«Сацыяльна арыентаваная мадэль» працы больш не прывабная ні для работнікаў, ні для прадпрыемстваў

Праблемы на рынку працы сталі адным з асноўных выклікаў для беларускай эканомікі за апошнія пару гадоў. Але няшчасце дапамагло: чыноўнікі, працадаўцы і прадпрымальнікі цяпер вымушаныя перагледзець састарэлыя ўяўленні аб занятасці насельніцтва, піша эканаміст Алесь Гудзія ў «Позірку».

Выратаванне тапельцаў — справа рук саміх тапельцаў?

На працягу доўгага часу беларусы хоць і ўсведамлялі дэмаграфічны спад, аднак былі перакананыя, што менавіта працадаўца вызначае тэндэнцыі на рынку працы. Дзяржава, выступаючы ў ролі асноўнага гульца ў сферы занятасці, актыўна падтрымлівала гэта меркаванне і рабіла ўсё для захавання свайго дамінавання. Нават нягледзячы на нізкую эфектыўнасць у параўнанні з прыватным сектарам.

Але крызісныя перыяды ў эканоміцы паказалі: улады часцяком не здольныя забяспечыць абарону работніка. У цяжкія моманты дзяржава пакідае чалавека сам-насам з праблемамі, у лепшым выпадку перакладаючы адказнасць на прыватны бізнес. У выніку стаўленне да рынку працы ў грамадстве змянілася — яно стала граць усё больш актыўную ролю ў кіраванні занятасцю.

Пасля распаду Савецкага Саюза насельніцтва Беларусі скарацілася на 9%, а колькасць працаўладкаваных работнікаў зменшылася на 16%. Гэта прывяло да зніжэння ўзроўню занятасці з 49% да 46%. Важна сказаць: гэта не азначае, быццам беларусы спынілі працаваць і колькасць беспрацоўных павялічылася. У рэчаіснасці на гэты сумны вынік паўплывалі многія фактары: старэнне насельніцтва, нізкая нараджальнасць, пераход эканомікі ў постіндустрыяльны фармат. Акрамя таго, пасля 2020 года да гэтых коннікаў беларускага дэмаграфічнага апакаліпсісу далучылася эміграцыя.

«Ні рост заробкаў, ні нізкія тэмпы росту коштаў не здольны спыніць адток кадраў»

Праблемы рынку працы размеркаваны нераўнамерна

Узровень занятасці ў рэгіёнах Беларусі нераўнамерны. За апошнія дзесяць гадоў, нягледзячы на агульнае скарачэнне рынку працы на 9%, спад паказчыка ў геаграфічным разрэзе вар'іраваўся ад 2 да 15%.

Праблема беспрацоўя на рэгіянальным узроўні тлумачыцца як дэмаграфічнымі фактарамі, так і ўнутранай міграцыяй — людзі пакідаюць вёскі, а жыхары малых і сярэдніх гарадоў імкнуцца знайсці працу ў сталіцы. У выніку гэтыя працэсы ствараюць дысбалансы на рынку працы не менш значныя, чым масавы ад'езд актыўнай часткі насельніцтва за мяжу.

Пры гэтым спадзяванняў на прыток працоўных рук з-за мяжы ўлады, падобна, асабліва не маюць. Проста таму, што Беларусь для працоўных мігрантаў — не самы прывабны варыянт нават у параўнанні з Расіяй.

Нягледзячы на гэта ўлады пачалі пераглядаць міграцыйнае заканадаўства. Але ёсць вялікія сумневы, што чыноўнікам удасца разгарнуць негатыўны трэнд. Калі яны не ў сілах утрымаць мясцовую працоўную сілу, то ці змогуць прыцягнуць кадры з боку?

На гэтым фоне ўсё больш відавочнае разыходжанне з рэальнасцю дэманструе прапагандысцкі наратыў аб занятасці: маўляў, вы патрэбныя толькі ў сваёй краіне, а тут пра вас клапоціцца толькі дзяржава.

У выніку дзяржсектар аднойчы прачуўся ў новай рэальнасці: цяпер яму даводзіцца канкураваць за персанал нароўні з прыватным бізнесам і замежнымі працадаўцамі. І аказалася, што звыклы пасыл «нікому, акрамя нас, вы не патрэбныя», больш не спрацоўвае.

Шукае БТ, шукае міліцыя. Як эміграцыя нараджае новы канфлікт інтарэсаў унутры Беларусі

Дзе працоўных рук паменела?

Праблемы і дысбалансы асабліва відавочныя ў сферы аховы здароўя. Пандэмія выявіла недахопы дзяржаўнай медыцынскай сістэмы, пачынаючы ад утойвання статыстыкі і падтасоўкі даных, заканчваючы сілавым ціскам на персанал. Цяпер мноства беларускіх медыкаў пераехалі за мяжу, наглядна паказаўшы, што няма нічога немагчымага.

Аналагічная тэндэнцыя прасочваецца і ў многіх іншых галінах. Статыстыка адлюстроўвае ўстойлівае зніжэнне колькасці работнікаў у будаўніцтве, транспарце, інфармацыйных тэхналогіях.

На працягу апошніх дзесяці гадоў узровень занятасці ў шэрагу галін актыўна падаў. Асабліва моцна ў 2012-2022 гадах — у сельскай гаспадарцы (-20%), вытворчасці адзення (-22%), будаўніцтве (-30%) і навуковых даследаваннях (-21%).

Пры гэтым ёсць галіны, якія за аналагічны перыяд прадэманстравалі рост занятасці. Так, у гандлі аўтамабілямі, фармацэўтыцы, фізкультуры і спорце зафіксаваны станоўчы трэнд. Таксама прыкметная пазітыўная дынаміка ў інфармацыйных тэхналогіях, праўда, пасля 2022 года па вядомых прычынах IT-сектар стаў імкліва губляць кадры.

Рост заробкаў, які мы назіраем у адыходзячым годзе, шмат у чым абумоўлены канкурэнцыяй за працоўныя рэсурсы. Прадпрыемствы, няхай гэта будзе прыватны бізнес або дзяржаўны, вымушаныя павялічваць аплату працы, каб прыцягнуць і ўтрымаць кваліфікаваных супрацоўнікаў. Гэтая сітуацыя прыкметная ва ўсіх сектарах эканомікі.

Да ўвагі беларусаў: Уладкавацца на працу ў Германіі стала прасцей

Перспектывы рынку працы

Наперадзе ў айчыннага рынку працы яшчэ больш складаныя часы. Аналіз дэмаграфічнай піраміды малюе несуцяшальныя перспектывы: доля старэйшага насельніцтва працягвае павялічвацца, у той час як моладзі становіцца ўсё менш. І гэта пры тым, што прыведзеныя даныя ў поўнай меры не ўлічваюць хвалю паслявыбарчай эміграцыі — а, значыць, рэальная карціна яшчэ больш бязрадасная.

Такая сітуацыя стварае вобласць нявызначанасці, у якой ні дзяржаўны, ні прыватны сектары эканомікі яшчэ не бывалі. Эканамічная навука сцвярджае, што рынак заўсёды імкнецца да балансу, калі прапанова павінна адпавядаць попыту. Аднак звыклыя фактары, якія ўплываюць на сферу занятасці, цяпер будуць мець іншую вагу.

Так асаблівую ролю працягне гуляць стан рынку працы ў Расіі. Ва ўмовах падобных дэмаграфічных праблем там таксама фармуецца сур'ёзны дэфіцыт кадраў, і для яго замяшчэння прыйдзецца шукаць спецыялістаў з іншых краін. У выніку Беларусь можа стаць донарам працоўных рук для РФ.

Беларускія будаўнікі, кіроўцы, медыкі і айцішнікі ўжо добра зарэкамендавалі сябе на расійскім рынку. Адсутнасць моўных і культурных бар'ераў робіць іх там запатрабаванымі, а заработная плата там вышэй. Пры гэтым беларускім чыноўнікам нават пры ўсім жаданні будзе складана абмежаваць працоўную міграцыю ў Расію.

Аднак не спыніцца і рост жадаючых працаўладкавацца на Захадзе. Кваліфікацыя беларускіх спецыялістаў адпавядае стандартам ЕС і ЗША, асабліва ў IT і навуцы. Пры гэтым розніца ў заробках тут не адзіны стымул — адбіваецца і тое, што на радзіме менш магчымасцяў для самарэалізацыі.

Перад краінай у выніку стаіць выбар: правесці рэформы і мадэрнізацыю — або сутыкнуцца з дэградацыяй і эміграцыяй, якія пашыраюцца.