека кантактаў з роднымі, у прыватнасці, спатканняў з імі. А ў нас гэта адзін з відаў дысцыплінарных спагнанняў, прычым яно шырока ўжываецца.
Глядзіце таксама
— У прынцыпе, зразумела, чаму такія жорсткія ўмовы і пакаранні ў аўтарытарным рэжыме ўжываюцца ў дачыненні да палітвязняў. Але ж вы сказалі, што падобная практыка існавала ўжо даўно. Чаму ў нас быў перакос у бок гвалту яшчэ да 2020-га года?
— Найперш таму, што ў нас не сфармаваная дэмакратычная ўлада. А па-другое, напэўна, таму што няма ніякага наднацыянальнага органа, які б сачыў за выкананнем абавязацельстваў Беларусі ў галіне правоў чалавека. Напрыклад, у той жа Украіне такую ролю выконвае Еўрапейскі суд па правах чалавека. Я не хачу сказаць, што ён вырашае ўсе пытанні, але ён хаця б спрыяе гэтаму. Адпаведна, шмат у чым менавіта пад ціскам практыкі ЕСПЧ заканадаўства змянялася і прыводзілася ў адпаведнасць з міжнароднымі стандартамі.
— Калі мы ўсё ж уявім, што заўтра адбываецца цуд і надыходзіць новая Беларусь, як у ідэале павінна выглядаць пенітэнцыярная сістэма? Што нам трэба змяніць, каб пазбавіцца нечалавечых умоў утрымання?
— У першую чаргу нам патрэбна змястоўная глабальная рэформа гэтай сістэмы. У нас павінен быць прадстаўнічы орган, які прыме адпаведны закон. Парламент павінен кіравацца дэмакратычнымі прынцыпамі і зыходзіць з падыходу, заснаванага на правах чалавека — тады заканадаўства будзе рэфармавана не з пункту гледжання інтарэсаў паліцэйскіх органаў. Цяпер яно выглядае так, быццам закон у асноўным абараняе інтарэсы тых, хто ахоўвае зняволеных, а патрэбы апошніх, наадварот, не ўлічваюцца.
Глядзіце таксама
Па-другое, трэба выдзяліць пенітэнцыярную сістэму ў нейкі асобны орган. Ці ж падпарадкаваць яе Міністэрству юстыцыі, як гэта працуе ў некаторых краінах. Затым — распрацаваць адпаведнае заканадаўства і дамагацца яго выканання праз сістэму кантролю. Павінны быць органы, якім пенітэнцыярная сістэма будзе падсправаздачная. У тым ліку сярод іх павінны быць і грамадскія арганізацыі. Цяпер усе гэтыя рэчы кантралююцца толькі фармальна грамадска-назіральнымі камісіямі. Яны з году ў год здзяйсняюць адзін-два візіты ў калоніі і нязменна робяць выснову, што ніякіх парушэнняў парадку адбыцця пакарання ў Беларусі няма.
І па-трэцяе, сваё важнае месца павінен заняць справядлівы і незалежны суд. Цяпер ён не можа выконваць такую ролю, бо ён выступае ў нас як інструмент рэпрэсій.