Валерый Карбалевіч: Улада груба падганяе гісторыю пад задачы свайго выжывання, падладжваецца пад Маскву
З 2020 года кіруючы рэжым трапіў у асабліва моцную залежнасць ад Масквы не толькі ў палітычным, эканамічным, ваенным плане. Ён трывала ўпісаўся ў расійскі ідэалагічны кантэкст і адмовіўся ад нацыянальнага наратыву ў падыходах да гісторыі ўласнай дзяржавы. Пра гэта піша палітычны аналітык, кандыдат гістарычных навук Валерый Карбалевіч на Позірку.
У беларускіх умовах гістарычная памяць груба падганяецца пад імгненныя патрэбы кіруючай каманды, задачы яе палітычнага выжывання. Красамоўны прыклад — выступленне старшыні Палаты прадстаўнікоў Ігара Сяргеенкі на ўрачыстым пасяджэнні з нагоды 90-годдзя гістарычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта.
Выступаючы на гэтым мерапрыемстве 21 сакавіка, Сяргеенка (дарэчы, сам выпускнік гістфака БДУ) паспрабаваў растлумачыць значэнне і ролю гістарычнай памяці ў дзяржаўнай палітыцы цяперашняга рэжыму. Атрымалася вельмі займальна.
Дыскусіі на гістарычныя тэмы пагражаюць нацыянальнай бяспецы?
Улады надаюць пытанням гістарычнай памяці празмерна вялікае значэнне і трактуюць яе вельмі спецыфічна, утылітарна.
У 2022 годзе па распараджэнні Аляксандра Лукашэнкі быў створаны Рэспубліканскі савет па гістарычнай палітыцы пры Адміністрацыі прэзідэнта. Гэта значыць зараз разам з эканамічнай, ваеннай, знешняй палітыкай у краіне ажыццяўляецца і гістарычная палітыка. Вось на якую вышыню паднятая гэтая сфера. Нагадаю таксама, што 2022-ы быў абвешчаны Годам гістарычнай памяці.
Глядзіце таксама
Як паведамляе БелТА, Сергеенка 21 сакавіка пазначыў задачы, якія стаяць перад гістарычнай супольнасцю: «Першае і важнае — варта паставіць надзейную заслону фальсіфікацыі гісторыі. Ад гэтага наўпрост залежыць захаванне народнага адзінства і тэрытарыяльнай цэласнасці нашай краіны. Бо спекуляцыі на гістарычнай праблематыцы нясуць рэальную пагрозу нацыянальнай бяспецы».
Гучыць некалькі нечакана. Аказваецца, нацыянальная бяспека настолькі далікатная, што ёй можа пагражаць «няправільная» інтэрпрэтацыя гістарычных падзей! А «фальсіфікацыя гісторыі» нясе пагрозу захаванню тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі! Чаго тады варта беларуская дзяржаўнасць, калі яе можна знішчыць нейкай публікацыяй пра падзею шматгадовай даўнасці?
«Гістарычнай памяццю» спрабуюць пакрыць ідэалагічную пустэчу
Можна вылучыць некалькі асаблівасцяў гістарычнай палітыкі, якая праводзіцца ўладамі.
1. Паколькі рэжым не можа прапанаваць грамадству нейкую выразную ідэалогію, то ў якасці яе сурагату выступае аднабока трактаваная гістарычная памяць. Гераічнае мінулае як замена светлай будучыні — такі мэсэдж прапануецца грамадству.
Менавіта гэтым абумоўлены той алармізм, які прагучаў у выступе Сяргеенкі. Бо «спекуляцыі» на тэму гісторыі падрываюць саму ідэалагічную аснову рэжыму. Чыноўнік прама кажа: «Гісторыя — гэта не проста навука. Гісторыя наўпрост звязаная з ідэалогіяй».
Навука і ідэалогія — рэчы несумяшчальныя. Тут альбо адно, альбо іншае. Калі «гісторыя напрамую звязана з ідэалогіяй», то яна аўтаматычна перастае быць навукай.
2. Ва ўсіх дзяржавах улады і палітыкі для легітымацыі свайго курсу выкарыстоўваюць гістарычныя наратывы. Ва ўсякім выпадку, тыя, якія вывучаюцца ў сістэме адукацыі або адлюстроўваюцца ў творах мастацтва (гісторыю як навуку вынесем за дужкі).
Але ў нашым выпадку гэта часта выглядае занадта штучна і вельмі прамалінейна. Напрыклад, па логіцы ўладаў, трэба пастаянна вяшчаць пра перамогу ў Вялікай Айчыннай вайне, распавядаць пра «генацыд беларускага народа», і тады электарат палюбіць Лукашэнку. Незразумела, наколькі працуе такая схема.
Забаронена адступаць ад афіцыйнай лініі
3. Афіцыйныя гістарычныя наратывы навязваюцца грамадству вельмі агрэсіўна, у якасці адзінай ісціны.
Сяргеенка дае адпаведныя ўказанні: «Вы павінны фарміраваць гістарычную памяць толькі на навуковай аснове і аб'ядноўваць народ, грунтуючыся на прынцыпах, закладзеных у аснову палітычнага курсу беларускага народа».
Беларускі народ тут згаданы дарэмна. Палітычны курс вызначае ўлада, зыходзячы са сваіх інтарэсаў. Галоўнае ў гэтым тэзісе Сергеенка складаецца ў тым, што гістарычную памяць можна фармаваць толькі на аснове і ў рамках цяперашняга палітычнага курсу. Любыя альтэрнатыўныя ідэі забараняюцца, яны крымінальна каральныя. Кнігі з крытыкай савецкага перыяду гісторыі абвешчаныя экстрэмісцкімі.
Паказальна, што пытаннем «генацыду беларускага народа» займаецца Генеральная пракуратура. Яна выдае школьныя падручнікі па гэтай тэме. Паралельна курыруе крымінальныя справы за адмаўленне генацыду.
Гэта значыць без палітычных рэпрэсій супраць альтэрнатыўных пазіцый гэтая прапагандысцкая машына не працуе. Затыканне рота апаненту — абавязковая ўмова поспеху.
Глядзіце таксама
4. Своеасаблівая інтэрпрэтацыя гісторыі актыўна выкарыстоўваецца для фарміравання культу Лукашэнкі. Хрэстаматыйным стаў міф, згодна з якім прэзідэнцкія выбары 1994 года называюць сапраўдным пачаткам беларускай дзяржаўнасці і нават беларускай гісторыі. Гэта значыць Лукашэнка аб'яўляецца бацькам-заснавальнікам незалежнасці і дзяржаўнасці Беларусі.
Для падтрымкі гэтага міфа штучна прыніжаюцца іншыя значныя падзеі багатай беларускай гісторыі. Нацыянальныя героі паступова абясцэньваюцца.
Яшчэ ў 2005 годзе Лукашэнка прыбраў імёны Францыска Скарыны і Пятра Машэрава з назваў цэнтральных праспектаў Мінска. Цяпер, мяркуючы па ўсім, чарга Кастуся Каліноўскага. Сціранне яго імя з беларускай гісторыі — гэта не толькі даніна ідэалогіі «рускага свету». Проста ў Лукашэнкі не павінна быць канкурэнтаў.
Абрэзалі гістарычнае мінулае
5. Звычайна гістарычныя міфы, якія ляжаць у аснове нацыянальнай свядомасці, закліканы даказваць, што тая ці іншая дзяржава мае глыбокія карані. Чым глыбей, тым лепш. Нацыянальна арыентаваная частка інтэлігенцыі лічыла і лічыць, што гістарычным падмуркам для беларускай дзяржаўнасці павінна стаць Вялікае Княства Літоўскае.
А прапанаваная ўладамі палітыка гістарычнай памяці тычыцца вельмі кароткага перыяду гісторыі. Да гэтага часу ў асноўным яна абмяжоўвалася рамкамі 1941-1945 гадоў. Цяпер, у сувязі з установай новага свята — «Дня народнага адзінства» — і штучным фарміраваннем вобраза галоўнага ворага беларускага народа ў асобе Польшчы, гэты перыяд пашырыўся да 1939 года.
Глядзіце таксама
Сяргеенка, кажучы пра фальсіфікацыі гісторыі, абмяжоўвае іх кароткім перыядам: «Яны нацэленыя перш за ўсё на дыскрэдытацыю ўз'яднання Заходняй і Усходняй Беларусі, ролі Партызанскага і падпольнага руху ў Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны, адмаўленне генацыду беларускага народа, апраўданне нацыстаў і іх памагатых».
Уся астатняя тысячагадовая гісторыя Беларусі выносіцца за дужкі, улады яе толкам не ведаюць, яна ім наогул малацікавая. Бо не з'яўляецца фактарам легітымацыі рэжыму.
Актуальная цяпер у Літве тэма «літвінізму» ніяк не абмяркоўваецца ў рамках афіцыйнага наратыву. Усю цяперашнюю гістарычную палітыку спрабуюць інтэрпрэтаваць праз прызму мінулай вайны. Школьнікаў часцей возяць на экскурсіі не ў Нясвіжскі або Мірскі замкі, а на «Лінію Сталіна».
Прарасійскі акцэнт усё мацней
6. Уся гісторыя Беларусі цяпер разглядаецца як частка расейскай гісторыі. Распрацоўваецца дапаможнік для школьнікаў па агульнай гісторыі Саюзнай дзяржавы. Будзе выдадзена серыя пад назвай «Расія і Беларусь: старонкі агульнай гісторыі», вырашана выдаваць кнігі пад брэндам «Бібліятэка Саюзнай дзяржавы».
Вопыт іншых краін паказвае, што ў аснове фарміравання маладой нацыі павінен ляжаць жорсткі ідэйны разрыў з імперыяй, з каланіяльным (у нашым выпадку расійскім і савецкім) спадчынай.
У сённяшняй Беларусі ўсё адбываецца наадварот. Уласна нацыянальныя этнакультурныя сімвалы і элементы адкідаюцца. Больш за тое, яны (бел-чырвона-белы сцяг, герб «Пагоня», Рада БНР) абвяшчаюцца нацысцкімі.
Глядзіце таксама
Улады фармуюць беларускую ідэнтычнасць на аснове расейскіх гістарычных наратываў. Да ўсіх іншых формаў залежнасці ад Расіі (эканамічнай, палітычнай, ваеннай) дадаецца ідэалагічная, сацыякультурная залежнасць.
Сяргеенка дае ўстаноўкі: «Не трэба баяцца ў сваіх працах закранаць спрэчныя старонкі гісторыі нашай краіны. Гэта Вялікае Княства Літоўскае, Айчынная вайна 1812 года, паўстанне 1863-1864 гадоў і іншыя тэмы найноўшай гісторыі нашай краіны».
Не будзем чапляцца да таго, што пазначаныя тэмы тычацца відавочна не найноўшай гісторыі краіны. Але тут відавочна чуецца ўказанне, што гэтыя «спрэчныя старонкі» варта інтэрпрэтаваць у прарасейскім духу.
Напрыклад, сам тэрмін «Айчынная вайна 1812 года» — чыста расійская канатацыя. Бо для зямель цяперашняй Беларусі тая вайна была хутчэй грамадзянскай, іх жыхары ваявалі і на баку Напалеона, і на баку Расеі.
Дабраліся і да Каліноўскага
А ўжо што тычыцца паўстання 1863-1864 гадоў, то тут мы назіраем і зусім радыкальны паварот у ацэнках.
Да пэўнага часу Каліноўскі быў ці не адзіным беларускім гістарычным дзеячам, які не выклікаў ніякага расколу ў грамадстве, палітычным класе. Яго прызнавалі і нацыяналісты, і камуністы, бо ён увайшоў у пантэон нацыянальных герояў яшчэ ў савецкія часы. Гэты сімвал мог бы аб'яднаць расколатую беларускую нацыю. Аднак і гэтую гістарычную постаць улады зрабілі сімвалам расколу.
Глядзіце таксама
Хачу нагадаць, што ў лістападзе 2019 года ў Вільню на перапахаванне парэшткаў Каліноўскага была накіраваная дзяржаўная дэлегацыя на чале з віцэ-прэм'ерам Ігарам Петрышэнкам. На афіцыйнай цырымоніі ў літоўскай сталіцы ён заявіў, што дзейнасць Каліноўскага «звязаная з перарастаннем беларускага нацыянальна-культурнага руху ў барацьбу за беларускую дзяржаўнасць у форме народаўладдзя».
Гэта значыць, няма сумневу, што Каліноўскі — беларускі герой. 17 лістапада 2019 года Лукашэнка, адказваючы на выбарчым участку на пытанні журналістаў пра яго стаўленне да Каліноўскага, сказаў: «Ён дзейнічаў на нашай тэрыторыі, быў нашым чалавекам, калі хочаце — грамадзянінам. І ад гэтага нікуды не падзецца».
Прайшло не так шмат часу, і ўсё памянялася. Цяпер на афіцыйным узроўні гэтае паўстанне абвешчана польскім, прычым не толькі антырасейскім, але і антыбеларускім.
Чаму? Ды проста змянілася палітычная кан'юнктура. З 2020 года кіруючы рэжым трапіў у асабліва моцную залежнасць ад Масквы не толькі ў палітычным, эканамічным, ваенным плане. Ён трывала ўпісаўся ў расійскі ідэалагічны кантэкст і адмовіўся ад нацыянальнага наратыву ў падыходах да гісторыі ўласнай дзяржавы.