Як арабы заваёўвалі тэрыторыю. І адкуль у іх сёння больш за 20 дзяржаў?

Арабскія заваёвы VII-VIII стагоддзяў былі імклівымі і надзвычай глыбокімі па сваім уплыве. Праз амаль паўтара тысячагоддзя на месцы Арабскага халіфата паўстала 21 арабская краіна. Даведаемся, як гэта адбылося.

Арабскі ўздым

Пад сьцягам нованароджанай рэлігіі, ісламу, арабскія войскі кінуліся на сваю родную паўвыспу, зьнішчылі старажытныя імпэрыі і зьмянілі палітычны, культурны і рэлігійны ландшафт велізарных тэрыторыяў.

Блізкі Ўсход, калыска цывілізацыяў, быў полем бітвы двух гігантаў: Бізантыйскай (Усходняй Рымскай) імпэрыі на захадзе і імпэрыі Сасанідаў на ўсходзе. У гэтым катле палітычных гульняў арабы, якія гістарычна разглядаліся як простыя жыхары пустыні і гандляры, паўсталі як нечаканыя героі (або злыдні, у залежнасьці ад вашага пункту гледжаньня).

Зьяўленьне Мухамеда, які стварыў іслам у пачатку VII стагодзьдзя, стала прычынай, па якой запылала ўся Арабійская паўвыспа. Пад яго кіраўніцтвам і паводле прынцыпаў Карану раней разрозьненыя плямёны Арабіі абьядналіся. 

Пачынаючы з 632 году нашай эры, пасьля сьмерці Мухамеда, арабскія арміі пачалі серыю заваёваў. Усяго за 100 гадоў арабы падпарадкавалі тэрыторыю, што раскінулася ад Пірэнэйскай паўвыспы на захадзе Эўропы да даліны Інда на ўсходзе.

Гады пасьля сьмерці Мухамеда былі скіраваныя на поўную ісламізацыю Арабійскай паўвыспы — задача, пасьпяхова выкананая першым халіфам Арабскага халіфату Абу Бакрам. Пасьля гэтага арабы-мусульмане зьвярнулі свой позірк вонкі.

На поўнач ад Арабіі ляжалі дзьве магутныя імпэрыі: Бізантыйская на паўночным захадзе і Сасанідзкая на паўночным усходзе. Гэта былі не звычайныя супернікі. Аднак да VII стагодзьдзя яны былі аслабленыя гадамі ўзаемных войнаў, эканамічнай напружанасьцю і ўнутранымі праблемамі.

Стратэгія была, можна сказаць, геніяльнай. Замест таго, каб непасрэдна супрацьстаяць магутнасьці хрысьціянаў-бізантыйцаў і сасанідаў, арабы скарысталіся іх суперніцтвам і наносілі ўдары там, дзе іх менш за ўсё чакалі. Яны выкарыстоўвалі хуткую вярблюджую кавалерыю і свой досьвед вядзеньня вайны ў пустыні.

Канфлікт з Сасанідзкай імпэрыяй (Пэрсіяй) пачаўся амаль спантанна ў 633 годзе з бітваў на тэрыторыі сучаснага Ірака. Да 636 году вырашальная бітва пры Кадзісіі прывяла да значнай араба-мусульманскай перамогі. Быў захоплены Ктэсіфона, сталіца Сасанідаў. На працягу дзесяцігодзьдзя большая частка Пэрсіі апынулася пад кантролем арабаў, хаця некаторы супраціў і паўстаньні працягваліся.

Адначасова мусульманскія войскі пачалі паходы супраць Бізантыйскай імпэрыі.

Ключавая бітва пры Ярмуку ў 636 годзе стала катастрафічнай паразай бізантыйцаў, што прывяло да захопу арабамі Ерузалему ў 638 годзе.

Наступным быў Эгіпет, жытніца Бізантыйскае імпэрыі. Пасьля серыі кампаніяў, у прыватнасьці, аблогі Александрыі, Эгіпет таксама трапіў пад уладу арабаў у 642 годзе.

Усьлед за Эгіптам арабскія арміі рушылі на захад уздоўж узьбярэжжа Паўночнай Афрыкі і захапілі шырокія тэрыторыі, якія пазьней сталі Тунісам, Алжырам і Марока. Да пачатку VIII стагодзьдзя яны перасеклі Гібралтарскі праліў і ўвайшлі на тэрыторыю Эўропы, на Пірэнэйскую паўвыспу, дзе ўсталявалі пляцдарм для захопу сучасных Гішпаніі і Партугаліі.

У той час як Паўночная Афрыка і Пірэнэйская паўвыспа знаходзіліся пад акупацыяй (поўнай ці частковай), іншая частка арабскіх заваёўнікаў рухалася на ўсход. Да сярэдзіны VII стагодзьдзя арабскія войскі ўварваліся на Індыйскі субкантынэнт і дасягнулі ракі Інд.

Асыміляцыя заваяваных

Але арабская заваёва была ня толькі тэрытарыяльнай экспансіяй. Гаворка ішла і пра культурны пласт. Калі арабы пасяліліся на гэтых нядаўна акупаваных землях, яны пачалі асыміляваць і паглынаць мясцовыя культуры.

Залаты век ісламу, які надышоў праз некалькі стагодзьдзяў, стаяў на глебе ведаў, атрыманых з гэтых заваяваных тэрыторыяў, можна ўзгадаць грэцкую філязофію, пэрсідзкую літаратуру або індыйскую матэматыку.

Адным з найбольш магутных сродкаў арабскай асыміляцыі была арабская мова. У якасьці мовы Карану арабская мела сакральны прэстыж, і арабы імкнуліся прапагандаваць яе на сваіх тэрыторыях. У такіх рэгіёнах, як Эгіпет, Левант і Паўночная Афрыка родныя мовы насельніцтва — копцкая, арамейская ці бербэрская — паступова вышлі з афіцыйнага і навуковага ўжытку і былі замененыя арабскай. Прасоўваньне арабскай мовы забясьпечвала адміністрацыйную аднастайнасьць і суправаджала ісламізацыю.

Фінансавыя перавагі мусульманства, вызваленага ад джызьі і іншых збораў, спакушалі людзей прымаць іслам. З часам гэта прывяло да таго, што значная частка насельніцтва схіліла галаву перад ісламам.

Першы крыжовы паход, які выратаваў ад ісламізацыі Еўропу

Стварэньне медрэсэ, або ісламскіх школаў, мела вырашальнае значэньне для перадачы ісламскай тэялёгіі, юрыспрудэнцыі і арабскай мовы наступным пакаленьням. Гэтыя інстытуты гарантавалі, што насельніцтва, незалежна ад іх этнічнага паходжаньня, мела адзіную рэлігійную і моўную адукацыю, што яшчэ больш умацоўвала араба-мусульманскую ідэнтычнасьць.

Іншым прыкметным аспектам арабскай асыміляцыі быў іх архітэктурны адбітак. Па ўсёй тэрыторыі, на якой панавалі арабы, вырасталі грандыёзныя мячэці, палацы і грамадзкія будынкі, якія мелі адметныя рысы араба-ісламскай архітэктуры.

Канец арабскай імпэрыі

Халіфат Амеядаў (661–750 гады) і наступны халіфат Абасідаў (750–1258 гады) былі ўвасабленьнем арабскай велічы. Іх сталіцы, у свой час імі былі Дамаск і Багдад, былі цэнтрамі культуры, навукі і багацьця. Але па меры пашырэньня гэтых імпэрый расьлі і іх праблемы.

Расавая і этнічная напружанасьць, асабліва паміж арабамі і неарабамі, такімі, як пэрсы, квітнела.

Перыяд Абасідаў быў адзначаны нутранымі паўстаньнямі, канфэсійнай барацьбой паміж сунітамі і шыітамі і эканамічнымі праблемамі. Усе гэтыя фактары аслаблялі цэнтральную ўладу і адчынялі шлях для вонкавых уварваньняў.

Калі цэнтральная ўлада слабела, рэгіянальныя мусульманскія дынастыі пачалі ўздымацца ва ўладзе, чым яшчэ больш раздраблялі некалі магутны Арабскі халіфат. У Гішпаніі дынастыя Амеядаў працягвалася самастойна. У Эгіпце Тулуніды, а пазьней Фаціміды стварылі свае султанаты. Пэрсам пад выглядам дынастыі Буідаў удалося дамінаваць у халіфаце Абасідаў да Х стагодзьдзя.

Але для халіфата стаў катастрафічным прыход манголаў. У 1258 годзе яны захапілі Багдад, знакамітую сталіцу. Горад быў жорстка разрабаваны. Апошні абасідскі халіф Аль-Мустасім быў пакараны сьмерцю, што і засьведчыла канец арабскага панаваньня ў Пэрсіі (сёньняшнім Іране).

Мамлюкі ў Эгіпце спынілі наступ манголаў у 1260 годзе. Затым яны стварылі свой султанат у Эгіпце і Леванце, чым захавалі нейкае падабенства ісламскага халіфату. Аднак мамлюкі былі не арабы, а ваенная каста цюркскага і чаркескага паходжаньня. Яны дзейнічалі як захавальнікі ісламскага сьвету, пакуль не прыйшла чарговая хваля заваёўнікаў.

Са стэпаў Цэнтральнай Азіі туркі навярнуліся ў іслам і стварылі імпэрыі, самай моцнай зь якіх была Асманская імпэрыя. Да пачатку XVI стагодзьдзя асманы захапілі значную частку арабскага сьвету, у тым ліку Эгіпет, Левант і сьвятыя гарады арабаў Меку і Медыну.

Пад уладай Асманскай імпэрыі арабскія тэрыторыі праіснавалі да скону турэцкай дзяржавы ў 1918 годзе.

Арабы і іх дзяржавы ў ХХ стагодзьдзі

На працягу стагодзьдзяў туркі-асманы панавалі над велізарнымі арабскімі землямі, якія тыя акупавалі раней. Аднак з надыходам ХХ стагодзьдзя некалі велічная імпэрыя прыйшла ў заняпад. Усярэдзіне асманы сутыкнуліся з нацыяналістычнымі рухамі, фінансавым крызісам і палітычнай нязгодай. Арабскія правінцыі, якія стаміліся ад турэцкага панаваньня, пачалі дамагацца самавызначэньня.

Першая сусьветная вайна стала ключавым момантам у перабудове Блізкага Ўсходу. Туркі перайшлі на бок Нямеччыны, што паставіла іх у цяжкае становішча з брытанцамі і французамі. Брытанцы адчулі спрыяльны момант і заляцаліся да арабскіх лідэраў, у прыватнасьці да Шарыфа Хусэйна з Мекі, якім абяцалі незалежнасьць у абмен на паўстаньне супраць Асманскай імпэрыі. Арабы пачалі паўстаньне 1916-1918 гадоў.

Але вось іронія: пакуль арабы змагаліся за абяцаную ім незалежнасьць, брытанцы і французы таемна падзялілі Блізкі Ўсход. Пагадненьне Сайкса-Піко 1916 году акрэсьліла сферы ўплыву паміж дзвюма эўрапейскімі дзяржавамі, чым і абумоўленыя межы шматлікіх сучасных арабскіх краінаў.

Пасьля Першай сусьветнай вайны, замест незалежнасьці, арабскія тэрыторыі былі аддадзеныя пад мандаты Вялікай Брытаніі і Францыі Лігай Нацыяў. Такія тэрыторыі, як Ірак, Палестына, Трансярданія (пазьней проста Ярданія), Сірыя і Лібан цяпер знаходзіліся пад эўрапейскім кантролем.

Аднак эўрапейская ўлада на гэтых тэрыторыях была нядоўгай. Пасьля Другой сусьветнай вайны стомленая Эўропа, якая сутыкнулася з эканамічнымі праблемамі і ростам антыкаляніяльных настрояў, пачала дэкалянізацыю. Арабскі нацыяналізм узмацніўся. Такія асобы, як эгіпецкі кіраўнік Гамаль Абдэль Насэр, адстойвалі панарабізм.

Да сярэдзіны ХХ стагодзьдзя арабскія краіны адна за адной пачалі здабываць незалежнасьць: Сірыя і Лібан — ад Францыі, Ярданія, Ірак і Кувэйт — ад Брытаніі. У Паўночнай Афрыцы нацыяналістычныя арабскія рухі выгналі эўрапейскія дзяржавы, такім чынам на палітычнай мапе сусьвету зьявіліся дзяржавы Эгіпет, Лібія, Туніс, Алжыр і Марока.

Варта адзначыць, што ня ўсе гэтыя нацыянальныя дзяржавы былі натуральнымі ўтварэньнямі. Шматлікія зь іх былі вынікамі адвольных каляніяльных межаў.

Акрамя таго, значную ролю адыграла адкрыцьцё нафты, асабліва на Арабійскай паўвыспе. Такія краіны, як Саўдаўская Арабія, ААЭ, Катар і Аман з велізарнымі нафтавымі багацьцямі, сталі геапалітычнымі суб'ектамі. Складана сказаць, ці мелі б яны які-кольвек уплыў сёньня бяз нафты, і нават больш за тое — ці сталі б яны незалежнымі дзяржавамі.

Эгіпет забясьпечыў сваю незалежнасьць ад брытанскага кантролю ў 1952 годзе, пасьля ваеннага перавароту пад кіраўніцтвам Руху свабодных афіцэраў з Гамалем Абдэль Насэрам на чале. Тым ня менш, афіцыйнае прызнаньне Эгіпту ў якасьці незалежнай дзяржавы адбылося яшчэ ў 1922 годзе, хоць сапраўднаму суверэнітэту перашкаджала брытанская прысутнасьць, асабліва вакол Суэцкага каналу.

Ірак пасьля распаду Асманскай імпэрыі перайшоў пад брытанскі мандат. Толькі ў 1932 годзе Ірак паўстаў як незалежнае каралеўства пад кіраўніцтвам караля Фэйсала I. Аднак сапраўднае зацьвярджэньне Ірака адбылося з рэвалюцыяй 1958 году, якая зрынула манархію.

Ярданія першапачаткова была часткай брытанскага мандату ў Палестыне. Трансярданія была вылучаная ў асобную адзінку пад кіраўніцтвам Вялікай Брытаніі, а пазьней атрымала незалежнасьць у 1946 годзе пры каралі Абдуле I.

Пасьля Першай сусьветнай вайны Сірыя першапачаткова знаходзілася пад французскім мандатам. Кульмінацыяй шэрагу арабскіх паўстаньняў стаў выхад французаў, што дало Сірыі незалежнасьць у 1946 годзе.

Як і яго суседка Сірыя, Лібан знаходзіўся пад уладай Францыі пасьля Першай сусьветнай вайны. Арабы ў Лібане атрымалі сваю незалежнасьць у 1943 годзе.

Абдулазіз ібн Сауд аб'яднаў розныя плямёны і рэгіёны і стварыў Каралеўства Саўдаўская Арабія ў 1932 годзе.

Емэн, падзелены на Паўночны і Паўднёвы, здабываў незалежнасьць паэтапна. Поўнач, першапачаткова пад уладай зэйдзіцкага імамату, стала рэспублікай у 1962 годзе пасьля зрынаньня манархіі. Поўдзень, брытанскі пратэктарат, атрымаў незалежнасьць у 1967 годзе, а два Емэны аб'ядналіся ў 1990 годзе.

У той час як нутраная частка Амана знаходзілася пад кантролем карэнных кіраўнікоў, прыбярэжныя раёны знаходзіліся пад уплывам партугальцаў, а пазьней брытанцаў. Узыходжаньне Султана Кабуса бэн Саіда ў 1970 годзе паклала пачатак сучаснаму незалежнаму Аману.

Аб'яднаныя Арабскія Эміраты — гэта сукупнасьць шэйхстваў пад брытанскай абаронай. ААЭ сталі незалежнай федэрацыяй у 1971 годзе.

Яшчэ адзін брытанскі пратэктарат, Катар, выбраў шлях незалежнасьці ў 1971 годзе.

Бахрэйн, выспавая дзяржава, брытанскі пратэктарат, абвесьціў незалежнасьць у 1971 годзе.

Кувэйт, які выйшаў са складу Асманскай імпэрыі, стаў брытанскім пратэктаратам і ў рэшце атрымаў незалежнасьць у 1961 годзе.

Жорсткая вайна за незалежнасьць адбывалася ў Алжыры з 1954 па 1962 гады супраць французскага панаваньня, кульмінацыяй якой стала незалежнасьць Алжыру.

Туніс мірна пазбавіўся ад французскага кіраваньня і атрымаў незалежнасьць у 1956 годзе.

Прэтэндуючы на незалежнасьць ад французскага і гішпанскага пратэктаратаў, Марока стала суверэннай дзяржавай у 1956 годзе.

Лібія, якая раней знаходзілася пад каляніяльным кіраваньнем Італіі, атрымала незалежнасьць у 1951 годзе на чале з каралём Ідрысам.

Судан атрымаў незалежнасьць ад ангельска-эгіпецкага панаваньня ў 1956 годзе.

Маўрытанія, якая адзьдзялілася ад Французскай Заходняй Афрыкі, абвесьціла сваю незалежнасьць у 1960 годзе.

Самалі, італьянска-брытанскі пратэктарат, аб'ядналася і атрымала незалежнасьць у 1960 годзе.

Апошняя арабская дзяржава, якая атрымала незалежнасьць, Джыбуці — раней тэрыторыя Францыі, зрабіла гэта ў 1977 годзе.

Каморскія выспы атрымалі незалежнасьць ад Францыі ў 1975 годзе і з таго часу змагаюцца з палітычнай нестабільнасьцю.

Нягледзячы на тое, што тры апошнія дзяржавы (Самалі, Каморскія выспы і Джыбуці) не зьяўляюцца краінамі з большасьцю арабскага насельніцтва, іх усё адно традыцыйна адносяць да арабскага сьвету, і самі яны ўваходзяць у Лігу Арабскіх дзяржаваў.