«Калі вы чытаеце гэты тэкст, значыць, мяне затрымалі»
У Беларусі, якая мэтанакіравана дрэйфуе ад аўтакратыі ў бок таталітарызму, не спыняюцца масавыя рэпрэсіі. Ігар Ільяш для партала «Transitions» расказвае пра людзей, якія, нягледзячы на ўсе рызыкі, застаюцца ў краіне.
Як можна не заўважаць рэпрэсіі? Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
У 2020 годзе Аляксандр Лукашэнка пачаў кампанію беспрэцэдэнтных палітычных рэпрэсій, якая не спыняецца па гэты дзень. На працягу трох гадоў дзясяткі тысяч людзей былі падвергнуты адміністрацыйным арыштам, крымінальнаму пераследу і розным формам катаванняў і жорсткага абыходжання. Эмігравалі ад 200 000 да 500 000 чалавек.
«Спачатку ў мяне былі прыступы параноі»
«Апошнія некалькі гадоў я жыла з усведамленнем таго, што ў любы момант магу стаць мішэнню. Гэта непрыемнае пачуццё. Спачатку ў мяне былі прыступы параноі», — кажа Дзіяна.
Дзіяне 40 гадоў. Яна займаецца мастацтвам і актыўна падтрымала серыю масавых пратэстаў супраць беларускага ўрада і Лукашэнкі, якія прайшлі ў 2020 годзе. Паводле яе слоў, прыняцце новай рэальнасці было балючым. «Я пачала разумець, пра што гаварылі класікі 100 гадоў таму», — дадае яна, маючы на ўвазе часы палітычных рэпрэсій у Савецкім Саюзе, кульмінацыяй якіх стала сталінская эпоха.
Многія беларусы звяртаюцца да падобных аналогій.
«Раней, калі я чытаў пра сталінскія чысткі, я заўсёды спрабаваў уявіць сабе атмасферу тых гадоў. Як жылі людзі, ведаючы, што іх могуць арыштаваць у любы момант? Як гэта — дрыжаць ад любога стуку ў дзверы? І цяпер мне нават не трэба нічога ўяўляць: я ведаю, як гэта», — кажа 35-гадовы фрылансер Андрэй, якога некалькі разоў затрымлівалі ў 2020 і 2021 гадах, але ён застаўся ў Беларусі.
Падчас сталінскіх рэпрэсій «чорныя варанкі», як называлі машыны сталінскай тайнай паліцыі, прыбывалі ноччу. Цяпер сілавікі ўрываюцца ў кватэры ўранку.
Многія беларусы лічаць, што асноўная маса арыштаў адбываецца ў канцы працоўнага тыдня, па чацвяргах або пятніцах. Асабліва для тых, хто быў затрыманы раней, гэта самы трывожны час тыдня.
«Людзі звычайна адчуваюць сябе ў большай бяспецы дома. Але мяне ўжо двойчы затрымлівалі ў маёй уласнай кватэры, так што псіхалагічна для мяне гэта месца, дзе я адчуваю сябе найбольш уразлівым», — кажа Андрэй.
Глядзіце таксама
Арышты праводзяцца паўсюль: на вуліцы, на працы, у цырульні — нават у школе, падчас сустрэч з настаўнікамі. Часта яны маюць дэманстратыўны характар і зусім непрапарцыйныя па сваёй жорсткасці. За каментары ў сацыяльных сетках або рэпосты сілавікі агрэсіўна затрымліваюць людзей: валяць на зямлю і апранаюць кайданкі, як на небяспечных злачынцаў. Многіх прымушаюць запісваць «пакаяльныя відэа» (праўладныя Telegram-каналы публікуюць такія відэа амаль штодня), прасіць прабачэння перад камерай і прызнавацца ў сваіх «злачынствах». Публічнае прыніжэнне зняволеных стала звычайнай справай.
Часта людзей больш за ўсё палохае не сама турма, а рызыка падвергнуцца катаванням.
«Я спадзяюся, што ў мяне хопіць сіл застацца чалавекам у гэтым выпадку», — гаворыць Іван, 43-гадовы прадпрымальнік. Ён імкнецца не думаць пра найгоршыя сцэнары развіцця падзей.
Таталітарны паварот
Лукашэнка знаходзіцца ва ўладзе ўжо 29 гадоў. За гэты час Беларусь трывала зацвердзіла свой імідж «апошняй дыктатуры Еўропы». Пратэсты жорстка разганяюцца, апазіцыя і журналісты зазнаюць пераслед. Іншаму назіральніку розніца паміж Беларуссю да і пасля 2020 года можа падацца не такой прынцыповай: краіна была і застаецца недэмакратычнай. На самой справе адрозненні каласальныя.
Да пачатку прэзідэнцкай кампаніі 2020 года рэжым Лукашэнкі быў бліжэй да нефармальнай аўтакратыі, чым да дыктатур 20-га стагоддзя. 2011 год лічыўся самым суровым перыядам дыктатуры; тады, на піку яе росквіту, у турмах знаходзілася крыху больш за 50 палітвязняў. У перыяд з 2015 па 2019 год, калі Мінск спрабаваў палепшыць адносіны з Захадам, палітвязняў можна было пералічыць па пальцах адной рукі.
Глядзіце таксама
Але ў 2020 годзе ўсё змянілася. Рэпрэсіі сталі асноўным метадам кіравання. Цяпер у турмах утрымліваецца каля 1500 палітвязняў, і гэты спіс пастаянна расце. Агулам, паводле звестак «Цэнтра права і дэмакратыі Justice Hub», рэпрэсіі ў розных формах закранулі прынамсі 136 000 беларусаў. Увесну гэтага года Упраўленне Вярхоўнага камісара ААН прыйшло да высновы, што цяперашнюю кампанію рэпрэсій у Беларусі можна разглядаць як злачынствы супраць чалавечнасці.
Больш ніякіх правілаў
Для народа найгоршай зменай у Беларусі з'яўляецца поўнае знікненне любых «правілаў гульні».
Раней дысідэнты сутыкаліся з сур'ёзнымі праблемамі толькі ў тым выпадку, калі яны перасякалі досыць выразныя «чырвоныя лініі», праведзеныя ўладамі. Да 2020 года, у межах, дазволеных дыктатурай, дысідэнты маглі атрымліваць асалоду ад адноснай бяспекай. Непадтрымка палітыкі Лукашэнкі, уступленне ў апазіцыйную партыю ці няўрадавую арганізацыю ці праца журналістам у незалежных СМІ не былі дастатковымі прычынамі для пераследу. Нават удзел у несанкцыянаванай акцыі пратэсту рэдка прыводзіў да затрымання больш чым на 15 сутак.
Цяпер любы чалавек, які не падтрымлівае ўлады, які прагаласаваў за Святлану Ціханоўскую або чытае незалежныя СМІ, можа стаць мішэнню спецслужбаў.
«Калі чалавек зацікаўлены ў гэтым, то ён зробіць іншыя парушэнні. Фармальная адсутнасць складу [злачынства] не з'яўляецца падставай для ігнаравання злачынца», — заявілі ў ГУБАЗіКу.
Цяпер улады абнаўляюць спісы «экстрэмісцкіх фарміраванняў» і «экстрэмісцкіх матэрыялаў» некалькі разоў на тыдзень. Любое ўзаемадзеянне з матэрыяламі, уключанымі ў спісы, можа разглядацца як злачыннае, нават «заднім чыслом». Крыміналізацыя мінулага стала тэндэнцыяй: легальная дзейнасць, якая не хавалася і ажыццяўлялася адкрыта на працягу многіх гадоў, раптам аб'яўляецца «дзяржаўнай здрадай», «распальваннем нянавісці» або «экстрэмізмам».
Усё гэта пазбаўляе беларусаў магчымасці ведаць, што бяспечна. Чалавек можа цалкам адмовіцца публічна выказваць сваю грамадзянскую пазіцыю, адпісацца ад «экстрэмісцкіх» СМІ і выдаліць свае акаўнты ў сацыяльных сетках. Але калі сілавікі выявяць іх старыя фотаздымкі з удзелам у мірных акцыях пратэсту ці крамольныя «лайкі», каментары ці рэпосты, нават праз гады, яны адправяцца ў турму.
Глядзіце таксама
Тыя, каго падазравалі ў апазіцыйных поглядах, цяпер таксама падпадаюць пад дзеянне прынцыпу «калектыўнай адказнасці». Напрыклад, у адказ на дыверсію ў Мачулішчах, дзе ў сакавіку быў пашкоджаны расійскі самалёт «А-50у», Лукашэнка загадаў правесці «жорсткую зачыстку» ўсіх, хто «нічога не зразумеў за гэтыя 2,5 гады».
Сэнс гэтай «зачысткі» заключаўся выключна ў запалохванні нязгодных, паколькі ўсе падазраваныя ў пашкоджанні «A-50у» да таго часу ўжо былі арыштаваныя.
Пасля гэтага колькасць арыштаў рэзка ўзрасла; у некаторыя дні сілавікі арыштоўвалі адразу 60 чалавек. У сакавіку таго года было зарэгістравана 614 арыштаў. Міністэрства ўнутраных спраў назвала гэтую акцыю «ўсебаковай трэніроўкай асоб, якія падтрымліваюць антыдзяржаўныя погляды».
Трывожны чамаданчык
«Самае дзіўнае, што да такой рэальнасці можна нават у нейкай ступені звыкнуць, — гаворыць Андрэй. — Не змірыцца з ёю, не. Але проста навучыся гэта перажываць».
Жыццё ва ўмовах масавых рэпрэсій навучыла многіх беларусаў рэгулярна выдаляць свае электронныя лісты, хаваць і ананімізаваць свае кантакты, а часам і цалкам выдаляць свае акаўнты ў сацыяльных сетках. Некаторыя трымаюць пад рукой «трывожны чамаданчык», што змяшчае рэчы, якія спатрэбяцца ў турме: бялізну і сродкі гігіены.
Грамадскія дзеячы часам загадзя запісваюць звароты, якія яны просяць апублікаваць у выпадку арышту. Звычайна яны пачынаюцца з фразы: «Калі вы глядзіце гэта відэа, значыць, мяне затрымалі».
Глядзіце таксама
«Калі ты разумееш, што цябе могуць арыштаваць у любы момант, абвінаваціць у чым заўгодна і даць ад 15 сутак да 15 гадоў турмы — у залежнасці ад таго, наколькі пашанцуе, — гэта накладвае адбітак на ўсё тваё жыццё», — тлумачыць Андрэй.
«Я даўно прывык жыць адным днём, без заўтрашняга і паслязаўтрашняга. Я нічога не планую загадзя, не бачу ў гэтым сэнсу. Карыстаюся старым тэлефонам і ноўтбукам — урэшце, іх забралі б пры ператрусе. Я купляю толькі тыя рэчы, у якіх будзе зручна ў турэмнай камеры (майкі, джынсы, абутак без шнуркоў). Гэта ўжо нават не абачлівасць — гэта проста звычка», — дадае ён.
Даносы і давер
Пасля 2020 года ўлады пачалі актыўна заахвочваць даносы на дысідэнтаў. Прапагандысты адкрыта заклікаюць да падобных выкрыццяў на тэлебачанні і ў газетах.
«Бачылі "змагара", чулі яго дзіўныя прамовы — тэлефануйце ў паліцыю, пішыце чат-боту ГУБАЗіКа, не дазваляйце здрадніку хадзіць па зямлі», — заклікае Рыгор Азаронак, любімы прапагандыст Лукашэнкі.
Такая агітацыя прыносіць свой плён: цяпер людзей асуджаюць за неасцярожныя размовы, татуіроўкі, сцягі або налепкі. З'явіліся серыйныя даносчыкі і нават правакатары.
Беларусы вымушаныя быць больш асцярожнымі. Але рызыка даносу яшчэ не прывяла да поўнага недаверу сярод сяброў, калег ці суседзяў.
«Я не хаваю сваіх поглядаў, — кажа Дзіяна. — Ёсць агульныя тэмы, якія актуальныя для прадстаўнікоў процілеглых лагераў: усе хочуць міру і добрага жыцця, але не ўсе разумеюць, што нам трэба зрабіць для дасягнення гэтых мэт. Гэта робіць магчымым абмеркаванне. Падабаецца нам гэта ці не, але нам давядзецца камунікаваць адно з адным. Ёсць тыя, хто не гатовы гаварыць па-чалавечы, але гэта вельмі рэдка».
«Я не хачу з'язджаць, я хачу быць тут»
«Ці магла я пазбегнуць затрымання, выехаўшы за мяжу? Я не бачу ў гэтым сэнсу. Усё маё дарослае жыццё звязана з маёй радзімай і маёй барацьбой за лепшы лёс для яе. Усе, каго я любіла і люблю, з'явілася ў маім жыцці падчас гэтай барацьбы. Самае дарагое, што ў мяне ёсць, — гэта мая маці, мае сябры і мая краіна. Я знайшла свой сапраўдны дом і стала сама сабой толькі таму, што жыву ў Беларусі, і я не магу ўявіць свой лёс без яе. Вы можаце быць вольнымі і ў бяспецы, мець утульны дом і добрую працу, бачыць прыгожыя мясціны — але для мяне ў гэтым не было б аніякай радасці, калі б гэта было коштам растання з радзімай. Таму для мяне было б лепш апынуцца ў турме, але на маёй роднай зямлі, чым на чужыне, чым аддаць усё, ува што я веру і дзеля чаго жыву».
Гэта пранікнёнае пасланне ўяўляе сабой ліст, які Кацярына Шуст, былая актывістка «Беларускага народнага фронту» з Гродна, напісала на выпадак свайго арышту. Ён быў апублікаваны на «Новым часе» ў сакавіку 2023 года, калі Шуст была затрыманая падчас абвешчанай Лукашэнкам «жорсткай зачысткі».
Глядзіце таксама
Збольшага Шуст пашанцавала: яе ліст быў відавочна напісаны з разлікам на тое, што ёй дадуць некалькі гадоў турэмнага зняволення, але яна атрымала ўсяго 10 сутак адміністрацыйнага арышту. Пасля вызвалення яна засталася верная сабе і не з'ехала з Беларусі.
Вядома, ёсць і больш практычныя прычыны для таго, каб застацца: адны не могуць пакінуць сваіх пажылых і хворых блізкіх, іншыя хочуць дапамагчы сваім сябрам і сваякам, якія знаходзяцца за кратамі. Але ўсё ж матывацыя Шуст, у той ці іншай ступені, папулярная.
Іван кажа, што галоўны настрой у сённяшняй Беларусі — гэта меланхолія і дэпрэсія. Але ён пакуль не гатовы з'язджаць. «Гэта мой дом, я пакуль не магу сабе ўявіць, што іншая краіна можа стаць маім домам», — кажа ён.
Дзіяна падкрэсліла, што яе рашэнне застацца заснавана на жаданні нешта змяніць у Беларусі. «Чаму я засталася? Праз дзяцей, дом, працу, людзей, якіх я люблю — таму што вакол мяне ёсць цэлы свет, які з'яўляецца часткай мяне. Я не хачу з'язджаць, я хачу быць тут», — тлумачыць яна.
Аднак Дзіяна не выключае пераезду, калі гэта неабходна для выратавання яе свабоды або жыцця.
«На жаль, прастора вакол мяне становіцца ўсё больш несвабоднай: я страціла магчымасць працаваць», — кажа яна.
«Яны ўсё яшчэ саджаюць людзей у турму?»
«У маёй сям'і пакаленні, якія жылі ў 1930-я гады, перажылі рэпрэсіі, — кажа Дзіяна. — Гэтая генетычная памяць даволі трывала ўшыта ў нашу падсвядомасць. Так што так, тое, што адбываецца цяпер, нагадвае кашмар 30-х гадоў. Мяне жахае, як лёгка людзі, якія сутыкаюцца з гэтай сістэмай, прымаюць умовы, што ім навязваюцца. Гэта нікому не падабаецца, але пераважная большасць паслухмяна згаджаецца, тым самым накідваючы сабе пятлю на шыю».
Глядзіце таксама
Не ўсе ў Беларусі ведаюць пра масавыя рэпрэсіі. Людзі часта пытаюцца: «Яны ўсё яшчэ саджаюць людзей у турмы? Я думаў, усё гэта спынілася ў 2020 годзе».
«Калі я бачу такіх людзей, я не перастаю здзіўляцца, — кажа Андрэй. — Як ім удаецца жыць так, быццам нічога не адбываецца? Цяпер я не сумняваюся, што такія людзі існавалі ва ўсе часы. Верагодна, у 1937 годзе таксама былі людзі, якія амаль не заўважылі Вялікага тэрору».